آذربایجان ادبی دیلی‌نین گونئی قولو(۸)-  علمی اوسلوب
فیروز رفاهی

ادبی دیلین باشقا بیر اوسلوبو علمی اوسلوبدور. علمی اوسلوب هر هانسی بیر اینفورماسیانی باشقالارینا چاتدیرماق اوچون ایشلنیلیر. علمی اوسلوب یازیلی فورمانین مئیدآنا گلمه‌سیله یارانیبدیر. آذربایجان ادبی دیلینین علمی اوسلوبونون فعالیّتینی بیر نئچه مرحلیه بؤلمک اولار؛ ۱- اسکی مرحله ؛ ۲- یئنی مرحله‌نین بیرینجی چاغی و ۳-  یئنی مرحله‌نین چاغداش دؤورو.

بیرینجی مرحله‌ده آذربایجان ادبی دیلینین علمی اوسلوبو قوزئی و گونئی اوچون اورتاق بیر دؤور ساییلیر. بو مرحله ده گونوموزه چاتان بوتون علمی یازیلی اثرلر اورتاق علمی گئچمیش وارلیغیمیزی عکس ائتدیریر. بورادا، بو اوسلوبدا یارالآنان طب، ریاضییات، منطیق، جغرافی، هئیت، دیل-ادبیاتین نظری مسله‌لرینه عاید کیتابلار، تاریخی  اثرلر، سیاحتنامه‌لر و سایر بو ساحه‌نین گئنیشلیینی گؤستریر. کیتابخانلاریمیزدا و اؤلگه‌میزدن کنارداکی کیتابخآنالاردا مینلرجه بئله اثرلر اراشدیرماجیلارین یولونو گؤزله‌ییرلر. اسکی الیازمالاری تدقیق ائدن جهانگیر قهرمانوف یازیر: « قطعی اعتراف ائدیلمه‌لیدیر کی، یاخین و اورتا شرقین، خصوصیله ده آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی، سیاسی، مدنی تاریخینی اؤیرنمک اوچون رئسپوبلیکامیزدا الیازمالار فوندو خزینه‌سینی عوض ائده بیلجک ایکینجی بیر یئر تاپماق مومکون دئییلدیر». ایراندا یالنیز «آیت‌اله مرعشی نجفی کیتابخآناسی»-ندا یوزلرجه آنا دیلیمیزده اولان علمی کیتابلارا راستلاشیریق. ساییر کیتابخآنالاردا مووجود اولان آذربایجان دیلینده یازیلمیش یا دا بو دیله ترجومه ائدیلمیش مینلرجه کیتاب همین اوسلوبون محتواسینین دیرلی تانیغی سایماق اولار.

ایکینجی مرحله‌ده شیمالی آذربایجانین روسلار طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌سی و بونون نتیجه‌سینده روس دؤولتی و مدنیتی اوزوندن اورتایا چیخان علمی اثرلر داخیل اولور. آرتیق بو دؤوردن سونرا بیز علمی اثرلریمیزده ایکی سایاقدان یارارلانیریق. بیرینجی شیمالدا یازیلان علمی اثرلر کی، آرتیق یئنی بیر مضمون ایله اورتایا گلیر. بو دؤورده یارآنان علمی اثرلرین اوسلوبوندا لئکسیک باخیمیندان بیر دؤنوش اورتایا گلیر. شیمالی آذربایجاندا یازیلان علمی اثرلرده خصوصیله دقیق علملر مضمونولو کیتابلاردا روس دیلیندن آلینان سؤزلر یاواش-یاواش آذربایجان دیلینین علمی اوسلوبونا آدیم باسیر.

ایکینجی دؤورون باشقا بیر یؤنو ده بوندان عیبارتدیر کی، شیمالدا علمی اوسلوبدان رسمی شکیلده ایشلنمه‌یه باشلاییرلار. تئزار حؤکومتی اؤز ایجرایی تشکیلاتلاریندا یئرلی کادرلارا اولدوغو ائحتیاجی اوزوندن یئنی ایشغال ائدیلمیش اراضیلرده یئرلی دیللرده مکتبلر، عالی تحصیل اوجاقلاری آچیر. بو علم اوجاقلارین بیر پارا ائحتیاجلارینی یئرلی دیلده علمی کیتابلاری یایماق ایله یئرینه یئتیریر.

