آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو-(۴): گراماتیک نورما
فیروز رفاهی
دیلیمیزین گراماتیک نورماسیندا دا ادبی دیلیمیزین جنوب و شیمالدا ایشله‌نن قوللاریندا فرقلر گؤزه چارپیر. بو فرقلر دیلچیلیک باخیمیندان داها چوخ ماراق دوغورور و دیلین فونکسیونال (فعالیت دایره سی) باخیمیندان کئچیجی ساییلیر. جنوبی و شیمالی آذربایجاندا دیلیمیزین گراماتیک نورماسی باخیمیندان داها چوخ پارالئلیکلر مؤوجوددور. عینی حالدا جنوبدا غیرنومارتیولیکلره ده راستلاشیریق.
آذربایجان دیلینین گراماتیک نورماسی فونئتیک و لئکسیک نورمالاردان فرقلی اولاراق داها مۆحکم و ثابیت چرچیوه‌یه مالیکدیر. گراماتیک نورما دئیه‌نده بیز هم دیلین مورفولوژیک (صرف) شرایطینی، هم فرازولوژیک (ثابیت و غیر ثابیت بیرلشمه لر) قانونا اویغونلوقلارینی و هم ده سینتاکتیک (نحو) قانونلارینی نظرده آلیریق.
دیلین گراماتیک نورماسی مین ایللر چرچیوه سینده ثابیتلشیر و ائله بوناگوره دیر کی، گراماتیک نورمادا نورمادان کنار حال معناسیندا بیر آز چاتمامازلیق گؤزه چارپیر. نورمادان کنار حالا بورادا باشقا بیر معنا وئرمه لیییک. آذربایجان ادبی دیلیندن دانیشارکن ائله بیر دیل نظرده توتولور کی، نئچه مین ایللر ایچینده اؤز قانونلارینی سیناقدان کئچیردیب و سونوندا اونلاری ثابیت بیر وضعیته چاتدیریبدیر. بئله بیر پروسئسده جمعیتین بوتون عضولری، قاتلاری اؤز پایینی وئریر. گراماتیک نورما ثابیتلشمیش بیر حال ساییلسادا دیلده پروسئسین قورتارماسی دئمک دئییل و دیل بیر جانلی وارلیق اولدوغو اوچون اوندا سئچمه و یئر به یئر ائتمک مئیلی مؤوجوددور و جانلیدیر.
بو گون گونئیده گراماتیک نورمادان کنار حالین ایکی شرایطده باش وئرمه‌سینی موشاهیده ائدیریک. یعنی غیرنورماتیک حاللار یا دیل داخیلی عامیللر یا دا دیل خاریجی عامیللرین تاثیری نتیجه سینده باش وئریرلر. یازیچلاریمیزین نورمادان کنار یازیلاری یا کلاسیک یازیلاردان تأثیرلنیر(دیل داخیلی عامیل)، یا دا یازیلار ذهنی شرایطده فارس دیلینین (دیل خاریجی عامیل) تأثیری نتیجه سینده مئیدانا گلیر.
نورمادان کنار یازیلارین بیر قیسمی ده لهجه‌لریمیزین تاثیریندن (دیل داخیلی عامیل) ایره‌لی گلیر. آنجاق بیر مسأله‌نی نظرده آلمالی‌ییق کی، لهجه‌لریمیزده اولان قایدالار دیلیمیز اوچون یاد حاللار دئییل. عکسینه بونلار بیر باشا جمعیتین فعالیتی نتیجه سینده یارانان حاللاردیر. آنجاق ادبی دیل اؤز سئچمه پروسئسینده او حاللاری سئچمه‌ییب و داها گئنیش یاییلمیش و عموم ایشلک اولان شکیلری ( اونلارا ) اوستون بیلیب و اونلاری سئچیبدیر. میثال اۆچون جنوبی و شیمالی آذربایجانین بعضی لهجه لرینده ایکینجی شخص منسوبیت حالی (و) سسی ایله گؤستریلیر. میثال اوچون؛ یابانی قارنووا سوخمامیش ایتیل گؤزومون قاباغیندان (آذری،نومره ۵، ص. ۲۹)، آتاوین آدیندان و… بیزه دانیشاسان (یئنه اورادا،ص. ۱۱۵). دئمه‌لی سؤزون بئله تصریفی لهجه‌نین تاثیری ساییلیر و ادبی نورم اولا بیلمز.
