آذربایجان ادبی دیلینین گونئی قولو-(۲): فونتیک – اورفوقرافیک نورما
فیروز رفاهی
قاباقکی بؤلومده قئید ائتدیییمیز کیمی ادبی دیلین یارانماسی اوچون اساس پرینسیپلردن بیری و ان اؤنجه‌سی نورمالارین یارانماسیدیر.
نورما نه دئمکدیر؟
دیلچیلیک ادبیاتیندا نورما ائله بیر پروسس دیر کی، اونون نتیجه سینده هر هانسی بیر دیل قایداسی ثابیتله‌شیر و بوتون اهالی طرفیندن واحید بیر شکیلده ایشله نیلیر. ایضاحلی دیلچیلیک تئرمینلرینین مؤللیفلرینه گؤره ” نورما دیلده عینی واختدا مؤوجود اولان نیطق واریانتلاریندان اؤز فونکسیاسینی ان نومونوی شکیلده یئرینه یئتیرمه باخیمیندان فرقلندیریلیب سئچیلن و ایشله دیلن واریانت”(۱) ساییلیر. بو پروسس موقایسه و سئچمه نتیجه‌سینده باش وئریر. موقایسه و سئچمه پروسسی اوزون مدتلی بیر فعالیتدیر. هر هانسی بیر وضعیت و اوصول بورادا نورما حوقوقونو قازاندیقدان سونرا بیر چرچیوه داخیلینده سیستئم شکلینی آلیر. نورما دیلین باشقا خوصوصیتلری کیمی جانلیدیر و زامان گئچدیکجه یئنیلشیر و کؤهنه نورمالار دیلین طلباتینا گؤره یئرینی یئنی سئچیلمیش نورمالارا وئره بیلیر. بو ایضاحا اساسلاناراق دئیه بیلریک فونتیک و اورفوقرافیک نورما ائله چرچیوه‌دیر کی، اونا تابع اولماق و اونون طلباتی کیمی یازیب دانیشماق دیلین قانونلارینی رعایت ائتمکدیر ؛ عکس تقدیرده یازیب دانیشماق نورمادان کنار و شخصی داورانیشدیر. البته نظرده آلساق کی، نورمالارین فورمالاشماسیندا همین دیلی ایشله‌دن بوتون دیلداشلار ایشتراک ائدیب و اونون ثابیتلشمه‌سینده تاثیرلری اولور بو، او دئمکدیر کی، نورمادان کنار حال‌لارین مؤوجودلوغو بیر نؤوع یئنی آددیم و تشبوث ساییلمامالیدیر. میثال اوچون بو گون آهنگ قانونو بیر دمیر قانون کیمی بیزیم دیلین بیر نورماسینا تبدیل اولوب و اونو رعایت ائتمک همین دیلین طلبیدیر و هرکس بونو رعایت ائتمه‌سه بو نه اینکی بیر تشبوث ساییلماییر، بلکه دیلین فونکسیاسینا زیان یئتیریر. میثال اوچون بیز قالین سسلردن سونرا قالین و اینجه سسلردن سونرا اینجه سسی اؤز سؤزلریمیزده ایشلتمه‌یه مجبوروق. بو قایدا بیزیم سؤزلرده استثنایا یول وئرمه‌ملیدیر. آنجاق آلینما سؤزلرده وضعیت باشقا شکیلده اولا بیلر.
بو گون آذربایجان ادبی دیلی شیمالدا مؤحکم فونتیک و اورفوقرافیک نورمایا مالیکدیر و بوتون وطنداشلار طرفیندن منیمسه‌لینیب و ایشله‌نیلیر. اورادا قرافیک و الیفبانین بیر نئچه دفعه دییشیلمه‌سینه باخمایاراق یازی قایدالاریندا هر بیر دؤورده سیستئماتیک چرچیوه مؤوجود اولوبدور. قوزئی آذربایجاندا قرافیک اشاره‌لرین دقیقلییی ایمکان وئریر کی، بیز سؤزلری نئجه دئییریک ائله یازاق و نئجه یازیریق ائله ده اوخویاق. بو بؤیوک نایلییتدیر. چونکی الیفبانین کیفیتی و بیرینجی وظیفه‌سی اوخویوب، یازماغی قولایلاشدیرماق و نتیجه‌ده ساوادلانمانی گئنیشلندیمکدیر. قرافیک اشاره‌لر گرگ موختصر و دقیق اولسون . فونتیک نورمایا گلینجه او، دیلدن کنار عامیللر و شخصی سلیقه‌لرین تاثیرینده اولمامالیدیر.