گونئیده ،«کؤهنه حامام کؤهنه تاس» احوالاتی دوام ائدیر. دئمک اولار کی، کئچمیشده اولان علمی اثرلرین یارانماسی تئمپی داها دا ضعیفلییر. آرتیق علمی اثرلر دؤورون سیاسی- ایجتیماعی شرایطینه گؤره ایجتیماعی علملره محدود اولور. سؤز ائحتیاطی باخیمیندان یئنه‌ده دیلیمیز فارس- عرب دیللری تاثیری آلتیندا اولور. اوروپا منشالی سؤزلر ده ، دئمک اولار کی، فارس دیلی واسیطه‌سی ایله دیلیمیزه آخیر.

علمی اوسلوبون اوچونجو فونکسیونال مرحله‌سی اییرمینجی عصرین باشلانغیجیندان فعالیته باشلاییر. بو مرحله ده شیمالدا باش وئرن اوکتوبر اینقیلابی نتیجه‌سینده یئنی سیاسی- ایجتماعی دؤورو باشلاییر. آرتیق آذربایجان دیلی مکتبلرده، اونیوئرسیتلره و عالی تحصیل اوجاقلاریندا اؤز قابیلیتینی سیناییر. او تایدا مینلرجه علمی کیتاب همین اوسلوبدا یازیلیر و ایشلنیلیر؛ علمین بوتون ساحه لرینده تئرمینلر یارادیلیر. دوزدور بونلارین اساس منشایی اوروپالی سؤزلردیر ، آنجاق همین سؤزلر روس دیلی واسیطه‌سیله آذربایجان دیلینه سوخولدوغو اوچون روس دیلینین خصوصیتلرینی اؤزونده عکس ائتدیریر. فیزیکا، استرونومیا، کیمیا، لئکسیکا، قراماتیکا، اپتئک، ارکتئریسا، ارکئسترا، کوسمیک، سامالیوت، بیبلیوقرافیا، انتئنا  و سایر بو کیمی تئرمینلرده روس دیلین ایزلرینی گؤروروک. بو سؤزلرین داخیلینده روس دیلینین قراماتیکاسی دا گؤرونوز.

گونئیده علمی اوسلوبون ایشلک دایره‌سی محدودلاشیر. اسکی چاقلاردا اگر موختلیف مووضوعلاردا علمی اثرلر دیلیمیزده یازیلیب یا دا ترجومه اولونوردورسا، آرتیق اوچونجو مرحله ده بو ایش دایانیلیر. علمی اثرلرین ساحه‌سی محدودلاشیر. یئنی مکتبلر، علمی اوجاقلار هامیسی فارس دیلینده اولور. بونون نتیجه‌سینده آنا دیلیمیزده علمی اثرلرین یازیلماسی و یاییلماسینا چوخ فیکیر وئریلمیر. دورغرودور کی، ائله بو زاماندان خالقیمیزین یئنی ملی – دئموکراتیک ایستکلری فورمالاشیر. اییرمی بیرنجی عصرین باشلانغیجیندان آذربایجان دیلی اوغروندا موباریزه یئنی بیر چاغینی سیناییر. آنا دیلینده مطبوعات یارانیلیر. بو مطبوعاتدا پوبلیسیست کاراکترلی علمی مقاله‌لر یازیلیر. خالقیمیز چالیشیر دونیا وارلیغینی اؤز آنا دیلینده درک ائتسین و شعورونو دوغما دیلینده فورمالاشدیرسین. قارا قوه‌لر ایسه بونو گؤره بیلمیرلر. بونون نتیجه سینده علمدن ده بیر ایجتیماعی- سیاسی موباریزه فورماسی کیمی یارارلانماق ضروری اولور. بونون نتیجه‌سینده بو مرحله‌ده گونئی ده علمی اوسلوب یالنیز ایجتیماعی- سیاسی علملر چرچیوسینده فعالیت گؤستره بیلیر.

