آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو(۵)- اوسلوبلار
فیروز رفاهی
گئچن بؤلمه‌لرده گؤردوک کی، ادبی دیلین یارانماسیندا نورمالارین ثابیتلشمه‌سی و اوسلوبلارین مئیداندا اولماسی اساسلی شرطلردن ساییلیر. بوندان باشقا ادبی دیلین میللی سویه‌ده ایشلنمه‌سی اوچون ده اوسلوبلارین یارانماسی اساس شرط ساییلیر. دیلچیلریمیزین فیکرینجه ادبی دیلین تام شکیلده مئیدانا گلمه‌سی اوچون بدیعی اوسلوب(نثر و شعر قولو)، علمی اوسلوب، دینی اوسلوب، پوبلیسیست (مطبوعات دیلی) اوسلوب، رسمی اوسلوب، سیاسی- مدنی اوسلوب و مئدیا ( ارتباطات دیلی) اوسلوبو فورمالاشمالیدیر. بوتون اوسلوبلارین یارانماسی دیلین بین‌الخالق سویه‌ده ایشلنمه‌سینه ایمکان یارادیر.
اوسلوبلارین هامیسی بیردن بیره یارانماییر. بو تاریخی بیر پروسئسدیر. دیلیمیزین یازیلی قولونون یارانماسیندان سونرا اوسلوبلار اجتماعی شرایطه گؤره بیر- بیر اورتایا گلیبلر.
آذربایجان یازیلی دیلینین اورتایا گلمه‌سی ایله ادبی دیل ده فعالیته باشلاییر. بو او دئمکدیر کی، ادبی دیل و یازی ایله بیر باشا علاقه واردیر. بیز ادبی دیلین یارانماسیندا ایکی دؤوره نظر سالمالیییق. عمومی ادبی دیل مرحله‌سی و میللی ادبی دیل مرحله‌سی.
عمومی ادبی دیل مرحله‌سی چوخ قدیم تاریخه مالیکدیر. بو دیل کئچمیشده موختلیف تاریخی اینکیشاف دؤورلریندن کئچیب جیلالانیب ، شیفاهی و یازیلی فورمالاردا ایشله‌نیلیبدیر. شیفاهی مرحله‌ده ادبی دیلین ان پارلاق نمونه‌لرینی شیفاهی خالق یارادیجیلیغیندا گؤرمک اولور. شیفاهی ادبی دیل مرحله‌سینده دیل فونتیک، لئکسیک، موفولوژیک جهتدن تام ثابیت اولماسا دا، سینتاکس جهتدن ثابیت و مؤحکم قلیبلره و نورمالارا مالیکدیر. شیفاهی ادبی دیل مرحله‌سینده آپاریجی اوسلوب و قایناق خالق یارادیجیلیغی اولوبدور. بو مرحله ده بوتون یارادیجیلیق ریتمیک، قیسا جمله‌لر شکلینده اولوبدور. بورایا لایلالار، بایاتیلار، آلقیشلار، قارقیشلار، ضرب‌المثل‌لر، آتا سؤزلری و سایر شیفاهی خالق یارادیجیلیغی داخیل اولور.
«کیتاب دده قورقود» یازیلی دؤورون ایلک یازیلی آبیده‌لریمیزدن بیری کیمی مئیدانا گلسه ده ، اونون شیفاهی ادبی دیل دؤورونده یارانماسینا هئچ شوبهه اولا بیلمز. بو آبیده ده ساده جمله‌لرده ریتم موجوددور. ائله بونا گؤره دیر کی، بعضی تدقیقاتچیلارین فیکرینجه بو آبیده أصلینده شعر فورماسیندا اولوبدور. باشقا میللتلرین ده ان أسکی آبیده‌لری، هانسیلار کی، دینی دوعالار و اونا بنزر یارادیجیلیغلاردان عیبارتدیر قیسا شعر پارچالاریندان عیبارت اولوبدور. «کیتاب دده قورقود»دا فونتیک،لئکسیک، موفولوژی جهتدن ایکیلیک گؤزه گؤرونسه ده بورادا جومله‌لرین ائستروکتوروندا و ساده جمله‌نین آپاریجی اولدوغوندا ایکیلیک یوخدور. تدقیقاتچیلارین فیکرینجه ساده جومله‌نین حاکیم مؤوقعیه مالیک اولماسی ان أسکی تورک دیلینین اساس علامتلریندن بیریدیر. ائله بونا گؤره «کیتاب دده قورقود»ون دیلیندن دانیشارکن اونون جمله قورولوشونا خصوصی اهمیت وئرمه‌لییک . بورادا ساده سؤزلرین سیراسی تام ادبی دیلین قانونلارینا اویغوندور.
