آذربایجان ادبی دیلی‌نین گونئی قولو(۶)- دینی اوسلوب
فیروز رفاهی

تورک دیللرینده مووجود اولان دینی اوسلوبدان دانیشارکن ، چوخ شاخه لی بیر مضمون، لاکین واحید بیر فورمانی نظرده آلیریق. تورکلر گئنیش بیر جغرافی أراضیده مسکونلاشدیغی اوچون موختلیف دینلره قوللوق ائدیرلر. تورکلرین سیراسیندا بودیست، مسیحی، کلیمی، کونفسیوسچی و سایر دینلره ستایش ائدنلره راستلاشیریق. بونا گؤره ده تاریخ بویوندا یازینین اورتا کلمه‌سی ایله برابر دینی اوسلوبون یئنی مرحله‌سی‌ده فورمالاشیبدیر. دینی مقصدله یازیلمیش بودیست، برهمن، مانی یازیلاریلا برابر Codex Cummanicus مسیحیت قانونلارینی و قازاندا ترجمه اولونان کلیمیلرین مقدس کیتابلارینی میثال گؤسترمک اولار.

آذربایجان دیلینده دینی اوسلوبون و دینی تبلیغات خصوصیتلی یازیلارین یئنی دؤورو (ایسلام) دؤورو اولو پیغمبریمیزین زمانیندان باشلاییر. همین چاغین أن أسکی آبیده‌سی ساییلان ” کتاب دده قورقود علی لسان طایفه اوغوزان” (۴۶۶ ه.ق) مقدمه‌سینده یازیلیر کی، «رسول الله زمانیندا بیات بویوندان دئرلر بیر ار قوپدو». حسن ابن محمد بیاتی تبریزی “جام جم آیین”ده یازیر کی، قورقود پیغمبرین یانینا گئدرک مسلمانلیغی قبول ائدیر و سلمان فارسی ایله گؤروشور.

دئمک اولو بابالاریمیز عرب الیفباسیندان یارالانارکن أصلینده ایسلام دینینین قایدا-قانونلارینی و اولو قرآنی اوخوماق ایستییردیلر. سونرالار اونلار عرب الیفباسینی تورک دیللرینه تطبیق ائدیب همین دیللرده یازماغا باشلادیلار. عرب الیفباسینین تطبیقی ایله أدبی دیلیمیزین یئنی چاغی، یازی چاغی، باشلاییر.

یازی چاغیمیزدا ، أن أسکی زاماندان ، بیر نئچه اوسلوب پارالئل ایشلنمکده اولوب ؛ بونلار بدیعی اوسلوب ، دینی اوسلوب و علمی اوسلوبدان عیبارت اولوبلار.

دینی اوسلوبون مئیدانا گلمه سی دینی تبلیغی أدبیاتین یارانماسی دئمکدیر. دینی اوسلوب اؤز مضمونوندا چوخ گئنیش بیر ساحه نی احاطه ائدیر. بورادا یالنیز مقدس سؤزلرین ایشلنمه سی نظره آلینماییر ، بلکه باشقا اجتماعی،اقتصادی، حقوقی تئرمینلرین یارانماسی کیمی بؤیوک بیر آدیم گؤز اؤنونه گلیر. اگر بو اوسلوبدا ، ایلک آدیمدا ، سؤزلر بیر باشا عرب دیلینده اولدوغو کیمی ایشلنسه ده ، مثلن نکاح سؤزو (کافرلری ایت اردنه براغب خورلین ایلدن چقوب ایغر کوزلو صویندن آت یوزدورن اللی یدی قلعه نک کلیدن الن آغ ملک چشمه قزنه نکاح ایدن صوفی صندل ملکه قان قوصدران قرق جبه بورنب اوتز یدی قلعه بکنک محبوب قیزلرنی چالوب بربر بوینن قوجان یوزنده طداغنده اوپن ایلک قوجه اوغل الب ارن چپار یتدی. “کیتاب دده قورقود”)، دیلین سونراکی اینکیشاف دؤورونده «کبین» سؤزو اونو عوضله ییر و بو سؤزدن «کبین کسمک» کیمی آذربایجانجا حقوقی تئرمینی یارانیر. همین دؤورده دین خادیملری و خطیبلر طرفیندن «الله دینی»-نین سؤز و ایفاده لری چتین عرب اصطلاحلاریندان یارارلانیر. ایلک مرحله ده ایسلام دینینه مخصوص اولان سؤزلر و ایفاده لر قاباغکی چاغلاردا ایشلنیلن سؤزلرله موازی صورتده و یا سینونیمیک شکلیده ایشله نیلیر. میثال اوچون أن أسکی یازی آبیده میز اولان “کیتاب دده قورقود” دا  بهشت (اوچماغ)، جهنم (دامو) ، صوج (گناه)، الله (تانری) سؤزلری ایکی شکیلده ایشلنیلیر. ایماملاریمیزین حیاتیندان دانیشان «شهدا نامه» آدیندا أسکی آبیده میزی تدقیق ائدن صامت علیزاده یازیر: «(بو اوسلوبون تأثیری آلتیندا- ف.ر.) دینی تبلیغی أدبیات جارچیلاری  طرفیندن عرب-فارس  ترکیبلرینی أدبی دیله گتیریر، دیگر طرفدن اؤز مسلکلرینین تبلیغاتچیلاری کیمی گئنیش خالق کوتله لری ایله عومومی دیل تاپماق ، اونلارین شعور و دوشونجه سینه نفوذ ائتمک اوچون محللی لوغتلره،دیالئکت و لهجه سؤزلرینه ، أن شیرین و کوتله وی لهجه خصوصیتلرینه موراجعت ائتمه لر اولدولار»

