آذربایجان ادبی دیلی‌نین گونئی قولو-(۳): لئکسیک نورما
فیروز رفاهی

ادبی دیلین یارانماسی و مؤحکملنمه‌سینده  سؤز احتیاطی و لغت ترکیبی ان مهم یئرلردن  بیرینی توتور. هر هانسی بیر ادبی دیل سئچمه و عوض ائتمه یولو ایله  مئیدانا گلیر. بو پروسسده همین دیلین بؤتون لهجه لر و دیالئکتلری ایشتیراک ائدیر. بئله لیکله ، ادبی دیل  اونا لازیم  اولان سؤزلری سئچیر و اونلارا  استاندارد کیملییینی وئریر. بئله سؤزلر عموم خالق طرفیندن راحات آنلاشیلیر و ایشله نیلیر.  بؤتون بیر میللت طرفیندن ایشله نیلمه ین سؤزلر  همین دیلین لهجه لرینده اؤز وارلیقلارینی  و یاشاماقلارینی سورورلر.

ادبی دیلین نورمالارینی گؤزله مک و رعایت ائتمک ادبی دیلده یاراتماغین ایلکین شرطلریندن بیرینجیسی و ان مهمودور. بورادا هئچ بیر مانع و قصور اولمامالیدیر.  بو شرطلری یئرینه یئترمک قابیلیتی  ساوادلی ساییلان هر بیر وطنداشدا  اولمالیدیر.  ایستر بو وطنداشین  آتا – اناسینا  یازدیغی مکتوب  اولسون  ، یا دا  بیر علم ساحه‌سینده مقاله . سؤزسوز ادبی دیلین نورمالاری بوتون  اینجه لیکلری  ایله یازیلاریمیزدا  عکس اولونمالیدیر.

آذربایجان ادبی دیلی  مؤحکم و ثابینلشمیش بیر سؤز  بینؤره سی  أساسیندا  فورمالاشیبدیر. بو  سؤزلر دیلیمیزین اساسینی یارادیر و مین ایللرله  آتا-بابالاریمیز طرفیندن ایشله نیبدیر. بئله سؤزلری هئچ بیر باشقا سؤز ایله عوض ائتمک حاققیمیز یوخدور. اونلار دیلیمیزین  سماسیندا اولدوزلار کیمین پارلامالیدیرلار. هر کیم  اؤزونده یئنی بیر اولدوز یاراتماق و تاپماق  خصوصیتینـی  گؤرور مئیدانا گلسین . سؤز یاراتماق  و یئنی سؤزلرین مئیدانا گلمه سی  اؤزونه مخصوص یولو و قانونلاری وار. بیز گرگ بو قایدالاری بیلک و اونون مئتودلارینی منیمسه‌یک کی، بئله بیر ایشه ال آتماق ارده میمیز  اولسون. باشقا قوهوم دیللردن ده سؤز عاریه ائتمک اؤز باشینا اولا بیلمز.

ادبی دیلین لئکسیک نورماسینا گلینجه  آذربایجان ادبی دیلینده یالنیز  بیر لئکسیک نورمادان صحبت گئتمه لیدیر. بیزیم ادبی دیلیمیزین  لئکسیک نورماسی چرچیوه سینده ایشله نیلن سؤزلرین هئچ بیری بیزه یاد دئییل. اونلار بؤتون تاریخ بویو یاراتدیغیمیز یازیلی و شیفاهی مدنِییتیمیزده  مؤوجودور.

سون یوزألی  ایلده  مئیدانا گلمیش شرایطه گؤره آذربایجانین اوتای و بوتایدایینداکی ادبی دیلینده معین خصوصیتلر عمله گلیبدیر. بو خصوصیتلری بو گون دیلچیلیک ادبیاتیندا تظاهور سؤزو ایله ایضاح ائدیرلر. تظاهور بیر علمی اصطلاح کیمی   چوخو بو تایین دیلیینده اولان نورمادان کنار حاللاری گؤستریر.   ادبی دیلین شیمال و جنوب تظاهرلری آراسیندا اولان فرق اساسن دیل خاریجی کاراکتئرلیدیر  و قولایلیقلا آرادان قالدیریلا بیلر. اگر  اجتماعی شرایط اورتادان قالخسا قیسسا بیر مدتده بو تظاهورلر و نورمادان کنار حاللار دؤزه لر .  گونئیده ادبی دیل و خصوصا اونون بدیعی اوسلوبو داها چوخ لهجه لرین تاثیری آلتیندادیر. قوزئی  آذربایجاندا  دا بئله تاثیر وار . انجاق  اورادا   ادبی  دیلین یالنیز بدیعی اوسلوبوندا لهجه لرین تاثیرینی گؤرمک مومکوندور. بو دا بدیعی اوسلوب اوچون لازیم بیر حالدیر. انجاق گونئیده مطبوعات ، علمی و دینی اوسلوبلاریندا  دا لهجه لرین بیر باشا تاثیرینی  گؤروروک . لئکسیک نورمانین مضمونونو  گونئی و قوزئیده ده  آشاغیداکی شکیلده بؤلمک اولار:

۱- اورتاق ( نئیترال ) سویه‌ده ایشله نیلن سؤزلر.

۲- آذربایجان ادبی دیلینین شیمال تظاهورونده ایشله نیلن سؤزلر.

۳- آذربایجان  ادبی دیلینین گونئی تظاهورونده ایشله نیلن سؤزلر.

آذربایجان ادبی دیلینینده نورما حالیندا ایشلک اولان بیرینجی گروپ سؤزلر ادبی دیلیمیزین ان چوخ ایشله نیلن سؤزلریدیر. بورایا ان قدیم تورک سؤزلریندن توتموش، معاصر یئنی سؤزلریمیز احاطه اولونور. بو سؤزلر ، آرتیق ،  ثابیتلشمیش و اوتای و بو تایدا عینی صورتده ایشله نیلیر. مثال اوچون آتا،آنا، بیر، باش . بئله سؤزلرین معناسی و تلفوظو بیردیر و هئچ بیر فرق گؤزه چارپماییر. بونون یاننیدا  بو گروپا ایکینجی تیپ سؤزلر عاید اولور کی ، اونلارین اوتای – بوتایدا  تلفوظلرینده ایکیلیک  گؤزه چارپیر، انجاق معنالاریندا فرق یوخدور. بئله  سؤزلر گونئیده لهجه لرین تاثیری آلتیندا اولدوغو اوچون لهجه سایاغی تلفوظ اولونور  و ائله ده یازیلیرلار. مثال اوچون  قارا ( قره)، قایچی ( قئیچی) ، بئله وضعیته دیلچیلیک علمینده نورمادان کنار حال دئییرلر. گونئیده چاپ اولونان بعضی کیتابلارین سونوندا بئله سؤزلر ایضاح اولونورلار. میثال اوچون باریشمازین ” اودوملو دیره ک” اثرینده بو سؤزلره راستلاشیریق ایشگیل، تاغ، توشگولو، دؤنرگه، دیب قانی، ساسیماق، سوزمانی، قارقو، سیتقاماق، قینتالی.

آل قلمی ال لریوه

                           دویدوقلاروی

                                      شعر ائیله!

(داود اهری . ص ۱۵)

بیر اسکی آلچاق قاپینین چاخ – چاخینی چالدیم.

(داود اهری،ص ۵۶)

 سایخاش خیاوانلاردا

                           دوشونوردوم

                           دویوردوم!                                                                                 (داود اهری. ص ۱۳۵)

بیر الی گول بیر الی داش

دیغیرلانیر یاواش یاواش                                                                                        (خداآفرین .ط.ق. یانار. ص ۳۵)

دوشدوم غربت اوخاسینا ،

قول اولدوم یاد کووخاسینا،

قالماییرام سووخاسینا،

تیرینگه وور من اویناییم.                                                    (خداآفرین .کیان خیاو.۳۵)

تورکی دیلینده بئله شیرِین غزل

یازگیله دوستلار دئمه سین زای سنه

(رحیم کاویانی. خداآفرین)

