آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو
فیروز رفاهی
ایضاح: “آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو” عنوانلی یازی، دیلچی عالم دوکتور فیروز رفاهی‌نین دیرلی تدقیقی اثری‌دیر کی اونون بیر حصه‌سی نئچه ایل اؤنجه اوستاد بهزاد بهزادی و تانینمیش شاعریمیز حسن ایلدیریمین سعی‌لری نتیجه‌سینده نشر اولان “آذری” فصلنامه‌سینده یاییلیبدیر. سئویملی عالیمیمیز “ایشیق” سایتی‌نین خواهیشینه مثبت جواب اولاراق، بو اثرین بوتونلوگونون یاییلما اجازه‌سینی سایتا وئریبدیر. بیز عالیمیمیزه اؤز منتدارلیغیمیزی بیلدیره‌رک، بو دیرلی اثری منتظم و آردیجیل صورتده (هر هفته بیر حصه‌سینی) سیز عزیز اوخوجولارا تقدیم ائده‌جه‌ییک. بو دیرلی تدقیقی اثرده، مؤللیف چالیشیبدیر کی حاضیردا گؤنئیده موجود اولان اوسلوبلار و نورمالارا گؤز گزدیره‌رک، ادبی دیلیمیزین بو تایدا اولان اؤزونه مخصوص اؤزللیکلرینی آشکار ائتسین.“ایشیق” ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی
(۱): مقدمه
آذربایجان ادبی دیلی آرتیق فورمالاشمیش بیر وارلیقدیر. او، هر گون زنگینلشیر و بوتون باشقا دیللر کیمی یئنی چالارلار کسب ائدیر. بورادا بیر شئیی آیدینلاشدیرماق چوخ واجیبدیر؛ او دا بودور کی، هر بیر جانلی دیلین یالنیز بیر ادبی دیلی اولا بیلر. جغرافیا عامیلی تک باشینا بیر قول یا بوداق یارادا بیلمز و یالنیز ادبی دیلده بیر سایاق سویه سینده تأثیر گؤسته ره بیلر. مثال اوچون فرانسیز و یا انگلیس دیلینی اؤرنگ اولاراق باخماق لازیمدیر. بورادا انگیلیس آداسندا اولان ادبی دیل ایله امریکادا اولان ادبی دیل آراسیندا ادبی دیل آنلامی باخیمیندان هئچ بیر فرق یوخدور. یالنیز سایاق باخیمیندان ، ایستر سؤزلرین معناسی و یا سؤزلرین جمله ده سیرالانماسیندا فرق اولا بیلر. ادبی دیلین یارانماسینا لازیم اولان شرایط و نورملار هر یئرده عینیدیر و دئییشیلمزدیر. خالقین دیلی او زامان ادبی دیل کیملییینی قازانا بیلر کی، بوتون بو شرایط و نورملار موجود اولسون. اگر بیر دیل بیر یئرده بو شرایطه مالیک اولسا و ادبی دیل فورمالاشسا ، عینی زاماندا باشقا بیر یئرده (ایستر یاخین ، ایستر اوزاق) بو شرایط هله موجود اولماسا یئنه ادبی دیل فورمالاشمیش ساییلیر و حقوقی وارلیق ده یرینه مالیک اولور.
آذربایجان ادبی دیلی اون دوققوزونجو عصرین آخیرلاریندا مکمللشمیش و بو حقوقو قازانمیشدیر. ادبی دیلین یارانماسی اوچون واجیب اولان شرطلردن بیرینجیسی نورمالارین ثابیتلشمه سی و ایکینجیسی اوسلوبلارین وارلیغیدیر. هر هانسی بیر دیلین ادبی فورماسینین یارانماسی اوچون اونون بدیعی اوسلوب ، علمی اوسلوب، دینی اوسلوب و پوبلیسیست اوسلوبلارین ان آزی بیرینین اورتادا اولماسی لازیمدیر.