دینی اوسلوب اؤز ماهیتینه گؤره ایلک چاغدان ایکی فورمادا اؤزونو گؤستریر ؛ یازیلی و شیفاهی فورما.

یازیلی فورمادا اولان دینی آبیده لریمیزین آراشدیرماسی گؤستریر کی، بورادا دینی تبیلغات هم شعر ، هم ده نثر قلیبلریندن فایدالانیر. مثلن:

” قابیلونک غضب اودی شعله اوروب حسودلیغ توتونی بصیرت کوزینی قاراردوب قرداشینونک اولدودوکینه بیل باغلدی و انتقام بوسوسینه اوتوردی و فرصته باخوب انتظار چکر ایدی” (شهدا نامه).

” الفصل الثانی فی بیان معرفه ایام السبوع و لیالیها. ایام سبعنک هر کونی و ساعتلری نه یلدزه منسوبدور اول یلدوزک طبیعتی مقتضاسنجه دلایل ننک اوزرینه در انی بیان ادر.”(اختیارات قواعد کلیه).

شعر دیلینده ده «اسرارنامه»-نی میثال گؤسترمک اولار کی، کربلا شهیدلرینین حیاتینی شعریله بیان ائدیر. بو اثری احمدی تبریزی  عطارین «اسرارنامه»-سیندن سربست ترجمه ائدیبدیر.

یازیلی دینی اوسلوب چوخ یوکسک سوییه لی بیر دیلدن یارارلانیب و اورادا چوخلی آلینمالار گؤزه چارپیر. بونون دا بیر سببی اوندان عیبارتدیر کی، همین دؤورلرده یازماق و اوخوماق عوموم کوتله یه مخصوص دئییلدی و یالنیز بیر قروپ وارلیلار و ضیالیلار اوخوماغی باجاریردیلار. ائله بونا گؤره ده یازیلی دینی اوسلوب قارشیسندا شیفاهی دینی اوسلوب مئیدانا گلیر.

شیفاهی دینی اوسلوب داها چوخ خالق دیلینه سویکه نیر. بو اوسلوب اؤز ماهیتینه گؤره ساده بیر دیلی ایشلتمه لی ایدی. شیفاهی دینی اوسلوب دا هم نثر (روایت) ، هم ده شعر قلیبلریندن اؤز مقصدی اوچون گئنیش یارارلانیردی.

یوخاریدا گؤستردیگیمیز منظره ،أساسن ، ایسلامیتین ایلک ایللریندن میللی أدبی دیلین فورمالاشماسینه قدر عینی شکیلده اؤز یارادیجیلیغینی سورور. همین دؤورده یارانان اثرلرین بیر حیصه سی بیر باشا آذربایجانلیلار طرفیندن دینی روایتلر،افسانه لر و اولو کیتابیمیز اولان «قران»دان آلینان پارچالاردیر. باشقا بیر قروپ اثرلر عرب و فارس دیللریندن اولان ترجمه لردیر. بورایا یالنیز نثر اثری دئییل، بلکه شعر فورماسیندا اولان دینی آبیده لر داخیل اولور.

دینی اوسلوب و دینی اثرلر دیلچیلیک باخمیندان آراشدیریلمامیش بیر ساحه دیر. شیمالی آذربایجاندا آذربایجان دیلینین بوتون ساحه لری اینکیشاف ائتدیییی حالدا دینی اوسلوب آراشدیرمادان کناردا قالیبدیر. دوزدور بورادا آز-چوخ بیر نئچه أسکی دینی کیتاب أسکی ألیفبایله نشر اولونوبدور، آنجاق بوندان مقصد دیلین قراماتیکا تاریخینی اؤیرنمک ایدی.