جنوبی آذربایجاندا سون یوز ایلده دیلیمیزین رسمی فعالیتینین یاساق اولماسی و یالنیز شیفاهی مئیدانا ایشلتمه‌سی نتیجه‌سینده، بیر ده شیمالی آذربایجاندا یارانمیش سیاسی شرایطه گؤره و ادبی-یازیلی باغلاریمیز کسیلمه‌سینه گؤره جنوبدا یازی قایناغی کیمی یالنیز کلاسیک ادبیات اورتادا اولموشدور. شیمالدان یازیلی ماتئریاللارین گلمه‌سی شیمالین کومونیست اولدوغو اوچون گوناه ساییلیردی و بو دا بیزی جنوبوندا ماتئریال یوخسولوغونا گتیریب چیخاریردی.
بو عامیللری نظرده آلساق بو گون جنوبدا اولان گراماتیک غیرنورمالیغین اولماسینا بیر آز حاق وئره بیلریک. بئله حال گوندن-گونه آرادان قالخیر. سون ایگیرمی بئش ایلده نشر اولان کیتاب و درگیلرده بیز گئت-گئده بئله حالین آرادان چیخماسینی گؤروروک. گراماتیک نورمادان کنار حاللارینی داها چوخ بدیعی اثرلرده و دیلده موشاهیده ائدیریک. غیرنورماتیک حالی گرامئرین بوتون ساحه‌لرینده یعنی فرازئولوژی بیرلشمه‌لر، مورفولوژی و سینتاکتیک قورولوشدا گؤرمک اولور.
فرازئولوژی ساحه سینده نورمادان کنار حالی یئنی بیرلشمه‌لرین ایشلنمه‌سینده موشاهیده ائدیریک. بئله حالار یئنیلیک نتیجه‌سیندن عمله گلیر. بوگون ضیالیلاریمیز و یازیچیلاریمیزدا سؤز یارادما مئیلی چوخ گوجلودور. بو یانلیش ایش دئییل. یازیچیلاریمیزدا بئله تئندئنسیانین اولماسی تقدیره لایق، چوخ گؤزل و آلقیشلانمالیدیر. یالنیز سؤز یارادما مئتودلاری دوزگون سئچیلمه‌لیدیر. بو تایدا سؤز یارادماقدا کالکایا داها چوخ مئیل ائدیرلر. کالکا یولو (ترجومه یولو) ایله سؤز بیرلشمه‌لری باشقا دیللردن و اساسن فارس دیلیندن آلینیب آذربایجان دیلینه گئچیردیرلر مثلن: جامعه تانییانلار (جامعه شناس)، آدلار دفتریندن (دفتر اسامی)، آغیل اؤزو ایله دئییل ( از روی عقل نیست)، اوندان و یا یوزدن بیر (یک در ده و یا یک در صد)، حرکتدن دوشمه‌ین (از حرکت افتادن)، آد قویما (نامگذاری) (آذری، نومره ۵،ص.۵۷-۵۳) ؛ گونو گوندن (روز به روز) ، قلم محصوللاری (آثار قلمی)، اؤیره دیجی (آموزگار) ، وورودی ایمتیحانلار (امتحانات ورودی)، چوخ تئزلیکله (خیلی زود)، بانکی چئک (چک بانکی)،بؤیوک ننه (مادربزرگ)؛ آذربایجان کلمه سی قولاغا دیرکن (به گوش خوردن) گره‌ک بو میللتین دیلی نظره آلینسین (دادیزاده حمید، آنا دیلینین اینکیشافی، ۲۰۰۴)؛ یقین دوردگؤز (چهارچشم) اولوبسوز کی، نه جور اوجوز آلماق اولار؟ (داغداغان، ص.۱۰۸)؛ دونن لاپ بئله خط ماشینیندا یادیما کئچمیش بیر احوالات دوشدو. (داغداغان، ص.۱) و سایر.