آذربایجان ائستاندارد دیلینین ایلکین عوض ائتمه و سئچمه مرحله‌سی شیفاهی مرحله ده باشلانیب، باشا چاتیبدیر. بونون نتیجه‌سینده ادبی دیلین ائستاندارد صورتی ثابیتلشیبدیر. شیفاهی مرحله ده ادبی دیلین مؤحکملنمه‌سی نئچه یوز ایللر عرفه‌سینده باش وئریبدیر.
یازی مرحله سینده‌ده یئنه ادبی دیل اؤز سئچمه و عوض ائتمه ایشینه داوام ائدیر و ادبی دیلین داها زنگیشلشمه‌سینده عوضسیز رول اویناییر. یازیلی دؤور ادبی دیلیمیزی دیلچیلریمیز هر باخیمدان آراشدیریب و بونون نتیجه سینده معین اوسلوبلار آشکار ائدیبلر.
یازی دؤرورونده اساس آپاریجی اوسلوب بدیعی دیل اوسلوبو اولموشدور. بدیعی دیل اوسلوبون بوتون شاخه‌لری بو پروسئسده ایشتیراک ائتمسه ده نثر و شعر دیلینده مضمون جهتدن ایشتیراک ائدیب، اؤزونو بدیعی دیلین مضمونوندا بیروزه وئریبدیر. یازی ادبی دیل مرحله‌سینده اوزون مدت شعر سایاغی اساس و آپاریجی اولوبدور. بو ایش اون یئدینجی عصره قده‌ر داوام ائدیر. ایش او یئره چاتیر کی، باشقا ساحه‌لره عاید اولان مؤوضوعلاردا شعر دیلینده تقدیم اولونور. بونون ان ماراقلی و پاراق نمونه‌سی اون دوققوزونجو عصرده قزوینده باسیلمیش آذربایجان دیلینین گراماتیکاسیدیر کی، قایدالار و میثاللار شعر دیلی ایله ایفاده اولونور. میثال اوچون:
ماق مصدر حذف کن عوض بجایش لفظ دی
مثل وردی یعنی زد یک شخص غایب مطلقا
باز جمع تثنیه هر فعل را با لفظ لر
نحو قولک وردیلر یعنی زدند کال بقا
بر مخاطب ده تو نون الساکنه وردین بگو
معنیش یعنی زدی تو در زمان ماضیا
آذربایجان یازیلی ادبی دیل مرحله سینده مئیدانا گلن و بیر اوسلوب کیمی هم شعر دیلینده ، هم ده نثر دیلینده ادبی دیلین زنگینلشمه‌سینده رولو اولان ترجمه اوسلوبودور. دونیا ادبیاتی پراکتیکاسیندا میثیلسیز و نادر اوسلوب أصلینده آذربایجانیلیلارین اسلام دینینی قبول ائدندن سونرا باشلاییبدیر. دینی روایتلر و مقدس احوالاتلارین شعر و نثر دیلینده همین دیلین داشیییجیلارینا چاتدیرماق بو ایشی اورتایا آتیبدیر. ترجمه ایشی و ترجمه اوسلوبو یوکسک و عالی سئویه لی بیر مئیل کیمی بوتون دیللرده یئنی بیر پروسئسدیر. باشقا میللتلرین تجربه‌سی‌ده گؤستریر کی، دینی دوعالار و دینی کیتابلاری باشقا دیللره ترجمه ائتمک چوخ گوجلو مئیل اولماییب و بوتون دوعالار همین دینین اوریژنال دیلینده یئرینه یئتیریلیر. آنجاق روایتلر و دینی احوالاتی آنا دیله ترجمه ائتمه‌یین اؤنوندن قارشی‌دورما تشبوثو اولماییبدیر.
