آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو(۷) رسمی اوسلوب
فیروز رفاهی
آذربایجان ادبی دیلینین یارانماسیندا رسمی اوسلوبون اؤزونه مخصوص یئری وار. رسمی اوسلوب قانونی بیر چرچیوه ده ایشلنمگی طلب ائدیر. رسمی اوسلوبون باشقا اوسلوبلاردان کؤکلی فرقی اوندان عیبارتدیر کی ، بورادا عالی سویه لی بیر دیل طلب اولونور. اونون قارشسیندا دوران مخاطیبلر ، دینلییجیلر حؤکومت آداملاری ، ایجراچیلار و حقوقی آداملار اولور. ائله بونا گؤره ده دیلین قورو ، تئرمینلی ، ثابیت قلیبلی اولماسی واجیبدیر. رسمی اوسلوبون اساس ایشلک فورماسی یازیلی فورمادیر. آنجاق معین چرچیوده او شیفاهی شکیلده ده چیخیش ائده بیلر. میثال اوچون محکمه سالونلاریندا ، رسمی گؤروشلر و دانیشیقلاردا دانیشیق دیل رسمی اوسلوبدا اولمالیدیر. آذربایجان دیلینین قانونی شکیلده فعالیت گوسترمه سی ایله ملی ادبی دیل فورماسینین مئیدانا گلمه سی عینی شرایطی طلب ائدیر. بوندان علاوه دیلین قانونی بیر ائستاتوسدا ایشلنمه سی اونا بین الخالق بیر دون گئییندیریر.
جنوبی آذربایجاندا دیلیمیزین قانونی بیر شکیلده ایشلنمه مسی اونون رسمی اوسلوبونون اینکیشافیندا لنگیتمه یارادیر. دوزدور دیلیمیز معین دؤورلرده خالقیمیزین دئموکراتیک ایستکلرینین تاثیری آلتیندا قانونی صورتده ایشلنمیه قادر اولوبدور. آنجاق همین دؤور قیسا اولدوغو اوچون رسمی اوسلوب ایسته نیلن کیمی ایره لیله‌ممیشدیر. دیلیمیزین قانونی ائستاتوسدا ایشلنمه مسی او دئمک دئییل کی ، رسمی اوسلوبوموز یوخدور. پروفسور نظامی جعفروف گونئی آذربایجان ادبی دیلینی آراشدیرارکن گونئیده موجود اولان رسمی اوسلوبا توخونمامیشدیر. اونون فیکرینجه گونئیده فعالیت گؤسترن فونکسیونال اوسلوبلار یالنیز بدیعی ، پوبلیسیست و علمی اوسلوبلاردیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، همین آراشدیرما اینقیلابین ایلک ایللرینین ماتئریاللاری اسایبندا حاضیرلانمیشدیر و سونراکی دؤورلرینین ایجتیماعی، سیاسی و مدنی حیاتینین سیماسینی عکس ائتدیرمیر . پروفسور توفیق حاجییئف ده ادبی دیلیمیزدن دانیشارکن گؤستریر کی ، آذربایجان ادبی دیلی شیمالدا یارانمیش شرایطه گوره اونون بوتون فونکسیونال اوسلوبلاری فعاللاشیر و اونون قییدا قایناغی دا همین محیط و شرایطدن اولور. اونون فیکرینجه « جنوبدا یازانلارین دیلینده نه اینکی کلاسیک ادبی دیل نورماسیندا تکمیللشمه آپاریلمیر. حتا بو عنعنه محللیچیلیک ائلئمئنتلرینین دولدورولماسی ایله خئیلی ضعیفلدیلیر. آرتیق بو زامان جنوب نورماسی اؤزو اوچون ایستینادگاه دیالئکت سئچیر، اؤز گوینه سی ایله فعالیت گوستریر» . حاجیئف گونئیده رسمی اوسلوب و اونون وارلیغیندان بیر سؤز آچماییر. آنجاق گونئیده رسمی اوسلوب قدیمدن فعالیت گؤستریر. چونکی رسمی اوسلوبون رئال شکیلده ایشلنمه سی دیلین فونکسیونال وظیفه سی ایله باغلیدیر. آذربایجان دیلینین فونکسیونال وظیفه سی عینی بیر وارلیق اولوب و ایکی دیللی بیر محیطده یاشاییبدیر.