مورفولوژی ساحه سینده نورمادان کنار وضعییتی ان چوخ شکیلچیلرین واسیطه‌سیله یئنی سؤز یاراتماقدا گؤروروک. یوخاریدا قئید ائتدیک کی، بیرلشمه لر ساحه‌سینده یئنی ترکیبلر ترجمه یولو ایله مئیدانا گلیر. مورفولوژی ساحه سینده ده پاسیو (غیرفعال) شکیلچیلرله یئنی سؤز یارادیلیر میثال اوچون: آخیم (آخین)، اوره‌گه یاتیم (یاتان)، اییدجه‌سینه (اییدلیکله)، واضحجه‌سینه (واضح یئرینه)، ائله جه ده (ائله یئرینه)، یالقیزجا (یالقیز یئرینه)، آدلیم (آدلی یئرینه)، یاتاجاقدا (یاتاقدا یئرینه)، تانیق (تانیش یئرینه)؛ پائولو فرئیر چوخ دولغون و قالیجی (قالان یئرینه) ایشلر گوروب. (دادیزاده حمید، آنا دیلینین اینکیشافی، ۲۰۰۴).
یوخاریدا قئید ائتدیک کی، سؤز یاراتماق اؤزو اؤزلویونده یانلیش یول دئییل، چوخ دا واجیبدیر. بو دیلین جانلی وارلیق اولدوغوندان ایره لی گلیر. دونیانین هر بیر دیلینده کؤهنه سؤزلر سیرادان چیخدیغی حالدا یئنی سؤزلر موختلیف واسیطه لرله دیله داخیل اولور.
سینتاکتیک ساحه سینده نورمادان کنار حالارین بیر گروپو آشاغیداکی شرایطده باش وئریر. عمومیتله گراماتیک نورمادا غیرنورمارتیک حاللار اساسن کلاسیک دیلیمیزده و اثرلریمیزده اولان حاللارین تاثیریندن و دیگر طرفدن فارس دیلینین تاثیری نتیجه سینده باش وئریر.
۱- ایلن قوشماسی یئرینده داها چوخ اونون لهجه سایاغی و آز فعال ساییلان – نان ، نن قوشماسی ایشله‌نیلیر:
حق سئل کیمی دریایه آخیب یول تاپاجاقدیر،
داش آتماقینن کیمسه اونو دؤندره بیلمز.
چینارین قامتى سارسیلدى بیر آن،
قوجاینان، ایلانین بو داستانیندان.
جناب-ی تویوغو چوخ ائحتیرام‌نان بیزیم آرواد سویوندوردو. … بو شئعرنن قوناغی یولا سالدیم .
بیر آز دا چای‌نان کیشمیش آلارسان .
شرطیمیز بودور کی، عصبانی اولمایاجاقسان، آروادنان دا گوله-گوله دانیشاجاقسان .
بیر الیینن گؤزلریمین قاپاقلارینی اورتدو .
۲- ایله قوشماسی داها چوخ ایلن شکلینده ایشله‌نیلیر. کلاسیک ادبیاتیمیزدا دا بئله نمونه‌لره چوخ راستلاشیریق و گؤنئیده اولان عنعنه‌نی کلاسیک ادبیاتین بیرباشا تأثیری ساییریق.
گلدی او چابک سواریم ناز ایلن
جان قوشون صید اتمگه شهباز ایلن
من گدا حالین تعقل ایله نیز
یتکج اول سلطانی حسن اعزاز ایلن
دین و دیلنین آفتیدور غمزه سی
هیچ بیلمن نتگای اول غماز ایلن
حق رضاسیچون زمانی مطربه
فارق اتگیل بیزنی غمدن ساز ایلن
کسب ایله عاشقلیغی پروانه دین
سعی ایدر جان ورمگه پرواز ایلن
عاقبت صاحب کمال بی زوال
عشق ایلر عاشقی اعجاز ایلن
ای امانی خرم اول کیم کئچورور
عمرونون ایامینی همراز ایلن (محمد امانی )
معاصر ادبیاتیمیزین نومونه لری:
گئجه لر یوخودا آغ آتا مینمک،
قاپی دؤیولنده اوره ک سئوینمک،
سازیلان ، سؤزولن، ائلی گؤلدورمک
گؤره سن واریمیش یا بیر خیالیمیش؟
کولگه م کیمی آرخامجا گلیر هر سحر آخشام
منلن دوغولوب غصه ده گویا، یاشاسین غم.