ایسلام اینقیلابیندان سونرا اؤز دوغما حاقلارینی طلب ائدن دیلداشلاریمیز آنا دیلینده مکتبلرین اچیلماسینی یاشاییشلارینین بیرینجی ایستکی بیلیب بو یولدا آددیم آتیرلار. بونا گؤره‌ده، تاریخ، کئچمیش، حیات دوشونجه‌سینین مضمونو آنا دیلی چرچیوه‌سینده یاییلیر و بئله لیکله علمی اوسلوب یالنیز دیل، ادبیات، تاریخ، جغرافیا و سیاسی مضمونلو اثرلرده اؤز وظیفه سینه داوام ائدیر. نظامی جعفروف جنوبی آذربایجان ادبی دیلینی تدقیق ائدرکن چوخ دوغرو سویله‌ییر کی ،«جنوبدا علمی اوسلوبون ایجتیماعی علملر قولو نسبتن دیقتی جلب ائدیر؛ تاریخ، ادبیات شوناسلیق، دیلچیلیک کیمی علم ساحه‌لرینه عاید اثرلر مووجوددور، لاکین شیمالدا موقایسه ده جنوب علمی اوسلوبون ایمکانلاری باخیمیندان چوخ-چوخ گئری قالیر» . دئمک گونئیده ادبی دیلینین فرقلی خصوصیتلریندن بیری ادبی دیلینین کمیت ایمکانیدیر. باشقا یؤندن علمی اوسلوبودان فایدالآنان توپلوم-کوتله یوخ، یالنیز معین بیر گروپلاردیر. نقدر بو گروپلارین ماراق دایره‌سی گئنیشلنسه علمی اوسلوبون فعالیتی بیر او قدر آرتیراجاقدیر. بو گون علمی اوسلوبدان یارارلآنان گروپلارین قارشیسیندا آرتیق الیفبا پرابلمی یوخدور؛ آذربایجان جمهوریسی یارانمادان اؤنجه کیریل الیفباسی علمی اوسلوبون یاییلماسیندا بیر سرت مانعه اولموشدور. بو گون آرتیق بو پرابلئم اورتادا یوخدور. دئمک اولار کی، گونئیده آذربایجان ضیالیلاری عالی تحصیل آلدیغی زامان لاتین الیفباسینی اؤیرنیرلر. بو دا شیمالدا یازیلان علمی اثرلردن موختلیف واسیطه لرله فایدالانماغا ایمکان یارادیر. بونون نتیجه سینده شیمالدا و جنوبدا اولان علمی اوسلوبلار آراسیندا اولان تئرمینولوژی فرقلر یاواش-یاواش ارادان قالخاجاقدیر. گونئیده گئت –گئده خیریم خیردا فرقلر اورتادان یوخ اولور و واحید بیر اوسلوب علمی اثرلریمیزده ایشلنیلیر. بو چوخ طبیعی بیر مئیلدیر. علمی اوسلوبون دیلی و دیل قورولوشو عینی بیر طلباتا جاواب وئرمه لیدیر. یعنی اوخوجونون شعورونا اوخشار بیر تاثیر بوراخمالیدیر. بئله بیر تاثیر آنجاق ائستاندارد بیر دیل چرچیوسینده باش وئره بیلر. بونا باخمییاراق، گونئیده ادبی دیلین فونکسیونال فعالیتینده نورمادان کنار حاللارا دا راستلاشیریق. نوماردان کنار حاللار آشیقیداکی شرایطده اؤزونو گؤستریر:

۱-      بیرینجی گونئیده یارآنان علمی اثرلرین دیلینده شیمالدا ثابیتلشمیش علمی تئرمینلر ایشلکدن قووولور. منجه بونون اساس سببی اوندان عیبارتدیر کی، بو تایدا علمی اوسلوب داها چوخ کوتلوی کاراکتئره مالیکدیر. علمی اثرلر بورادا معین بیر گروپ اوچون یوخ، بوتون کوتله اوچون حاضیرلانیر. بونا گؤره ده او ماکسیموم حالدا خالق دیلینه یاخینلاشمالیدیر. علمی اثرلر داها چوخ پوبلیسیست – بدیعی اوسلوبونون تاثیری آلتیندا اولور. میثال اوچون:

“لیمو سویو – بورنون قانین قوروتماق اوچون بیر تیکه پامبیغی لیمو سویوندا ایسلادیب قویون بورونا قانی قورور.” ائله بونا گؤره نورمادان کنار حاللار اورتایا چیخیر. بئله یازیلاردا ثابیتلشمیش تئرمینلردن یارارلانماماق یا سهو نتیجه‌سینده باش وئریر، یادا یازان بیله-بیله شیمالدا اولان تئرمینلری ایشلتمیر. میثال: آد سؤزجوکلری جومله ده چوخلو اؤنملی گؤرئو (وظیفه) اوستلنمیش اولارلار؛ اؤرنک اورالاق: ایشلو (عملکرد) و یآناشما باخیمیندان (ایشیق سؤنمز ، آد سوزجوگو و عوضلیک مقاله سینده، قایناق اینتئرنئت).