آذربایجان ادبی دیلینین یالنیز قوزئی قولونا عاید اولان سؤزلر اساسن آلینما سؤزلردیر. بورادا ائله سؤزلر وار کی، اونلار عرب و فارس دیلیندن آلینیبلار ، انجاق اونلارین معنالاری بو تایدا کی معنالاری ایله  بیر آز فرقلیدیرلر. مثال اوچون آراییش ( بو تایدا معرفی نامه)، ایستیقامت ( بو تایدا یان ، سمت)، یاد ( بیگانه )،علاقه ( ارتباط)، دیرناق آراسی ( پرانتئز) ، نومایش (تظاهرات)، موکافات (جایزه)، شیوه (لهجه )،هیکل مجسمه)، اینضیباتی(ایجرایی). ایکینجی گروپ آلینما سؤزلر غرب منشألی سؤزلردیر. بئله سؤزلر آذربایجان ادبی دیلینین شیمال تظاهورونون علمی و مئدیا اوسلوبلارینا عایدیر. بونون سببی بودور کی، گونئیده ادبی دیلین ایشلک دایره سی چوخ محدودور و علمی و مئدیا اوسلوبلاری تزه–تزه فونکسیونال دؤورونو طی ائدیر و دار بیر چرچیوه ده ایشله نیلیر. میثال اوچون پالکوونیک،پراپورشیک، سامالیوت، آپتئک و سایر. بئله آلینما سؤزلر اساسن علمی اصطلاحلار (خیرورگ، اوپراتسییا، داولئنییا، ایشپیرتس، دئفیس، ائکسترا- لینگوویستیک)، حربی اصطلاحلار ( وایئنی ، آوتامات ، سالدات ، گئنئرال، روتا ) و دانیشیق سؤزلری ( اوژه ،  لادنا ، خاراشو، فیسییو، پاکا، آچکی، آپتئک) داخیلدیر. بونو دا قئید ائتمه لییک کی، بعضی یوخاریداکی سؤزلرین آدربایجان ادبی دیلینده قارشیسی اولدوغو حالدا ، دانیشیق دیلیده داها چوخ آلینما واریانتلاری ایشلنیلیر. آذربایجان موستقیللیینی قازاندیقدان سونرا روس دیلیندن آلینما آخینی دایانیب و غرب منشألی آلینما سؤزلر بیر باشا قاناق دیلدن آذربایجانجایا داخیل اولور. میثال اوچون مئنئجئر ، هامبورگئر ، مارکئتینک ،

آذربایجان ادبی دیلینین  گونئی تظاهورونه  عاید اولان سؤزلرین بیر  حیصه سی آلینما سؤزلردیر. بو سؤزلرین بؤیوک أکثریتی فارس دیلینه عایددیر و فارس دیلینین گوجلو تاثیری آلتیندا گونئی تظاهورونده  اؤزونه یئر آچیبدیر. بئله سؤزلر شیمالدا یاشایان آذربایجانلیلار اوچون انلاشیلمازدیر. شیمالدا یاشایان  دیلچی عالیملریمیز بعضا بئله سؤزلری لهجه لرین تاثیری آدلاندیریرلار . گونئی آذربایجاندا  اوخوماق و یازماق فارس دیلینده اولدوغو اوچون بئله حال طبیعی گؤرونور . بئله حالین ضیالی  و یازیچیلاریمیزین دیلینده اولماسی چوخ تأسوف  دوغورور و  دیلیمیزده اوچون بؤیوک چاتمامازلیق ساییلیر. شیفاهی دیلده بئله حالین اولماسی طبیعیدیر، چونکی دانیشیق دیلی داها چوخ راحاتلیغا مئیل ائدیر. انجاق  یازی دیلینده بئله حالین اولماسی غیرطبیعیدیر. گونئیده بیز ان چوخ آنا دیلیمیزده دانیشماغی مشق ائتمیشیک و یازماق مشقیمیز آز اولوبدور. بونا گؤره ده  دانیشیق طرزیمیز  یازیمیزدا اؤز تاثیرینی بوراخیبدیر.  آشاغیداکی میثالار  خداآفرین درگیسیندن سئچیلیبدیر.

مقاله لرده افراط دان قاچینمالی و میزان اولاراق علم و عقل و حیثییتی نظرده توتمالی سی نیز.(جواد هیئت)

پولیتیکا خیاوانی!

ماکیاولی رستورانی

گؤره سن بو گئجه

مشتری لره

                         آشپازخانادا

نه لر تدارک گؤروب ؟!

گارسونلار.                                                                                             (داود اهری.ص ۶۰)

آهای…!

دام – داشلار

                 خیاوانلار

ماشینلار

            برق تیرلری                                                                                (س. داغلی)

گونئی ادبی دیل تظاهورونه  عاید اولان سؤزلرین سیراسیندا  سون زامانلاردا یئنی بیر گروپ  دا  گؤزه چارپیر. او دا سون واختلار ایشلکلشن آلینمالاردیر. بو حرکت  آذربایجان موستقللیک قازاندیقدان سونرا شیمالدا دا یاراندی و بیر پارا آلینما سؤزلر ترکییه تورکجه سیندن آذربایجانا یول تاپدی. میثال اوچون اؤزه ل ، یابانجی و سایر. گونئی ادبی دیل تظاهورونده بئله سؤزلر  صونعی صورتده داخیل اولور و چوخ  حالاردا اونو ایشله دنلر همین سؤزون معناسینی یا اونون پاراللینی پرانتئز آراسیندا گتیریرلر کی، اوخوجولار اونلاری باشا دوشسونلر. حالبوکی، اوستا بیر یازیچی یئنی بیر سؤزو  ائله یئرینده ایشله تملیدیر کی ، آرتیق ایضاحا  احتیاجی اولماسین. یئنی سؤزلر سیراسینا ترجمه یولو ایله اورتایا گلن سؤزلره ده راستلاشیریق.