***
شاعیرین اوره گی غم ایلن دولو،
کوچری دورنالار ایتیریب یولو. (کاویانی)
باشقا شاعیرلر اوچون قونورار(قانارار) بیر ایلن ایکی روبل آراسیندا اوده نیلیر .
سن نه قشنگ ادب-ارکان نان داتیشیسان! چراغی‌نان آختارسان بئله بیر اییید اوغلان تاپا بیلمزسن .
اوزرلیک یاندیددیلار، بالا آتمیش اینه‌یین ده ریسینه سالدیلار، سیچان قاراسی نان مال گوزون قاینادیب بوغون وئردیلر . ؛ آغا قاتیقنان پارچانی سن بیلرسن، آمما ایلیمیز چوخ اولار .
چون کی آنا دیلی اوشاخلارین بیرینجی تملوکی حساب اولونور، آنا سودیلن گلن قوه و باشاری ؛ اوشاخلار، درس اوخویانلار مکتبلرده آنا دیلی اوخوماقینان اوزلرین بیر فیکیر صاحبی گوروب. ؛ اوشاخلاریمیز مکتبلره و تعلیمات ساحه لرینده اوز وارلیغلارین کیتابلاردا وراقلایب، اوخویوب، و چاغداش حیاتین ملزمه لریلن تانیش اولوب ، اوز آنا دیللرین داها اسارتده گورمزله .
۳- منسوبیت شکیلچیسی ایکینجی شخص تکده تاثیرلیک،ییه لیک و یونلوک حاللاردا (ن) عوضینده (و) ایله گؤستریلیر. بئله حالی اساسن أسکی جنوبلو شاعیرلرین دیلینده گورمک اولور: اؤزووی سیندیرما قاریندان اوتری. و یا بیر دوستی جان کیمی باغیرووا باسما . آناوون خوروزو اؤلسون .
آده بوغازووی قاز بوغازی کیمی نه اوزادیرسان؟ ؛ آناوون خوروزو اولسون ، گؤر بهره آلماییبسان .
گؤزلر یولیوی بیر آی قاباقدان
بو اولکه نین اغنیاسی نوروز
****
بو درد اولدورور منی کیم نازینی چکیر
کیملر اولوبدو عشقیوه مهمان هایانداسان؟
۴- گیلن شکیلچیسی کلاسیک ادبیاتدا ایشلک اولدوغو کیمی معاصر ادبی دیلده ده امر فورماسینی یارتماق اوچون فعالدیر. بئله حال معاصر آذربایجان ادبی دیلی اوچون آرخاییک ساییلیر. آنجاق گونئیده بئله حال بعضن بدیعی دیلده گؤزه چارپیر.
جانانه دییر قالماگیلن جانه بیزیمله
بی فایده دیر سؤیلمک افسانه بیزیمله.
محمد امانی
ایستیرم پیوسته ای رعنا دولانیم باشینا،
قوی گیلن الدن عنانیم تا دولانیم باشینا.
قوسی تبریری
۵- داها سؤزو یئرینه دخی ، داخی و دای سؤزلری فعالدیر. بئله حال کلاسیک ادبی دیلیمیزده مووجود اولوبدور و آرتیق معاصر ادبی دیل اوچون أسکیلنمیش نورما ساییلیر.
درد و غم هجرانه دخی تاب یوخ ایدی
المنت الله کی درمانه ایروشدوک.