گونئی آذربایجانا گلینجه بیز اوزون موددت دئییل کی، دیلی میللی سویه‌ده ایشله‌دیریک و بونا گؤره‌ده یازیلاریمیزدا نورمادان کنار حاللارا راستلاشیریق. نورمالارین ایشلنمه‌سی میللی بیر خوصوصیتدیر و بونا گؤره‌ده اونو رعایت ائتمه‌مک میللیلیکدن اوزاقلاشماقدیر. هرگاه بیر نفر آتاسینا بیر مکتوب یازیرسا، اونو دانیشیق شکلینده یازا بیلر. آتاسی دا اونو اوخویارکن اوندا اینتیم و شخصی حیسلر یارانا بیلر. آنجاق اگر بیر یازیدا بوتون جاماعات نظره آلینیرسا و یازیدا یالنیز شخصی شیوه و لهجه گودولورسه – یعنی هئچ بیر نورما رعایت اولونماییرسا، او زامان کؤتله او یازیدا غریبه حاللارا راستلاشاجاق و بئله یازماغی طبیعی سایمایاجاق.
بیز گونئی آذربایجان ادبی دیلینده نورمادان کنار حاللارا تئز-تئز راستلاشیریق. بورادا بیر یاندان قرافیکده، باشقا بیر یاندان فونتیکده بئله حاللاری موشاهیده ائتمک مومکوندور.
قرافیکده یارانان نورماسیزلیق حاللاری بیرباشا عرب الیفباسینین تاثیرینده عمله گلیر. بیز بو حاللاری بئله قروپلاشدیرا بیله‌ریک:
۱- تورک سؤزلرینین یازیسیندا
۲- آلینما سؤزلرینین یازیسیندا.
تورک سؤزلرینین یازیسیندا بئله حاللار چوخ آزدیر. بورادا اساسن سائطلرین یازیلماماسی داها قاباریق گؤرونور. عرب الیفباسینین محدود ایمکانی بئله نتیجه یی اورتایا قویور و بیز سؤزلری نئجه دئییریک یازا بیلمیریک.
سون ایللرده یازینین ثابیتلشمه‌سی اوچون معین قایدالار یازانلاریمیز طرفیندن ایشلنیلیر و اورتایا قویولور. سائطلرین دوزگون یازیلماسی و اوخونولماسی اوچون دیاکرتیک ایشاره‌لردن گئنیش ایستیفاده اولونور. دیاکرتیک ایشاره‌لرین ایشلتمسیله یازانلاریمیزین اساس مقصدلری عرب قرافیکاسینی سائطلشدیرمکدیر. بیلیرسیز کی، عرب قرافیکاسی سامیط سیستئملی بیر ایشاره سیستئمیدیر. آنجاق دیاکرتیگ ایشاره‌لر واسیطه‌سیله اونو سائطلشدیرمک اولور. آنجاق سؤز بوردادیر کی ، بیر یاندان واحید بیر قایدا- قانون یوخدور. کیم نئجه ایسته‌ییر ائله یازیر. باشقا طرفدن آتا بابالاریمیزین حیکمتلی سؤزونو خاطیرلاداق کی ، بیر عاقلسیز داشی ائله قویویا آتیر کی ، مین عاقیللی اونو چیخاردا بیلمیر. بو گون بیلمه‌مکدن ائله دیاکرتیک ایشاره‌لری دب ائدیبلر کی، ایللر چکر اونو اورتادان قالدیراق. میثال اوچون سائط ایشاره ( کی دیلده نفس آلماق اوچون لازیمدیر) اوستونده سکون ایشاره سی قویورلار کی، اونو باشقا جور اوخوسونلار. نییه سکون ایشاره‌سی سائط اوستونده. یا دیاکرتیک ایشاره‌لرین چوخلوغو آدامی چاش باش سالیر.