گؤزلوگونون شوشه لرینده ن

کئچدی بیر آغ گؤیرچین!                                                                              ( داود اهری، ص ۵۰)

بو ایشین معنوی – مادی – فنی و تورلو- تورلو مؤشکوللری واردیر.                   ( خداآفرین ، جواد هئیت )

اولوسال و کولتورال ایش، ایتیم و اویره تیم آنلاملی چالیشمالار سانکی دنیزین دیبینده مروارید آختارماق کیمی دیر.                                                                                               (خداآفرین ،دکتر حسین شرقی)

اؤزه ل لیکله نثر ساحه سینده چوخ ایشله مک لازیمدیر.                                (دوقتور صدیق، خداآفرین)

قارا بنیزلی بیر اوغلان دیشاری چیخدی.                                                      (ح.آرغیش،گنج عسگر)

چوخ مرتبه لی عقیل اوجاقلاریندا ایسه یاخشی اولار کی، کلاس دا قالیب پارتانین (نیمکت) آلتینا گیره رک ( خداآفرین)

بو گروپا داخیل اولان بیر پارا سؤزلر نه او تایدا ایشلنیلیر و نه ده دوغوموزدا اولان قارداشلاریمیرین دیلینده وار ؛ بو انجاق بیزیم دوغدوموز سؤزلردیر. میثال اوچون بیلی یوردو ( اونیوئرسیتئت)، اوخول (مکتب) ، اوخور (اوخوجو)،

بدیعی اوسلوبدا قارداش خالقلارین سؤزلریندن یارارلانماق و لهجه لرین گؤزه للیییندن پای آلماق نه اینکی دیلیمیزه نوقصان گتیرمه ییر، حتا اونون چالارلارینی آرتیریر و بو ایش مهارت ساییلیر. انجاق اونداکی، رسمی خبرلرده، تبلیع خاراکترلی یازیلاردا و علمی اثرلریمیزده لهجه لردن محدودیتسیز فایدالانیریق ، بئله سؤزلر یئرسیز و کوبود گؤرونورلر.

بو گون دونیادا یارانمیش یئنی شرایطه گؤره  آذربایجان ادبی دیلی بین الخالق کیملیی  قازانمیش و بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتیندا دونیا خالقلارینین رسمی دیللری سیراسیندا ثبت اولونوبدور. بو دیل آرتیق بیر دیپلوماتیک دیل ساییلیر و خاریجیلر طرفیندن اؤیره- نیلیر. ایندی موختللیف دیللرین طلباتینا  گؤره هر گون یئنی یئنی لوغت و ترجمه کیتابلاری یازیلیر. بونلارین هامیسی موعاصیر آذربایجان ادبی دیلی اساسیندا باش وئریر. مادام کی ، بؤتون دونیا خالقلاری آذربایجانلیلارلا ایقتیصادی ، سیاسی ، مدنی علاقه یاراتماق اوچون موعاصیر آذربایجان ادبی دیلینی اؤیرنمه یه  جهد ائدیرلر ، اوندا بیز  نه یی  گؤزله ییریک؟  گؤره سن، آذربایجان ادبی  دیلینی اؤیره نمک  چوخ  چتیندیر؟ اولمایا اونون نورمالارینی رعایت ائتمک آغیر ایشدیر؟ غریبه گؤرونن ، دیلیمیزده  ایشلک اولمایان سؤزلره نه ائحتیاج وار؟   گلین دیلیمیزین مؤوجود ایمکانلاریندان ان یوکسک  و  گؤزل شکیلده  ایستیفاده ائدک. اونداکی ، گؤردوک فیکرلریمیزی چاتدیرماق اوچون دیلیمیزین  کوجو     یئترلی دئییل یئنی سؤزلر  یاراداق . بو ایشه  و بئله  سؤزلره ، هئچ کیمین  سؤزو اولا بیلمز چونکی  دیلیمیزین  ایره لیله مک بیر نئچه  یولاردان  ، ائله ، بیری  بو یولدور.