محمد امانی
بو نه حسن جانفزادر کیم انکا نظیر یوخدر
کیم آننک کمی جهانده داخی دلپذیر یوخدر
سنی بو جهان ایچنده کیمه ایلیم تشبّه
که سننک کمی جهانده داخی بی نظیر یوخدر
میرزا جهانشاه حقیقی
شوکور آللاها دای حالین یاخچی لاشیب.
کئچن زامانلار کیمی دای قیزلار اوزومه گولموردولر.
۶- معاصر ادبی دیلده ایشلک اولان کیمی سؤزو یئرینه گونئی تظاهورونده کیمین سؤزونه راستلاشماق اولور.
آمما آنام کیمین آغلامیردیلار…کیشیلر ده هوروکن حیوانلار کیمین بیردن-بیره قورخا-قورخا یئردن قوپوب ایسته دیلر منیم اوستومه جومسونلار .
۷- گونئی تظاهورونده ائله فعلی بیرلشمه لر وار کی، اونلار آنجاق جنوب ادبیاتیندا ایشله نیلیر و آنلاشیلیر. بئله ترکیبلر و بعضن ثابیت بیرلشمه لر فارس دیلی تاثیری آلتیندا یارانیرلار. میثال اوچون گؤز وورماق ( قاش-گؤز ائتمک)، آمپول وورماق ، ناواری قویموشدوم ، یئر آلماق ( یئرلشمک معناسیندا- ح.آرغیش)،
۸- « -آ ، أ + بیلمک » مودئلی یئرینه اونون مورفولوژی مودئلی داها چوخ فعالدیر. بئله فورما فعلین ترکیبی فورماسینا گؤره داها قدیمدیر آنجاق بوگون دیلین گئنیش فعالیت دایره سینه گؤره ترکیبی فعلر داها چوخ یارانیر و ایشله نیرلر.
کورپه قاچانمادی ، آرازدا قالدی
یالقیز نه دیر عیللت، نییه دوزلر باشارانمیر
نئیلیر چیخادانمیر ایشی نادوزلر ألیندن
قوجالیق داشینى آتانماساق دا،
عؤمرون گۆنلرینى اۇزاداق بارى.
قوجالیقدا سنه قایتارانمادیم،
جاوانلیقدا منه وئردیین بورجـۇ.
أنجمن آلانمیر نفس دریندن،
اودور تئللرینى هؤرن تاپیلماز.
۹- فعلین قاییدیش نؤعو معلوم نؤعو یئرینده ایشله‌نیر و یا عکسینه اولاراق معلوم نوع یئرینه قاییریش نؤعو ایشله نیلیر.
عؤمرونون سونونا کیمی باغیشلانمایاجاقدی (باغیشلامایاجاقدی)
۱۰- منسوبیت بیلدیرن سؤزلر تاثیرلیک حالدا داها چوخ غیرمعین شکیلده ایشله نیلیر.
تلفونون دسته‌یین (دسته یینی) ،ألینده سیخیر…. ألین (ألینی ) «صادق»ین آنینا قویدو. … ألین (ألینی) اوزادیب .
نتیجه آلماق اولا بیلر کی، آنا دیلی (دیلینی) اوز باشینا اؤتورمک اولماز
نفسین (نفسینی) دریندن تزه‌له‌ییب اللرین اطرافا آچدی؛ قار، آغ اؤرتویونو کندین چومور و مؤهره‌لردن تیکیلمیش ائولری اوسته (اوستونه) سرمیشدی .
من ده یوللارینا چیچک سپردیم،
دامادین، گلینین تئلین اؤپردیم.
اوجاقلارى کور،
گؤزلرین آلمیشدى تور.
۱۱- بعضی (أساسن) آلینما سؤزلردن یاردیمجی سؤز کیمی- معنانی گوجلندیرمک اوچون ایستیفاده اولونور. بو سؤزلرین آتیلماسی جمله‌نین سئمانتیک و گراماتیک قورولوشوندا هئچ بیر دییشیکلیک یاراتمیر. بئله غیرنورماتیک حال فارس دیلی تاثریندن یارانیر. بیز دیلین اوسلوبلاریندان دانیشارکن بو حاقدا داها اطرافلی دانیشاجاییق.