سامطلرین قرافیکینده “س” و “ص” سسلرین پارالل ایشلنمه‌سینین شاهیدییک. بو دا کلاسیک عنعنه‌نین تاثیری نتیجه‌سینده‌دیر. قدیم و اورتا عصر یازیلاریمیزدا قالین سائطلرله ” ص” قرافیکی ایشله‌نیبدیر. میثال :
“اهل عشقنک آهینی گل عاشق جانانه صور
خسرو حسننک مقامین روضه‌ی رضوانه صور”
(حقیقی)
“صولو یاقوتنه مرجان صوصدیسه نه عجب،
که عقیق یمنه لعل بدخشان صوصدی”
(نسیمی)
“دون سایه صالدی باشمه بر سرو سربلند،
کیم قدی دلربا ایدی رفتاری دلپسند”
(فضولی)
همین دؤورده “ت” و “ط”،”خ”و”ق” سسلری ده قالین و اینجه اولاراق سؤزلرده ایکی شکیلده یازیلیبدبر. بو عنعنه کئچمیشه سؤیگه‌نیر و بئله قایدانی اورحون – یئنی سئی یازیلاریندا دا موشاهیده ائدیریک.
معاصر دؤورده گؤنئیده بو سسلر اؤز اشاره‌لریله یازیلمالیدیر. آنجاق، یازیلاریمیزدا ثابیت بیرسیستئم اولمادیغی اوچون موختلیف سلیقه‌لر یازیمیزی دولاشیق بیر حالا سالیب و نورمادان کنار حاللارا تئز-تئز راستلاشماق مومکوندور. بورادا ز//ذ، ت//د ، ح//ه ، س//ص، ا//ع ،گ//ی ، ق//غ و س. موازی شکیلده یازیلماسینین شاهیدییک. بیر پارا سؤزلرده بیر قرافیکی باشقا بیریسینه چئویریریک. باشقا سؤزلرده همین اشاره‌نی کسیریک. آشاغیدا کی میثالار گؤستریر کی، بیزیم ان چتین ایشیزیم و بیزی چاش باش سالان حال آلینما سؤزلرین ایملاسیدیر. من باشا دوشمورم نییه بیز گرگ باشدا اولان «غ »اشاره سینی « ق» ایله «ذ» اشاره سینی «ز» ایله «ص» اشاره سینی «س» ایله عوض ائدک و مثلن «ط» ،«ظ» ، «ض» ، «ث» اشاره لرینده بو ایشه بیگانه یاناشاق. بیرده نییه یالنیز سؤزون باشیندا؟ بس سؤزون اورتاسیندا و سونوندا نئجه اولسون؟ دوغروسو آلینما سؤزلرده گرگ یالنیز سائطلر دیاکرتیک اشاره‌لر بیر بیریندن فرقلنسین و تلفوظو آیدینلاشدیرسین. سامط سسلرین دئییشیلمه‌سی یانلیش بیر عملدیر. آشاغیداکی میثال‌لارا گؤز گزدیرک(۲):
ساباه ، صاباحیسی ، صوب ، سابین ، صابین ، روخست ، هیرسلنسین ، هیرس لندی ، دفه ، نیگار رفی بیلی ، نوولرینده ، بوغ ، اؤرگه نره م ، اؤیرن ، ،دؤیه م ، توکانینی ، زیروه سی ، زووقو ، ذووقونو ، آزوقه ، آغا من ، ایگید ، ایییدلیک، ایه ر- ایه رسه ، مگر،عاغیلا ، ساهات(زامان معناسیندا) ، ساحات(زامان معناسیندا ، ساآت ، قم – قوصه ، قم (کدر معناسیندا) ، قوربت ده دیر ، قوباردی(توز معناسیندا) ، قونچه ، اولدویومو ، سیگار ، سیغار ، دگیشیلیب ، دگیشیلیر ، دگسه ، شوآلارینین(ایشیق معناسیندا) ، شوعله ، جوما ، تاروف ، خلت ، داوا (دالاشماق معناسیندا) ، آبیده لریمیزین ، آییب ، امللی ، خان ائیوازین ، تشبوسو ، تشبوثو ، تایفالاری ، قوتوسو ، تووله ، طیاره ، تلاتوملی ، تیلیسیم لرینی ، پوچت ، پوست ، شئیتان ، حیه ط ، حیط ، حیاطلاری نین ، چئشیدلی ، یاشیدلاری ، سوراق لی ، اویغودا ، اویخویا ، زارافاتدان ، خنده ک ده ، خنده یه ، دوشمنی ، دوشمان ، واقت ، واختدان ، دوتا (توتماقدان) ، تئخنیکانین ، تئکنیکی.