ترجمه ایشین بیر گؤزل یؤنو ده بدیعی تفکورون ترجمه‌سیدیر. آذربایجان ادبیاتیندا بیز بیر چوخ نئچه دیللی شاعیریمیزه راست گلیریک: فضولی، نسیمی، خطایی، امانی، حقیقی کیمی کلاسیک شاعیرلریمیزدن توتموش معاصیر چاغیمیزا قده‌ر نئچه دیللی شاعیرلریمیزین یارادیجیلیغیندا بدیعی تفکورون ترجمه‌سینی ساده ترجمه‌نین یانیندا گؤره بیلیریک. بئله ترجمه ایشلری ایستر ایسته‌مز ایکی دیلین ایشلک پراکتیکاسیندا ترجمه اولونان دیله چوخ فایدالی تجربه لر وئریر. بو دا یازیلی ادبی دیلین گوجلنمه سی اوچون عوضسیز پروسئس اولور. یوخاریدا آذربایجان دیلینی اؤیرتمک مقصدیله حاضیرلانمیش کیتابدان ترجمه اولونموش آتا سؤزلریندن بیر نئچه نمونه گؤسترمک بو ایشین اهمیتینی داها قاباریق گؤستره بیلر:
- اولی سوزونه باخمیان اولیه اولیه غالور .( شخص دانا بحرفش کسی نکاه نکند فریادکنان میماند)
- قوشوی ایکی انکلی استه دک اوزون بر انکلی اوله سن. (همسایه خودت را دو گاوی بخواه تا خودت یک گاوی باشی)
- اوز کزنده اوخی کرمز اوزکه کزنده توکی کرر.(در چشم خودش تیر را نمی بیند در چشم دیگری موی میبیند)
- یخشلیغ ایله ات دنیزه بالغ بلمسه تاری بلور.(خوبی کن بینداز بدریا ماهی نداند خدا میداند)
چوخ تاسوف اولسون کی، بو گونه قده‌ر بیزیم مدنیت تاریخیمیزده بؤیوک رولو اولان بو ترجمه‌لر موختلیف یؤندن آراشدیریریلمامیش قالیبدیر. نئچه دیللی شاعیرلریمیزین موقایسه‌لی شکیلده شعرلرینی بو باخیمدان آراشدیرماق ادبی دیلیمیزه بویوک پایلار وئرجکدیر.
یازی دؤور ادبی دیلیمیزین ان یوکسک سویه ده اینکیشاف ائتمیش چاغی اونون میللی ادبی دیل گئییمینی گئیمکدیر. میللی ادبی دیل آرتیق هر بیر دیله دونیادا یئنی معنا هدیه ائدیر. میللی ادبی دیلین یارانماسی او زامان باش وئره بیلر کی، همین دیلین مستقل اوسلوبلاری یارانمیش اولسون. آذربایجان ادبی دیلی ۱۹-نجو عصرین باشلانغیجیندان بو کیفیته مالیک اولوب و اونون بوتون اوسلوبلاری ایشلک فورمادا یارانیبدیر.
آذربایجان میللی ادبی دیلی ایلک اونجه شیمالی آذربایجاندا یارانمیشدیر. بونون اساس سببی ده شیمالی آذربایجانین روسلار طرفیندن ایشغال اولونماسی اولوبدور. همین دؤورده روسیادا روس دیلی میللی ادبی دیل شکلینده ایشلنیردی. روس حوکومتی مسلمان آذربایجانی کنترول ائتمک اوچون یئرلی متخصیصلر و یئرلری ابزارلارا احتیاجی واریدی. بونا گوره، تفلیسده آذربایجان دیلینده قزئت (تفلیس خبرلری) ، دارالفنون ( گوری کیمنازیاسی) و سایرنی یولا سالدی. بو چاغدان آذربایجان دیلینین مطبوعات اوسلوبو، رسمی اوسلوبو، علمی اوسلوبو، دینی اوسلوبو رسمی صورتده فعالیت گؤسترمه یه ناییل اولدو. سونرالار ایلک قزئت و ژورناللار شیمالی آذربایجاندا یاراندی و آذربایجان دیلینده تحصیل آلان متخصیصلر آذربایجان تورپاغیندا فعالیته باشلادیلار. بعضی دیلچیلرین فیکرینجه شیمالی آذربایجاندا میللی دیل آذربایجان میللتیندن قاباق فورمالاشیبدیر.