همین مقاله‌ده موطلق آدلار ،شئی آدلاری، یاپیشقان دیللر، سورقو عوضلیکلری، خالق آغزی (لهجه یئرینه)، اک کیمی تئرمینلره راستلاشیریق کی، آذربایجان دیلچیلیک تئرمینولوژیسیاسیندا ایشلنمیر. بونونلا یآناشی بیر دیلچیلیک کیتابیندا  قارشیلیق//متقابل نوع، شهودی کئچمیش//ماضی مطلق، دواملی کئچمیش//ماضی استمراری، اوزاق کئچمیش//ماضی بعید، غیرشهودی شکیل//فورم، فعلین لازیم شکلی//فورمو کیمی پارالئل تئرمینلرین ایشلنمه‌سینه‌ده راستلاشیریق. باشقا بیر میثالدا علمی تئرمین عینی منشالی اولسادا یازار اونون آذربایجاندا اولان فورماسینا بیگانه یآناشیر:«سوسور سنکرونیک (چاغداش)  توصیفی descriptive دیلچیلیکله دیاکرونیک (تاریخی) دیلچیلیگی بیر-بیریندن آییردی و گرامر کتابلاریندا تاریخی دیل خصوصیتلرینی بو گونکو دیله قارشدیرماغی رد ائتدی» .

۲-      ایکینجی گونئیده نورمادان کنار حالی دیلین داخیلی قورولوشوندا گؤروروک. بودا ،هله لیک، قاچینیلماز بیر حالدیر. ایللر بویو فارس دیلیندن آلینان علمی اینفورماسیا بیزی اورایا چاتدیریبدیر کی، آرتیق علمی دوشونجه میز همین دیلین قورولوشو اساسیندا فورمالاشیر. بونون نتیجه‌سینده یئنی یازیلان علمی اثرلریمیزده دیلیمیزین سینتاکسینده، جومله‌لرین قورولوشوندا و سؤزلرین سیرالانماسیندا فارس دیلینین تاثیری بیزی ائستاندارد دیلیمیزدن اوزاقلاشدیریر. میثال اوچون:

ان اساس اودور کی زلزله قورتاردیقدان سونرا سویوق قانلیلیق وضعیتنی قورویوب ساخلایاسان. داغینتیلارین آلتیندا قالان آداملاری خیلاص ائتمک یانغین و پارتلاییش اولدوغو حالدا ایسه تلفاتین قارشیسینی آلماق واجیب‌دیر. بو نومونه‌ده حتا مقاله‌نین عنوانیدا فارسجا قورولوبدور و شخص عوضلیگی یوخدور). بو میثالی اونون ترجومه‌سیله موقایسه ائدک: مهم آنست که پس از زلزله خونسردی خود را حفظ کنیم. برای نجات فردی که زیر اوار مانده است و به هنگام اتش سوزی و انفجار جلوگیری از تلفات بسیار واجب است.

بئله نورمادان کنار حالا علمی یازیلاریمیزدا تئز-تئز راستلاشیریق. منجه آنا دیلیمیزده تحصیله باشلادیقدا بو حال تام آردان چیخاجاق.

علمی اوسلوب بدیعی و پوبلیسیست اوسلوبدان اونا گؤره فرقلنیر کی، بورادا دیل چوخ دقیق ایشلنیلیر. سؤزلری حقیقی معنادا ایشلتمک طلب اولونور. دیلین استروکتورو منطقی بیر قورولوشو اؤن پلآنا چکیر. بونو دا قئید ائتمک یاخشی اولار کی، بیزیم کئچمیش عنعنه‌میزده علمی اثرلری شعر ایله یازماق مئیلی اولوب و بئله اثرلر بوگون الیمیزه چاتیبدیر.

نهایت بئله نتیجه آلمالییق کی، علمی اوسلوبدا او تای ایله بو تای آراسیندا چوخ فرق یوخدور. یالنیز تاریخی شرایط بئله اولوبدور کی ، بیز او تای و بو تایدا عینی واحید تئرمینلری موختلیف فورمادا یازیب ایشله‌دیریک. علمی تئرمینلرین چوخو آلینما سؤزلردن عیبارتدیر و همین سؤزلر او تایدا روس دیلیندن و بو تایدا فارس دیلیندن آلینیبلار کی، تلفوظ و ایملارلاریندا ایکیلیک یارادیبدیر. گرگ ضیالیلاریمیز بو مسالیه فیکیر وئرسینلر و اؤز علمی ایشلریندن بو تئرمینلردن ائله یارارلانسینلار کی، نه شیش یانسین نه کاباب.

او تایدا دئییرلر     بو تایدا دئییرلر

Fizika(فیزیکا)      فیزیک

Balerina(بالرینا) بالرین

Amalqama( امالکاما)  امالکام

Biblioqrafiya (بیبلیوقرافییا) بیبلیوقرافی

Asma (اسما)      اسم

Bakteriya  (باکتریا)          باکتری

Bluza (بلوزا)              بلوز

Broşura (روشورا)            بروشور

Televiziya (تئلئویزییا)      تلویزیون

Babasil  (باباسیل)           بواسیر

Bambuq  (بامبوق)       بامبو

Violonçel  (ویولونچل)           ویولونسل

 (Kolej)کولئژ               کالئج