منه خطابا دئدی. … اما لطفا بویورون گؤرک سیز اؤزونوز نیه بس او گونلر آتانیزی گؤرمک اوچون ایرانا گلمه دینیز؟
۱۲- سوآل عوضلییی کیمی معاصر ادبی دیلیمیزده اولان هانسی سؤزو یئرینده هله ده اونون أسکی فورماسی و پارالئلی اولان هانکی سؤزوندن ایستیفاده اولونور. ۱۹-نجو عصردن آرتیق هانسی سوآل عوضلییی آپاریجیدیر. میثال اوچون:
هانکی شاعیرلرین شعرلریله بیرگه آلماناخ چاپ اولاجاغینی سوروشدوم .
ایشلک لیک تاپان هر هانکی بیر یانلیش دوغرو-دوزگون سانیلار
هاردان گلیب هارا چاتمیشام، هانکی ایستاسیونلاری گئچمیشم .
۱۳- گرگ + اوخوماق مودئلی أن چوخ مجهول نوع و یا شخصسیز جومله گؤسترن بیر قورولوش کیمی شیمالدان فرقلی اولاراق بیر نورما کیمی گؤنئی یازیلاریندا گؤزه چارپیر:
گره‌ک کیتابی باشدان باشا اوخوماق و بو اینجه لیکلر ایله تانیش اولماق .
بئله فورما قدیم تاریخه مالیکدیر. بیز «کیتاب دده قورقود»-دا بو فورمایا راستلاشیریق. آنجاق بیر آز فرقله:
یمک کرک در. بویله اوغل سنک نکه کرک؟ بویله اوغل مکا کرکمز! صو قچن خبر ویرسه کرک !؟ قزانه نجه حیف ایلمک کرک؟ همان امدی ایلرو طورمق کرک
۱۴- تأثیرلیک حالدا ایشلتمه سی لازیم اولان یئرده سؤز آدلیق حالیندا ایشلنیلیر:
سن جبههیه گئدن گۆندن، یول چکیردى گؤزلریم،
پوستچى گؤرجک کوچهمیزده، تیترییردى دیزلریم.
یادا سالیب آت بئلینده، کوراوغلونون نعرهسین،
قوى سنین ده حاق سسیندن، دۆشمن قلبى تیترسین.
یوخاریدا قئید اولونان غیرنورماتیک حالار بیزه گؤستریر کی، داها آرتیق چالیشمالییق. سؤز بوردادیر کی، بو گون اورتادا نورمالار مؤوجوددور. آنجاق دیلینین ایشلک دایره سینین محدود اولماسی و مانعلرین داها گوجلو اولماسی بیزی نورمالاردان اوزاقلاشدیریر. بوگون بیزیم کیفایت قدر ضیالیمیز وار و آرتیق بوتون اوسلوبلار و یازماق شرایطی اورتادا گؤرونور. ائله بونا گؤره منیم گومانیم بودور کی، بیز گرگ داها یازیلاریمیزا دیقیت ائده ک .
یازماق یالنیز یازماق اوچون و یا شؤهرت قازانماق اوچون دئییل. یازماغدا بؤیوک مسئولیت حیسی اولمالیدیر. بدیعی اثر یاراتماق ، علمی کیتابلار یازماق ، مطبوعات و مئدیا ایشی ایله مشغول اولماق ، دینی کیتابلار یازماق و سایر هر بیرینین اؤز شرطلری و طلبلری وار. بو طلبلری رعایت ائتمک یازماغین ایلکین شرطیدیر.
بیزیم آردیجیل یازدیغیمیز و موشاهیدلریمیز گؤستریر کی، آرتیق گئت – گئده نورمالار منیمسه لینیر و ضیالیلاریمیز بو باره ده داها وطنداشلیق دوشونجه‌ایله یاناشیرلار. بیز بونو بیلمه‌لییک کی، یازیمیز بیزیم تفکوروموزون گوزگوسودور و گرگ بو گوزگوده أردملی، یاراشیقلی ،جانا یاتان و دوزگون تصویرلر گؤرونسون.