آذربایجان دیلینین ان قدیمدن – یازی دؤوروندن، بدیعی اوسلوبونون وارلیغی بیزه معلومدور. سونرالار دینی اوسلوب بورایا علاوه اولونور. دینی اوسلوب دئیه نده هرهانسی معین بیر دین نظره آلینماییر، بلکه مختلف دینلرین همین دیلده یارانمیش اثرلری داها اؤنملیدیر. علمی اوسلوبوموزا گلینجه بیز قدیم و اورتا عصرلردن علمی اثرلرین یازیلماسی و وارلیغیندان خبریمیز وار. البته اولا بیلسین کی، بوتون علم ساحه لرینده ایشلریمیز و اثرلریمیز اولماسین ، آنجاق بورادا صحبت اوسلوبون مئیدانا گلمه سیندن گئدیر؛ اونون گئنیشلیییندن یوخ. بئله لیکله اون دوققوزونجو عصرین سونوندا پوبلیسیست یازیلارین مئیدانا گلمه سی و ژورنال و قزئتلرین یارانماسی ایله آذربایجان ادبی دیلی دولغون بیر وارلیق کیمی اؤز موجودلوغونو اعلام ائدیر. سونراکی دؤورلرده ادبی دیل زنگینلشیر و بو پروسس بو دیل یاشایاناجان داوام ائدجکدیر .
آذربایجان ادبی دیلینین مختلف اوسلوبلاری ایللر بویو گونئیده و قؤزئیده واحید بیر شکیلده مئیدانا گلمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر . بونلاردان یالنیز پوبلیسیست اوسلوب اؤنجه قؤزئیده یارانمیش، سونرالار گونئیده مئیدانا گلمیشدیر.
بیز بو یازیدا چالیشاجاییق حاضیردا گونئیده موجود اولان اوسلوبلار و نورمالارا گؤز گزدیرک و ادبی دیلیمیزین بو تایدا اولان اؤزونه مخصوص اؤزللیکلرینی آشکار ائدک.
آختاریشیمیزا باشلانمادان قاباق، بیر عائله دن اولان دیللرین باشقالاشماسی و موستقیل بیر قولا چئوریلمه سینه گؤز گزدیرک. بوگون تورکییه اراضیسینده اولان تورک دیلی ایله آذربایجان تورپاقلاریندا اولان تورک دیلی آراسیندا فرقلر اونلارا موستقیل بیر کیملیک وئرمیش و اونلار بو یولدا اینکیشاف ائدیر. بورادا آیریلمانین ان مؤهوم عامیللریندن بیری ایکی خالقین مختلف مستقل سیاسی قورولوش و حؤکومتین نظارتی آلتیندا یاشاماسیدیر. سوروشا بیلرسیز کی، اگر بیزیم آرامیزدا جغرافیایی فاصله بئله بیر شرایط یارادیبدیر بس نئچون بو انگلیس و آمریکالیلارین آراسیندا ، یاخود آفریقادا اولان فرانسیز دیلی ایله فرانسادا اولان دیلین آراسیندا بو قدر فرق اورتایا گلمه میشدیر. بو سوآلین جاوابی یوخاریدا دئییله نلره گؤره چوخ آیدیندیر. انگلیس دیلی باشقا یئرلره او زامان گئدیبدیر کی، اونون بوتون اوسلوبلاری یارانمیش و آرتیق ثابت نورمایا مالک اولموشدور. هرگاه بونلار اولماسایدی ایندی بیز بیر گروپا داخل اولان ایکی یا بیر نئچه قارداش انگلیس دیلیندن صحبت ائده بیلردیک. تورکیه ده تورک دیلی اؤزونه مخصوص نورمالارینی تثبیت ائتمیش و اونون اساسیندا اؤزونه مخصوص سؤز ایمکانیندان یارارلانمیش و اوسلوبلارینی دا بو چرچیوه ده اورتایا قویموشدور. بئله لیکله بیز تورک ادبی دیلی و آذربایجان ادبی دیلی آدیندا ایکی مستقل قارداش وارلیقدان سؤز ائده بیلیریک . بونو دا دئمک یئرسیز دییل کی، اگر بو گون قؤزئی و گونئی آراسیندا هئچ بیر علاقه اولماسایدی و اونلار مختلف ضید حاکمیتلرین حؤکمؤ آلتیندا اوزون مددت یاشاسایدیلار، بلکه بیر نئچه ایلدن سونرا دیللرین آراسیندا مختلف اینکیشاف مئیللری اونلاری ائله یئره چاتدیراردی کی، بیز آرتیق ایکی قارداش دیلدن دانیشمالی اولاردیق. آنجاق حاضیرکی شرایط و دیللرین اوتای-بو تایدا سویه‌سی ایله آرامیزدا اولان باغلار دیلیمیزین فرقلی اینکیشافینا یئر قویمور.