رسمی اوسلوب گونئیده مشروطیت دؤورونده ، خیابانی حرکاتیندا و ان اساسلیسی « میللی حؤکومت » دؤورونده داها چئویک اولور. «میللی حؤکومت» دؤورونده آرتیق قانونی ائستاتوس قازانیر و قانون وئریجی و ایجراچی تشکیلاتلاردا فعالیت ائدیر. ائله بونا گؤره ده دئمک اولار کی، گونئیده رسمی اوسلوب بوتون دئتاللاری ایله حیات سورموش و تجربه سیناغیندان گئچرک اؤز گیملیک دامقاسینی ادبی دیله باسمیشدیر. همین دؤورلرده و سونراکی چاغلاردا رسمی اوسلوب ایکی شکیلده فعالیت ائدیبدیر ؛ شفاهی و یازیلی فورمادا.
دیلچیلرین فیکرینجه آذربایجان ادبی دیلینین رسمی اوسلوبو ایکی موحیطده اؤزونو گؤستریر: ۱- دؤولت تشکیلاتلاریندا ، ۲- شخصلر آراسیندا یازیشمالار ، دانیشیقلار ، موقاویله لر ، کبین شهادتنامه لرده ، وقفنامه لر ، موراجیعتنامه لرده و .سایرده..
گونئی آذربایجاندا رسمی اوسلوبون بیرینجی ایشلک موحیطی هله لیک موجود دئییلدیر. آذربایجان خالقی بو موحیطین برپاسینا جان آتیر و ضیالیلاریمیز اونو حؤکومتدن طلب ائدیرلر. بو موحیطین یارانماسی اوچون قانونی ایمکان مؤوجوددور. بورادا ایران ایسلام جمهوریسینین آنا یاساسیندا فارس دیلی یانیندا باشقا دیللردن یارارلانماق اوچون یاسلاغلار لغو ائدیلیبدیر. بو دا خالقین دئموکراتیک طلبلرینه جاواب اوچون باش وئریبدیر. هله لیک قارا قوه لرین آلچاق نییتلری نتیجه سینده بیزیم دیلداشلاریمیز بو آرزولارینا چاتماییبلار.
رسمی اوسلوبون ایکینجی ایشلک موحیطی اورتادادیر و گونو- گوندن گوجلنیر. بو اوسلوب شیمالداکی قارداشیندان خیردا فرقلری وار. یعنی یالنیز اونون ایشلک موحیطی و دایره سی شیمالا گؤره بیر آز داردیر. بونلارین آراسیندا فونکسیا جهتدن هئچ بیر فرق یوخدور. قوزنئی آذربایجاندا رسمی اوسلوب هانسی خصوصیتلره مالیک اولسا ، جنوبداکی اوسلوب دا همین خصوصیتلره مالیکدیر. آنجاق بورادا عینی لیک بؤتون معنادا آپاریجی دئییلدیر. رسمی اوسلوبون گونئی ده اؤزونه مخصوص خصوصیتلری وار. بو خصوصیتلر ایکیلیک یاراتماییر؛ بیر-بیرینی تاماملاییر. بورادا ائله ایشلک دایره لری وار کی ، همین دایره لر آرتیق شیمالدا یوخدور ؛ آنجاق بوراداکی اورانی تاماملاییر. میثال اوچون بیزده کبین کسمه نین شیفاهی فورماسی کند و اوبلاریمیزدا آذربایجان دیلی موحیطینده باش وئریر ؛ هالبوکی بئله فورما شیمالدا قانون چرچیوه سینده زاکس (ائولنمک) سندلرینده قئید اولونور. رسمی اوسلوبون ایشلک موحیطینه بیر گؤز گزدیرک.
۱- رسمی اوسلوبوموز بیرینجی تظاهور موحیطی مطبوعاتیمیزین گیملیگینی گؤسترن حیسه ده اؤزونو ایفا ائدیر. میثال اوچون:
«یارپاق ؛ مدنی اجتیماعی ، بدیعی هفته لیک قزئت ؛ باش یازار: ایواز طه ؛ اردبیل دفتری:… ؛ موغان دفتری:…؛ حروف ییغان:…؛ تهران دفتری: هفت تیر مئیدانی ، مفتح خیابانی آغ ، نومره ۹ ، ایکینجی قات »
چوخ تعجبلودور کی، آذربایجانلیلار اوچون نشر اولونان قزئت ، ژورنال و دؤوری مطبوعاتلارین چوخونون شناسنامه سی فارسجا و بعضیلری فارسجا- انگلیسجه دیر. بورادا همن بو سورغو ذهنه گلیر نیه بیزیم حرمتلی ژورنالیسیت ضیالیلاریمیز دیلمیزین بو ایمکانیندان یارارلانماییرلار. گرگ بوتون نشریه لرده همین نشریه نین سیجیللیسی فارسجا (رسمی دیل کیمی) و آذربایجانجا اولسون. عشق اولسون بو ایشه تشبوث ائده نلره.
۲- رسمی اوسلوبوموزون ایکینجی تظاهور موحیطی رسمی چاغیریشلار ، اعلانیه لر ، ایستکنامه لردیر.