بو میثاللار گؤستریر کی، ثابیت بیر سیستئمه چاتماق اوچون یا علمی اوصول‌لاردان یارارلانمالیییق یا دا باشقا میللتلرین تجروبه لرینه مراجعت ائتمک لازیمدیر.
یازی سیستئمیمیزده اولان باشقا و یئنی بیر جهت ده شکیلچیلرین علاوه اولونماسی و اونون یازی سیستئمینده عکس اولونماسیدیر. بیلمیرم بو یانلیش عنعنه‌نین بانیسی کیم اولوب کی، بعضی شکیلچیلر کؤک سؤزه قوووشوق یازیلیر و بعضیلرینده آییری یازیلیر. عومومیتله بیر سؤز دوزلدیجی و سؤز یارادیجی شکیلچیلر واسیطه‌سیله دیلیمیزده یئنی سؤز یا دا یئنی قراماتیک فورما یارادیریق. دئمک شکیلچی یئنی فورمانین بیر سئمانتیک یا قراماتیک حیصه‌سی ساییلیر . مادام کی، شکیلچی سؤزون آیریلمایان حیصه‌سیدیر ، اوندا اونو آیری یازماق باشدان آیاغا یانلیشدیر و گرگ بوتون شکیلچیلر سؤزلرین کؤکلرینه بیرلشیک یازیلسین.
بدیعی یارادیجیلیغیمیزین موقاییسه‌لی تحلیلی گؤستریر کی، فونتیکده نورمادان کنار حاللار داها چوخ شعر دیلینده اؤزونو گؤستریر و نثر دیلیمیزده بئله حاللار چوخ آزدیر. بونون دا سببی بودور کی، بیز بئله حاللارا کلاسیک ادبیاتیمیزدا دا چوخ راستلاشیریق و بوگونه قدر کلاسیک ادبیاتیمیز بو تایدا اسکی شکیلده نشر اولونوبدور. بو نشرلرین ان بؤیوک چاتمامازلیقلاری بوندان عبارتدیر کی، اونلار ایضاحسیز نشر اولونوبلار و کتابدا اوخوجولار اوچون بو فرقلره هئچ بیر ایضاح یوخدور. نثره گلدیکده بیزیم یازیچیلار شیمالدا چیخان نثر اثرلرینی اوخویوب، یازماق قایدالارینی اونلاردان اؤیره‌نیرلر. بو دا سبب اولور کی، بیز نثر اثرلرینده نوماردان کنار حاللارا داها آز راستلاشیریق.
پروفسور نظامی جعفروف جنوبی آذربایجان ادبی دیلینی تحلیل ائدرکن چوخ دوزگون قئید ائدیر کی، «جنوبدا ادبی دیلین فونتیک نورماسینا تاثیر ائدن قوه لر اساسن ائکسترالینکوویستیک (دیل خارجی) خاراکترلیدیر؛ بورایا موختلیف مطبوعات اورگانلارینین اساسلاندیغی عینی اورفوقرافیک پرنسیپلرین اولماماسی، هرکسین ایستدییی شکیلده یازماسی داخیلدیر». آنجاق بیر شئی آیدیندیر و او دا بودور کی، بیزیم یازیلاریمیزدا و نورمالارین ثابتلشمه‌سینده ایرلییش گؤزه چارپیر. قرافیکانی قایدایا سالماق مئیلی گونو- گوندن گوجله‌نیر و پروفسور جعفروفون سؤزیله دئسک :« زامان کئچدیکجه موختلیفلیک آرادان قالخیر، اینکشاف تاریخی اولان نورما غیرنورماتیو تظاهورلردن تمیزله‌نیر».