بوگون آذربایجان ادبی دیلینین نورمالاری یعنی گراماتیک و لئکسیک نورمالاری ثابت بیر وضعییتده دیر. آنجاق بو او دئمک دئییل کی، او تایدا و بو تایدا اونلارین آراسیندا هئچ بیر ده نه ده فرق یوخدور. وار، آنجاق بو فرق ثابتلشمیش بیر فرق دئییل و بو فرقلر ان چوخ لهجه لریمیزین تاثیری آلتیندادیر. بورادا دا چوخ لئکسیک فرقلر گؤزه چارپیر و بئله سؤزلر داها چوخ بدیعی دیلده ایشله نیلیر. بیرده قید ائتمک لازیمدیر کی، بیز قرافیک و یازی قایدالاریمیزدا دا ثابتلشمیش بیر نورمایا چاتمامیشیق و عینی زاماندا نشر اولونان دؤوری نشرییاتیمیزدا بونو گؤرمک بیر او قدر چتین دئییل. بیز بئله حاللارین اورتادا اولماسینی بیر نورما یوخ اونو داها چوخ نورمادان کنار حال ساییریق. نورمادان کنار حاللارین یارانماسی داها چوخ بو دیلین اوزون مددت تزییق آلتیندا اولماسیندان و اونون اؤیرنمک و اؤیره دیلمسینین قاداغان اولدوغو و باشقا عامیللردن آسیلی اولدوغونو آیدین بیلیریک. بیزیم بو تایدا نورمادان کناردا ایشله نیلن یئرلی سؤزلر پوبلیسیست یازیلاردا و دؤوری مطبوعاتدا ، دینی یازیلاردا و دینی تبلیغاتدا، علمی کاراکترلی یازیلاردا و ان چوخو نثر و شعر دیللرینده گؤروروک. بو بیر چاتمامازلیق یوخ داها چوخو اوسلوبلاردا و بو تایین دیلینده اولان چالارلاری گؤستریر. اوندان دوزگون و یئری یئرینده ایستفاده ائتمک بیزیم ادبی دیلیمیزه رنگارنگلیک و گؤزه للیک بخش ائده بیلر. آنجاق بوجور یارانمانین حدینی بیلمک لازیمدیر. حددی آشساق و ایفراطا وارساق دیلی کؤبود ائده بیلریک.
بیز بوندان سونراکی یازیلاردا نشر اولونان اثرلرده گونئی ادبی دیلینده گؤرونن نورما و اوسلوب حاللارینی بیر- بیر تحلیل ائتمیه چالیشاجاییق.
یک پاسخ
ساغ اولون چوخ یارار لاندیم.بوردا گئدن سؤزلر و آپاریلان تدقیقات دوغوردان دا بیر سورغو اولاراق بیزیم فیکریمیزده گزیب دولاشان قونولارداندیر.بئله بیر اؤنملی قونویا توخونماغینیز دوغوردان دا ان واجیب و یارارلی ایشلردن بیریسی دیر .ساغ اولون وار اولون