دینی اوسلوبون بدیعی اوسلوبدان أن أساسلی فرقی اوندان عیبارتدیر کی، بورادا عرب دیلیندن سؤزلر و جمله لر داها چوخ ایشله نیبدیر. دین حاققیندا دانیشان و یازانلار تز-تز قران آیه لرینه،سوره لرینه یا دا عرب دیلیندکی روایتلرین بیر حیصه سینه موراجعت ائدیرلر. بونون یاخشی جهتی اودور کی، دینله ییجی ، یا اوجوجونون مسأله نی آیدین آنلاماسی اوچون همین حیصه لر آذربایجانجایا ترجمه اولونورلار.  میثال اوچون:

” چنانکه صاحب تحفه الذاکرین یازیر که شامون خرابه سنده اون یدی نفر یتیم اوشاق جناب زینبون اتکندن دوتوب اجلقدان شکایت ایلردلر. فلم یَکُن لَهُم طَعام و شراب و لاسراع «نه طعام واریدی نه فرش واریدی قوری توپراقلرین اوستنده»…” (بیزده اولان بیر ألیلزمادان).

دینی اوسلوبون بدیعی اوسلوبدان داها بیر فرقی اودور کی، دینی اوسلوب داها چوخ خالق دیلینه یاخینلاشیر. بونون أساس سببی ده کوتله نین معنوی احتیاجی ایدی و بونا گوره ده ساده، شیرین دیلده اولمالی ایدی. مثلن:

اولدی کنه ماتم شاه عرب

آغلا کوزوم آغله کله روز و شب

دوشدی کنه یاده شه خونجگر

بیر-بیرنه دکدی کنه بحر و بر

خلق جهان کیدی قرا سربسر

کتدی دخی موسم عیش و طرب

شکر خدا که ایلمشم بر اراده من

کلدیم ویرم خبر سیزه بزم عزاده من

یا شیعت الحسین کیدیرم کربلایه من

چوخ ساکینم بر عزمیده بو ماجراده من

بزم عزاده سیز منی یاددان چخارتمیون

یاددان چخارتمارام سیزنده کربلاده من

دینی اوسلوبون بیر پراکتیک مئتودو دا «شئبئه چیخارتما» اویونلاریدیر. أساسن کئچمیش احوالاتی جانلاندیرماق اوچون بو نوماییش فورماسیندان استفاده اولونور. « شئبئه » اویونو دانیشیق دیله سؤیکنیر. دانیشیق و ساده خالق دیلی بورادا مجازدان ، استعاردن کنار عینی شرایطی یارتماغا جان آتیر. بورادا جمله لرین ایموسیا کوجو و داخیلی تاثیری عینی شرایطی کؤز اونونه گتیرمه لیدیر.

دینی اوسلوب شیمالی آذربایجاندا اوندوقوزونجو عصرین اوللریندن دورغون حالا دوشدو ، آنجاق جنوبدا اوز حیاتینا محدود بیر شرایطده دوام ائتدی.

بو اوسلوب باشقا اوسلوبلار کیمی جنوبدا بیر طرفده فارس دیلی تزییغی آلتیندا قالدی، باشقا طرفدن اوز ماهیت اعتباریله عرب دیلینین تأثیرینده یارادیجیلیغینا و اینکیشافینا دوام ائدیر. میثال اوچون:

سونرا باشلاییر ابوالفضلدن تعریف ائیله میه و دئییر:

بو صولت و بو صلابت، بو سهم سنده کی وار،

سنی بو نووعله گورسه یزیدی بد کردار

سیپاه و لشگر ائیلر سنی سپهسالار

تمامی حاجتین اوندان اولور روا عباس!

و یا:

حضرتی قاسم اهلی بئیت ایمام ایلن ویداع ائله ییب و مئیدانا گئدیر. دوشمن قوشونون قاباغیندا دایانیر بیر حالتده کی اوزون و اصل و نسبین اونلارا تانیتدیریر. رجز اوخویان حالدا دئییر .

” ای او کسلری که ایمان گتیریبسیر، عدل و عدالتین محافظی اولون و اللها خاطر شهادت وئرین حتی اگر اوزونوزون یا آتا و آنا و یاخین فامیل لریزین علیهنه اولسا .

یوخاری میثاللار گؤستریر کی،نقدر فارس–عرب سؤزلری بو اوسلوبدا تاثیره مالکدیر.

دینی اوسلوب علمی اوسلوب و بدیعی اوسلوب آراسیندا بیر کؤرپو سالیر. بو اوسلوب بیر یاندان علمی اوسلوبدا اولدوغو کیمی جمله لرده دقیقلییه مئیل ائدیر. بونو دعالارین و اولو کیتابیمیز «قران»نین ترجمه لرینین میثالیندا گورمک اولور.