قرافیک اشاره لرین دوزه‌لیشی و موختلیف دیاکرتیک اشاره‌لردن استفاده ائتمک تشبثی اون دوققوزونجو عصره عایددیر. بو ایللرده قازاندا، داشکندده و اورتا آسیانین تورک شهرلرینده یازماغی راحاتلاشدیرماق اوچون موختلیف یوللاردان و متدلاردان استفاده ائتدیلر. بیزیم ان بؤیوک چتینلیگیمیز بودور کی، اونلارین گئتدییی یولدا بیز تکرار آددیملاییریق و ایشی راحاتلاشدیرماق عوضینده اونو داها دا دولاشدیریریق.
فونتیک نورمادان کنار حالین ان قاباریق شکلی دانیشیق طرزین ادبی یازییا ائتدییی تاثیریدیر. بو ان چوخ شعر دیلینده باش وئریر. شاعرلریمیزین شعرلرینده یئرلی شیوه لرین نوفوذو غیرنورماتیک شرایطه یول وئریر. یادا سالمالییام کی، نثر دیلی و نثر یازی بدیعی اوسلوبدان ساوایی باشقا اوسلوبلاردا دا ایشله نیلیر و بونا گؤره ده نثر یازی اوصولوندا نورملاری گؤزله مک داها واجیب ساییلیر. شعر دیلینده نورمادان کنار حاللارا گؤز یومماق اولار و بئله حاللاری بیز قوزی آذربایجان شاعیرلرینین دیلینده ده موشاهیده ائدیریک. بو تایدا بئله حاللاری آشاغیداکی شکیلده بؤلمک اولار:
۱- تبریز ، گونئی ، مرند و سایر اوخشار شیوه لرده یازانلارین دیلینده منسوبیت حالین ایکینجی شخصینده سائطله باشلانان شکیلچیلرده « ن » عوضینه « و » سسیندن استفاده ائتمک داها چوخ یاییلمیش بیر نورمادان کنار حالدیر. بئله حالین کلاسیک عنعنه‌سی اولسا دا آرتیق بوگون مقبول ساییلماییر و عوموم ایشلک بیر قایدا ساییلماییر. میثال: گؤزله اوزووو، گلسه باشیوا ، باشیوا ، بارماغیوی ، قوربانووام ، لای لایووون.
سنه بدخواه اولا مجروح و خسته
گلن دوشمن قاپووا دسته دسته .
(فدایی تبریزی)
سنینچون نه یازیم قلم قان آغلیر
سنی گورمه سه م ده اوره ک داریخیر
سنین یازیلارون منی یاشادیر
علوی محبتسن بوتون احساسا
یازیب یارادماق چون گلدین جهانا
(ائلیار پولاد)
بئلووین آغریسی دا توختایاجاق
چوخ دا اولما نیگران آیریلماز
کاویان هر جمعه گؤزلر یولووی
گله جکسن نه زامان آیریلماز
(کاویان)
۲- ایکینجی نورمادان کنار حال «گ» سسینین ایکی سائط آراسینا دوشمه‌سیدیر کی، بو شرایطده “گ” سسی « ی » سسینه چئوریلمه‌لیدیر. اسکی یازیلاریمیزدا “گ” یازیلیب “ی” اوخونوردو. بو دا بیلمییه نلری چاش باش سالیب و بونا گؤره هله ده “گ” اشاره سینی بعضی یازیلاردا ساخلانمیش گؤروروک.