آرتیق اییرمی ایلدن چوخدور کی ، ضیالیلاریمیز خالق اوره ییندن اولان ایستکلرینی گؤسترمک اوچون دیلیمیزین قانونی- رسمی صورتده ایشلنمه سینی ایسته ییر. بیز آختاریشیمیزدا بیر قایناغدا بو ایستکنامه لره بوتون حالدا راستلاشدیق . ادبی دیلینین باشقا نوعلریندن فرقلی اولاراق بو اوسلوبدا سؤزلر ، سؤز بیرلشمه لری ، جومله لر ، جومله تیپلری اؤزونه مخصوص خصوصیتلری وار. سؤزلر بورادا سایجا معین میقداردادیر. سؤز بیرلشمه لری و جومله لر قالیب و ثابیت شکیلده دیر. بورادا ایجاز و ایماژ اولمامالیدیر. میثال اوچون:
اردبیلین خیطابیه سی: اورمو گولونده تورکجه آدا آدلارینین فارسجایا چئوریلمه سی
رسمی قایناقلاردا وئریلمیش خبرلره دایاناراق و اینتئرنئت سایتلاریندا یاییلمیش سندلره ایشاره ائدرک ، بئله نظره گلیرکی بیر سیرا شوونیست کیمسه لر موختلیف دوولت اورقانلاریندا یووا سالاراق ، چالیشیرلار بلکه آذربایجان میللتی نین کولتورون ، دیلین و تاریخین پوزسونلار. غربی آذربایجانین تعلیم و تربیت ویزارتخاناسی طرفیندن اورمو گولونده تورکجه آدا آدلارینین فارسجایا چئوریلمه سی ، بیزیم نظریمیزده بیر میللی فاجیعه کیمی تانینیر».
باش ساغلیغی اعلانییه سی:
« حؤرمتلی امکداشیمیز ….. جنابلاری قارداشینیزین (باجینیزین،آتانیزین) دونیاسینی دییشمه سی موناسیبتی ایله سیزه و عایله نیزه باش ساغلیغی وئره رک اولو تانریدان سیزه دؤزوم و او مرحوما رحمت دیله ییریک.»
تشککور اعلانییه سی:
« ساغ اولون قلمداشلار. یازیچی شاعرلریمیزی تشویق ائتمک اوچون اونلارین آذری درگی سینده یاییلان اثرلرینی یئنی چاپ ائدن مطبوعاتا ساغ اول دئییریک» .
بیلدیریش :
« دیلماج بوراخیلدی: مئهر آیی مطبوعاتیمیزین عایله سینه دیلماج آیلیق درگیسی ده آرتیریلدی. دیلماج (ایجتیماعی-تحقیقی) آیلیق درگیسی موهندیس علیرضا صرافی نین صاحیب ایمتیاز و مودیر مسول لوغو ایله یاییلماغا باشلادی» .
چاغیریش:
« صباحی آدینا ادبی اؤدول» تأسوف اولسون کی،قالانی فارسجادیر. بو چاغیریشین بیر بندینده یازیلیر: جایزه ادبی صرفا بررسی آثار به چاپ رسیده به زبان ترکی آذربایجانی خواهد پرداخت. یعنی اؤدولو آذربایجانجا یازانلارا ( آذربایجانلیلاری نظرده توتور) وئریله جک. اوندا نه اوچون فارسجا چاغیریش وئریلیر.
۳- رسمی اوسلوبوموزون باشقا بیر تظاهور محیطی شخصی مکتوبلاشمالاردیر. موختلیف شخصلر آراسیندا ، نشریه لره یازیلان مکتوبلار و سایر بو اوسلوبون گوستریجیلرینی داشییرلار. مطبوعات و نشریه لره یازیلان مکتوبلاردا مکتوب یازان قارشیندا اولانلاری رسمی شخصلر کیمی خطاب ائدیر و یازیشماسیندا معین قالیبدن کنارا گئتمییر. بورادا یازیشمالارین معین باشلیغی ، باشلانغیج سؤزلری ، اساس سؤزلر و نهایت سؤنلوقلار یا یازانین آرزولاری ایستکلری اؤزونو گؤستریر.