آچدی باشین اوغلنون قانیله الوان ایلدی

جرم ایچون خاتون محشر معجر عاشورا کونی

قتلکهده توکدیلر اهل حرم کوز یاشینی

آچدیلر باشسیز بدنلر اوسته یکسر باشینی

بیری اوغلین اوخشوب آغلاردی بیری قرداشنی

یتدی چرخون کوشنه چوخ سسلر عاشورا کونی

دیگر طرفدن بدیعی دیلده اولدوغو کیمی ایماژ و تصویرلردن یارارلانیر. دینی مضمونلو شعرلرده شعر دیلین ضرورتینه گوره بو فورمانی گورمک اولور. بورادا شاعر شعرین موختلیف قالیبلریندن یارارلانماغا مجبوردور.

اولماز اوغولسوز آنا دا اختیار

طاق اولو هجرانده طاقت منه

قانوی توکمک لیکه بو اشقیا

جمله سی آماده دور ای مه لقا

کتمکوه ویرمیری کوکلوم رضا

چونکه سنیله اولو حرمت منه

ایلدی بو نوحه منی باغری قان

یوخ بو غمون شرحنه دلریش توان

بدیعی اوسلوب و دینی اوسلوبدا یارانمیش پارچالاری موقایسه لی شکیلده باخاندا اونلارین آراسیندا حقیقی سؤز باخیمیندان ، مجازی سؤز باخیمیندان ، معنا باخیمیندان اولان فرقلری آیدین گؤرمک مومکوندور. مثلن دلسوزون غزلرینی اوخویاندا کلاسیک شعر عنعنه میزین ایزلرینی گؤروروک. بورادا دلسوزون غزلری ایله باشقا شاعرلرین یازدیغی غزللری آراسیندا هئچ بیر فرق یوخدور. آنجاق عزاداری اوچون یازیلان شعرلرده آرتیق موعین اولچولر و سؤزلر تکرار دا اولسا ایشله نیلیر. فیکریمیزی آیدین گؤسترمک اوچون دلسوزون دیوانیندا اولان نادر غزللریندن بیر نومونه گؤسترمک یئرینده اولار:

هر کیمین دهرده بیر دلبر مه پاره سی وار

دردی اولماز ،اگر اولسا نه غمی، چاره سی وار.

هانسی مه پاره نین عالمده منیم دلبریمین

من کیمی عاشق سرگشته و آواره سی وار؟

گزر اغیار ایله بو ظالیم بی مهر و وفا

بیر خیال ایلمز هئچ عاشق بیچاره سی وار.

بیر دئمز لیلی وشیم عشق چولونده من تک

بخت برگشته و دلخسته ،کونی قاره سی وار

یار کوینده یاتام یوز ایل اگر چاره دکل

سگ رقیببین اوزونو کورمکه کفاره سی وار

کونلومون قانی کوزومدن توکولور شام و سحر

باخ بو دریای غمه گؤر نئجه فواره سی وار

آذربایجان أدبی دیلینین اینکیشافیندا دینی اوسلوبون ثابیتلشمه سی و اوندا اولان دیل قایدالارینین موعین نورماتیو اصوللاردان ایستفاده ائتمه سی بیر ضرورتدیر. خالق دیلیندن یارارلانماق بو دئمک دئییل کی، بیزیم بوتون یازیلاریمیز لهجه سایاغی اولمالیدیر. لهجه سایاغی و خالق دیلی آیری-آیری مئتود و مفهوملاری  خاطیرلادیر. بیز دین تبلیغاتی ایشینده گرگ خالق دیلیندن یارارلاناق. بورادا خالق دیلی دئیینده عوموم خالق دیلی منظره سی نظرده توتولور. لهجه سایاغی دانیشیلان و یازیلان دین قایدالاری و روایتلری یالینز موعین و آز بیر قروپ طرفیندن آنلاشیلا بیلر. حالبوکی عوموم خالق دیلینده یارانمیش ایشلر ، سویله نیلن احوالاتلار آذربایجان خالقینین بوتون لایلاری طرفیندن آنلاشیلار.

گونئی آذربایجاندا چاغداش زمانمیزده مووجود اولان دینی اوسلوب اؤزونه مخصوصدور. آنجاق باشقا اوسلوبلاردا اولدوغو کیمی بو اوسلوب دا جنوبدا حددن آرتیق لهجه سایاغینا مئیل ائدیر. بو ایلک منظره ده طبیعی گورونسه ده ، اونون اینکیشاف مئیلی باشقا سایاقدا اولمالیدیر. بو اوسلوبدا یازانلارین ایلک وظیفه سی آرتیق سؤزلری (آلینمالاری) آریییب تمیز آذربایجان دیلینده یاراتمالیدیرلار. عرب ایفاده لریندن مومکون قدر چکینمه لیدیرلر. بیر حالدا کی، عرب دیلینده یازیلان بیر ایفاده نی آنلاتماق اوچون اونو اؤز دیلیمیزه چئویرمیه مجبوروق ائله بری باشدان ایشلتمه سک داها دا سؤزلریمیز تاثیری اولار.