بو ایش جنوبدا داها لنگیدی. دوزدور جنوبدا سونرالار قزئت و ژورناللار نشر اولوندو، حتا معین دؤورده آذربایجان دیلی رسمی شکیلده ایشله‌نیلدی ، انجاق اجتماعی شرایط آذربایجان میللی ادبی دیلینین بو تایدا فعالیت دایره سینی دارالتدی و بونون نتیجه سینده اوسلوبلاریمیزدا معین جیزگیلر- جنوبا عاید اولان خصوصیتلر، اورتایا گلدی. سؤز بوندادیر کی،بو جیزگیلر او قده‌ر قاباریق و گوجلو دئییلدیلر کی، ایکینجی بیر ادبی دیل یارادا بیلسینلر. بونون ان اساس و أهمیتلی سببی بودور کی، آذربایجان میللی ادبی دیلینین بینؤره‌سی نئچه مین ایل بوندان قاباق ، ایکی آذربایجان اولمادیغی زامان قویولموشدو. ادبی دیل اوچون بوتون لازیم اولان شرایط و ایمکانلار همین نئچه مین ایللرده یارانیب اینکیشاف ائتمیشدیر. بو نئچه مین ایلده ایستر جنوبدا، ایسترسه ده شیمالدا واحید بیر دیل ایشلنیبدیر. همین چاغلاردا بوتون چاغداش اوسلوبلار معین فورمالاردا موجود ایدی. ۱۰-نجو عصیرده یالنیز آذربایجان میللی ادبی دیلی یازی فورمادا اوز وارلیغینی ثبوت ائده بیلدی. بو گون ادبی دیلیمیز همین عنعنعه‌نین داوامچیسی کیمی دونیا پراکتیکاسیندا فعالیت ائدیر.
جنوبی آذربایجاندا سیاسی – اجتماعی شرایطه گؤره ، ادبی دیلیمیزده معین چالارلار اورتایا گلدی. بو چالارلارین اساس قایناغی کلاسیک ادبی دیله سؤیکنمک و شیفاهی ادبی دیلدن داها چوخ فایدالانماق ایدی. بو دا هر بیر ادبی دیل اوچون طبیعی بیر یولدور. بو گون آذربایجان دیلچیلییینده بیز ادبی دیلین شیمال تظاهورو و جنوب تظاهوروندن سؤز ائدیریک. بو ایکی تظاهورون دایاغی و قایناغی واحید آذربایجان ادبی دیلیدیر. بس تظاهورون اورتادا اولماسی و یارانماسینی سببی نه کیمی شئیلر اولا بیلر؟
شیمالی آذربایجان ۱۹-نجو عصردن روسیا حؤکومتی ألینه دوشندن بورادا فارس دیلینین نفوذو و هئکئمونلوغو سونا چاتدی. بونون نتیجه سینده جنوبدا داوام ائدن حرکت شیمالدا تام دایاندیریلدی. نتیجه ده آرتیق شیمالدا فارس دیلی بیر آلینما دیل قایناغی کیمی فعالیت گؤستره بیلمه‌دی. جنوبدا بو ایش داوام ائتدی و فارس دیلی گوجلو تضییغی ایله بیر چوخ سؤزلری جنوب قولونا تحمیل ائتدی. بو ایش بو گون ده داوام ائدیر.