۴- رسمی اوسلوبون باشقا بیر تظاهور محیطی رسمی یا غیر رسمی شخصلر آراسیندا اولان آنلاشمالاردیر. بو آنلاشمالار مضومونوندان آسیلی اولمایاراق هر جور اولا بیلرلر. میثال اوچون وقفنامه لر ، سو پاییندان ایستیفاده ائتمک ، شرط نامه و سایری گؤسترمک اولار. دیلیمیز قانونی صورتده ایشلنمسه ده بیر اونون بو اوسلوبوندان اؤز دیلداشلاریمیز آراسیندا یارارلانا بیلریک. مثلن شریعت قانونلاریمیزین اساسیندا ایکی موسلمان آراسیندا (معین شرطلر اساسیندا) هر جوره آنلاشما شاهیدلرین حضوروندا یازیلا بیلر. بورادا «شریعتیمیز» آنلاشمانین دیلی باره سینده هئچ بیر ثابیت قرار قویماییر. بورادا بیر میثالا نظر سالاق:
« بیز، یعنی شوشالی و قاراباغلی ابراهیم خان اؤز آدیمدان ، واریثلریم و ولیعهدلریم آدیندان ایران و یا هر هانسی بیر دؤولتین واسالیغیندان و یا هر هانسی آد آلتیندا اولسا دا ، هر جور آسیلیلیغیندان طنطنلی صورتده همیشه لیک امتناع ائدیرم و بوتون دونیا قارشیسیندا بونونلا بیلدیریرم کی، من اؤزوم و واریثلریم اوزرینده بوتون روسیانین بؤیوک ایمپراطور اعلیحضرتلرینین و اونون یوکسک واریثلرینین و ولیعهدلرینین عالی حاکمییتیندن باشقا هئچ بیر دؤولتین حاکمیتینی تانیمیرام ، همین تخت-تاجا صداقت وعد ائدیرم، چونکی اونون صادق قولویام و بو حاقدا ، عادته گؤره ، مقدس قرانا آند ایچیرم» .
۵- رسمی اوسلوبوموزون تظاهور موحیطینین بیر باشقا فورماسی دا تبلیغات شکلیدیر. ندنسه بو فورمایا چوخ بیگانه یاناشمیشیق و بو فورما چوخ آز ، یوخ حالدا گؤزه چارپیر. مادامکی بیزیم تبلیغ ائدنلریمیز و نشریه میزین دیلی آنا دیلیمیزدیر ، اوندا نه اوچون تبلیغاتیمیز فارسجا اولمالیدیر. تبلیغات دیلی ایستر آل- وئر تبلیغاتی اولسون ، ایستر مدنی ، سیاسی خصوصیتلی تبلیغات اولسون گرگ هامیسی آذربایجانجا اولسون. بو تابو سینمالیدیر. رسمی اوسلوبون بئله فورماسینین اینکیشافی یئنی-یئنی سؤزلر یارادا بیلر،دیلیمیزین قابلیتینی یوکسلده بیلر. بو حاقدا بیر اعلانییه یه دیقت ائدین :
« مجله خداآفرین به دو زبان ترکی و فارسی آگهی می پذیرد». یاشاسین دیلیمیزین بئله قایغیسینا قالان دیلداشلاریمیز.
رسمی اوسلوب دیلین قانونی شکیلده ایشلنمه سیندن آسیلیدیر. آنجاق ، بو او دئمک دئییل کی ، اگر دیلین قانونی ائستاتوسو اولماسا اوندا همین دیل رسمی اوسلوبدان گورلوق چکر. خیر. اساس گورلوغو دیلین صاحیبلری اونا تحمیل ائدیرلر. بیز اؤزوموز دیلیمیزین رسمی اوسلوبونون ایمکانلاریندان یارارلانمالییق. هر نه رسمی اوسلوب گوجلو اولسا ، اونون قانونی شکیل آلماغا داها گئنیش ایمکانی اولا بیلر. بیز هر یئرده کی ، ایمکان تاپیریق گرگ بو اوسلوبدان ایستیفاده ائدک. اگر ایداره لرده ، ایجرایی نهادلاردا هله لیک بیزیم دیل ایشلنمیر. بیزیم أل قولوموزو نشریه لرده ، اینترنتده و سایر یئرلرده باغلاماییبلار. گلین رسمی اوسلوبوموزو هر یئرده ایشله دک هر هانسی چاغیریش ، اعلانییه ، ایستکنامه و سایری اؤنجه آذربایجانجا یازاق سونرا اونو باشقا دیللره ترجمه ائدک. بو گون ، بو ایش عکسینه باش وئریر. بیزیم حرمتلی ضیالیلاریمیز بیانییه لرینی اؤنجه فارسجا یازیرلار سونرا اونو اؤز دیلیمیزه چئویریرلر. بئله بیر حالدا دیلیمیزه بیر چوخ آلینما سؤزلر ، اصطلاحلار و یاراشمایان قالیبلر داخیل اولور.
آرتیق اؤز دیلیمیزین بوتون ایمکانلاریندان یارارلانماق زامانی چاتیبدیر. بو ایمکانلاری الدن وئرمک اولماز. آذربایجانلیلار اوچون هرجوره رسمی یازی آذربایجانجا اولمالیدیر.