ذوق عشقونک که غمی دنیی و عقبیه دگر
بو کونکل تختنه سلطان دیدیلر گرچکمش
عشقی یولنده دلبرنک باشنکی قوی حقیقیا
کیم که بو یولده باشنی قویمدی جانفشان دگل
(حقیقی)
میثاللار:منلیگینی،کیملیگینی ،اگر ،اگیلیب ،گرمه دیگیم ،بیلمه دیگیم، گؤردوگوندن ،ائشیگی‌نین ، گؤندردیگی ، دئدیگی ،بشری لیگی، اینسانی لیگی ، ایگیرمی ، دئدیگینی ،نیگران ، گتیردیگی ،ائده‌جه‌گینی ، سسسیزلیگه ، جیگرینه ،دیگر.
بو میثالاردا یالنیز جیگر،اگر،مگر،دوگمه کیمی سؤزلر آلینما اولدوقلاری اوچون مباحثه دوغورا بیلر. منیم فیکریمجه بونلاردا دا «گ» سسین موقعیی بیزی اونو «ی» سسینه چئویرمه‌ییمیزه ایمکان وئریر.
۳- سؤزده گلن «ق» سسی دانیشیق تلفوظه اویغون «خ» ایله یازیلماسی. بو حالین دا کلاسیک عنعنه‌سی اولوب و کلاسیک اثرلریمیزده ده بئله حالا راستلاشماق مومکوندور.
موندن آیروخ من دا‌خی جوره تحمل قلمزم
گرچه من صد جورایلن اول یاره اقرار ایتمشم
(حقیقی)
شاهسن ملک ملاحتده سکا قولار چوق
بری اولدور که واروب مصرده سلطان اولموش
یاقمه جانیم ناله بی اختیارمدن صقن،
دوکمه قانیم آب چشم اشکباریمدن صقن
(فضولی)
میثاللار: آچیق>آچیخ، دونوق>دونوخ، اویخو؟>اویقو، تورپاق>تورپاخ،واخت>واقت ،بوروق>بوروخ، خالق>خالخ. بو میراثی و یا بالقوه وارلیغی، تانینمیش متدلارلا مکتبلرده تدریس ائدیب و گراماتیکین اوشاخلاریمیزا اورگدماق لازیمدی(دادیزاده، آنا دیلینین اینکیشافی، ۲۰۰۴-قایناق اینترنتده یازیچینین مقاله لری)؛
اینسانلار، اولورسا فردی حالتده بیر اندیویدوال کیمی و یا خود بیر میللت اولاراخ بو سوزون رئال لیغین دوشونور و انلایر (دادیزاده تبریزی حمید، قونشونون امیدینه قالان کئجه نی شامسیز یاتار، ۲۰۰۴، اینترندن)؛
اوز اوزونی آختارماخ، اوز کوکی اوسته بیتماخ و اوز چورکین اوزی یاپماخدا هامیسی بو تاریخی و میللی شعور رنسانسیندان آسیلیدیر(دادیزاده تبریزی حمید، قونشونون امیدینه قالان کئجه نی شامسیز یاتار، ۲۰۰۴، اینترندن).
بئله سؤزلر لهجه‌لریمیزین تاثیرینده داها چوخ شعرلریمیزده اوزه چخیرلار.
۴- نورمادان کنار یاییلمیش بیر حال دا «ی» سسین ایندیکی زاماندا اوچونجو شخصه علاوه اولونماسیدیر. بو شکلی داها چوخ تبریز، زنجان و اونا بنزر شیوه‌لریمیزده راستلاشیریق. میثال اوچون گلیر > گلیری ، قاچیر>قاچیری(۴). بو حالین عنعنه سی تبریز شیوه سینده یازان راجی و باشقالاریندا گؤرمک مومکوندور.
فورصت دالینجا گزیری ال یئری تاپسا،
ویران قویاجاق یوردونو ای کوینه یی ساری.
قم- قوصه کیچیک قلبینی گر دویسه سیخیلما،
بو گون ده کئچیر آخیری قملر ده قوتاری . (قورتارار)
اوندا کی چیخار گون یاییلار عالمه بیردن،
اوندا کی،قارا دان یئری صوبح اولجاق آغاری . (آغارار)
(شیدا)
سولوب دوداقلاردا گولوش غنچه سی،
گلمیری گولشندن بولبولون سسی.