شیمالی آذربایجاندا ۱۹-نجو عصیردن روس دیلی آذربایجان دیلی ایله یاناشی رسمی بیر دیل کیمی فعالیته باشلادی. ائله همین چاغدان آذربایجان ادبی دیلینه روس سؤزلرین آخینی باشلاندی. روس دیلینین آذربایجان خالقینا یاخشی و یامان تاثیرلری اولدو. بیر یاندان بو دیلین واسیطه سیله اوروپادا اولان یئنی تفکور آذربایجانا یول تاپدی، باشقا یؤندن همین دیلین واسیطه سیله آذربایجان دیلینه بیر چوخ ترجمه‌لر اولوندو.
بو گون او تایدا روس دیلیندن آلینان سؤزلر و بو تایدا فارس دیلیندن کئچن سؤزلر آذربایجان میللی ادبی دیلینین بؤیوک یاراسیدیر. درد و یارا اوخشار اولسا دا درمان تاپماق بیر او قده‌ر چتیندیر. بو ایش یوز أللی ایلدن آرتیق باش وئریب و بو دردی ساغالتماق اوچون یوز أللی ایل گئریه دؤنمک اولماز. انجاق یوز أللی ایل مرهم تاپماق اوچون لازیمدیر. چاغداش اینترنت و کومونیکاسیا دؤورونده بو ایشه أل آتمالییق.
اسلام انقلابیندان سونرا جوربه‌جور قزئت و ژورناللارین نشر اولونماسی، ادبی – علمی کیتابلارین یاییلماسی بیزه ایمکان وئریر کی، جنوب و شیمال میللی ادبی دیل تظاهورلرینی بیر-بیرینه یاخینلاشدیراق. بیز جنوبدا هله ده کئچمیشده ادبی دیلیمیزه قایناق اولان مئتودلاردان یارارلانیریق. شیفاهی ادبی دیلی و داها چوخ لهجه خصوصیتلری معاصیر ادبی دیلیمیزده اینکیشاف قایناغی کیمی فعالیت ائدیر. باشقا طرفدن کلاسیک ارثین حوصله سیز نشری اورادا اولان اوسلوب نورمالاری دا بیزیم قایناق ابزاریمیزا چئوریلیبدیر.
بو گون جنوبی آذربایجانلیلار اوچون بیر سئویندیریجی حال بودور کی، میللی ادبی دیلیمیزده هر جوره اثر اورتادا وار. بیز آرتیق شیمالدا کئچیریلن تجربه‌لری یئنیدن سیناق ائتمه‌ملییک. او ایشلردن و اثرلردن یئری یئرینده فایدالانماق و معاصیر میللی ادبی دیلی منیمسه مک هر کسین بورجودور. بو دیل بیزیمدیر. بو دیلی آریتلاماق ، اونا اؤز گؤزلییینی قایتارماق ، خالق دیلیندن یارارلانماق، خالق مدنیتیندن فایدالانماق واجیب بیر مسأله دیر. آذربایجان ادبی دیلینین گؤزل تدقیقاتچیسی و هله‌لیک شیمالی آذربایجاندا جنوب ادبی دیل تظاهورو حاققیندا تدقیق ائدن عالیم توفیق حاجییئف حاقلی اولاراق دئییر:« ۸۰-۷۰ نجی ایللرده جنوبی آذربایجانین مطبوعات اورقانلاریندا شیمال نورماسینین علامتلرینه خئیلی یئر وئریلیر. بو، شیمالدا ادبی نورمانین جیلالیغینی، صافلیغینی، میللیلییینی گؤرن جنوبلو محررلرین شعورولو حرکتینین نتیجه سیدیر» .
پروفئسور توفیق حاجییئف تدقیقات آپاردیغی ایشلرینده و مولاحیظه‌لرینده بئله بیر نتیجه‌یه گلیر کی، «موافیق مدنی-سیاسی شرایط همین واریانتلاری آسانلیقلا سیله و عمومیلشدیره بیلر» .
جنوبی آذربایجان ادبی دیلینده موجود اولان تظاهورلری خصوصی آراشدیرماق اوچون بدیعی، مطبوعات، دینی، علمی و باشقا اوسلوبلارا تک تک باخماق و میثاللار ایله آیدینلاشدیرماق لازیمدیر. سونرا کی بؤلمه‌لرده بو ایشه جان آتاجاییق.