(کاویان)
۵- نورمادان کنار بیر حال دا دوداق آهنگی یا دا داماق آهنگی رعایت ائتمه‌مکدیر. بئله حاللاردا دانیشیق دیلینین تاثیرینده یازیدا دا دانیشیق آهنگی داها چوخ رعایت اولونور.
آچوب،دانیشدیقون،گؤزین،چئخوب،اویاندوق،سیزون،چینلیوم،یاتوب،دیسکینمیوم،دینمیوم، شانوز، شهرتوز، حرمتوز، وریانووی، گئچوب (چورکچی شعری،عدالت کوهیدن)؛ اویانوب، بگنمورم، اگمدون، یازسیدوق، ایینانمیوب، دگشوب، آچئیدی، تاپلئیدی،قالوب، سالوبسان، چیخوب، اولمویوب،تانیوب، قایغوسینا، توولیوب (هریسدن بیرسس، حق بیگی).
نئیلییم، قالمیشدى قلبیمده نیسگیل
دردلریم قالانیب، داغ اولمـوشدى بیل.
(هاشم ترلان)
مقبول دئییل سنین یانوندا
بو کار-کاسیبین دعاسی نوروز؟
سن دنیزسن من بولاق
قوجاقون آچ گلیرم.
آی دوستوم اوزاقدان الین سیخیرام
معجزون آدینی سالدین دیللره.
(کاویان)
۶- نورمادان کنار بیر حال دا فونتیک حادثه‌لرین یازییا تاثیریدیر. فونتیک حادثه‌لر دانیشیق دیلی اوچون سجیه ویدیر و یازیدا اولمامالیدیر. فونتیک حادثه لرینی داها چوخ بیر سسین باشقا سسه چئوریلمه‌سی ، سسلرین یئر ده ییشمه سی ، سسین اولکی یا سونراکی سسه دؤنمه‌سی، بیر سسین یا هجانین دوشمه سی و سایر ده گؤروروک . مثلن: مچیدی ، گومبز ، بیر دلیلی ده بو(دور) کی ، دسمالا ، دسبندله دی ،کتدی ، کت لی ، اولارین ،اویخویا ، ایستادیر ، چابالیر ، توپراق ، اولو(ر سس دوشمه‌سی)، چیخاریب ، پیسدیک ، بویاقلی ، بوینوزادیر، بویورورسوز.
قوى دئییم، آدام وار، آدى بشردى،
آمما ایلان کیمى دهیمه دوشردى .
(هاشم ترلان)
بوندان سورا دالدان بیزه داش آتما آمیرزا !
گل بیر مایا قوی میللتی آلداتما آمیرزا !
(کاویانی)
ادبی دیل غیرنورماتیک حالا ضد اولان بیر وارلیق دئییل. جمعییتده هر زامان دیلین موختلیف واریانتلاری مؤوجود اولور. بئله حال عکسینه دیلین گئنیش قابیلیت و داها چئویک اولماسینی گؤستریر. آنجاق بئله موختلیفلیکدن یالنیز ادبی دیلین بدیعی اوسلوبوندا استفاده ائتمک دیله بویا وئریر. بونون اوچون بدیعی دیلین شفاهی تظاهرونده دیلی باشقا حاللارلا قاریشدیرماق اونا اوسلوبی گؤزه للیک بخش ائدیر. آنجاق خاطیرلاتماق لازیمدیر کی، قرافیک و فونتیک نورما بیر تاریخی پروسه دیر کی، اونون نتیجه سینده شخصیلیک و عومومیلیک قارشی قارشیا دورور.
…………………………………………………….
(۱): ایضاحلی دیلچیلیک لوغتی
(۲): اؤرنکلر چوخ اولدوغو اوچون یالنیز نومونه اولاراق بیر نئچه‌سی آذری درگیسیندن سئچیلیبدیر. عینی وضعییتی باشقا درگیلرده و کیتابلاردا دا گؤرمک مومکوندور.
(۳): اونونجو یوزایلیکده یاشامیش مشهور شاعیرمیزدیر
(۴): بو میثاللاری زنجان لهجه سینی تحقیق ائدن آراشدیماچیمیز جناب رزاقینین منه گؤندردییی الیازمالاریندان آلمیشام.
