{ – …لاکین دوشوننده کی، بوردان باشی اکیلرسه، اونا دایر خبرلر حکیمین هئچ عایب یئرینه ده گلمه‌یه‌جک، قانی قارالدی
-اونون(اوشاغین) یومشاق یئرینه بیر-ایکی شیلله چکیب،… ص۲۱۱
-اوزون‌قولاق لاپ چوخدو کی، نعوذبیللاه… ص۲۲۹
-اؤزو ده مونقوللار دونیایا شفق ساچاندا، آوروپالی‌لار هله فیل قولاغیندا یاتمیشدیلار. آوروپا آسیا ایله موقایسه‌ده دونن عمله گلیب. ص۲۰۲
-او گون‌ ده آتام چنی(سنی) دؤیموشدو.«اوشاق آناسینا دئییر» ص۲۱۳ «سئکسیستی»
-آروادلار کیمی آغیز-آغیزا اؤپوشوب حیطدن چیخیردیلار. ص۲۱۴ «سئکسیستی»
-اَ، بیز بیلمیریک، بلکه سن قیزسان؟
-قیز اؤزون‌سن. ص۲۶۰
-باشی آشاغی، ککیلی یوخاری کاتیبلر اوردا(رایکوْمدا) ایشله‌سه‌لر ده، بیردن پنجره‌لردن حیطه باخا بیلردیلر. ص۲۲۹
-قوربان سوالین باشیندان = آتلاییب کئچدی تعریفه:
بو جعفر وار ها، اونو اؤزومه قارداش‌دان آرتیق بیلمیرم‌سه، من‌دن اکسیک آدام یوخدور! ص۲۳۲ }
یازار سانکی حئسابچی تیتیزلییی ایله عینی آغیرلیقدا تراز چیخارماغا چالیشیر. معمار(بنّا) اینجه‌لییی‌یله ده دووار هؤرور سانکی.
یا بو؛
هاچاندان-هاچانا = قوربانین حیطه دوشوب = ال-اوزونه سو وورماغی‌یلا = منیم یانیمی کسدیرمه‌یی = بیر اولدو.
هاچاندان-هاچان+بیر اولدو
قوربانین حیطه دوشوب+ ال-اوزونه سو وورماغی‌یلا+منیم یانیمی کسدیرمه‌یی
بورادا سانکی (ال-اوزونه سو وورماغی)، بو ایکی اوچلو بیتیشک سؤزجوکلرین:
-قوربانین حیطه دوشوب
-منیم یانیمی کسدیرمه‌یی
آراسیندا اؤزو ‘اوسته گل’ یعنی ‘+’نین علامتی‌دیر.
یا:
«خوروز پیپییی چای ایستکانلارا سوزولنده، باتماغا اییلمیش گونش گؤزومه ساتاشدی.»
خوروز پیپییی چای ایستکانلارا= باتماغا اییلمیش گونش
سوزولنده ‘اوسته گل’ یعنی ‘+’ علامتی‌دیر
سوزولنده=گؤزومه ساتاشدی
اصلینده بو تومجه‌نین سونوجو یعنی ائپیلوقو ‘گؤزومه ساتاشدی’دی. خؤروزپیپییی چای سوزولور، خوروز پیپییی گونش باتماغا اییلیر، بونلاری گؤره‌نین گؤزونده نه‌لرسه گونش بویوتلوغوندا باتیر.
«ائله بیل قوناقلار گئتدی دئیه، قناعت مقصدی‌یله گؤیون لامپاسینی سؤندوردولر.»
قوناقلار گئتدی دئیه=گؤیون لامپاسینی سؤندوردولر
ائله بیل=قناعت مقصدی‌یله
یا
-اَیم تاپدین بیر واخت قالدیغین اوتاغی؟
سانکی تومجه دئییل، موسیقی قلیبلرینه یازیلمیش ریتمیک سؤزجوکلر هؤروتودور.
بعضی سؤزجکلر ده وار کی، تامام-کامال سس دئییللر، آنجاق سس‌دن تؤره‌میش قاوراملاشمیش سؤزجوکلردی‌لر؛ اؤرنک اوچون: دارتیلمیش، باتیریجی، بیر آز ‘یاواشیت’، توک’اورپه‌دیجی’،
بونلار و بونلارا بنزر سؤزجوکلر، نورمال سؤزجوکلرین ده نئجه یارانما کئچمیشینی خبر وئریر؛ بو نه تور تانیمامیزا داها یاخین سؤزجوکلر، باشقا بیزیم اوچون تانیملانمامیش اولا بیله‌جک کلمه‌لرین ائتمولوژی‌سینه اولاشا بیلمه‌میزه بلدچی اولورلار. بیر یاندان دا دیلین تالانتینی بلله‌ییر.
«ساغداکی دیب‌سیز اوچوروملار، سولداکی اوچوروم قدر هوندر قایالار داها ائله بیر قورخو تؤرتمیر. اونلار بیزه یول وئریردیلر کی، تئزکن بورالاردان ردّ اولوب گئدک.»
‘داغا سریلمیش خالی’ حئکایه‌سنین عاغلا سیغا بیله‌جک آرتیق بو قدر اولور دئیه‌جم اینانیلیر عاغلا سیغمازلارا سیرادان یاشانتیمیزدا گوونج یارادان ایلگینج ائپیلوقو(ادبی یاپیتین سونوجو)دور اوستده‌کی تومجه‌لر. پایتاختدا یاشایان دوستون، اوجقار کندده یاشامیش، داها اؤنجه ده ائوینی اورادا ایشله‌دیی ایللرده اختیاریندا قویموش قدیم دوستا ائتدییی ناموس‌سوزلوق، خیانته سرت طبیعتین آجیمیش دیلی ایله، سونولموش کئچید، وئریلمیش سیچان یولوسودور. بعضن یاپیلمیش کؤتو ائیله‌مین توند آجی‌سی ایله باش-باشا قالماق، تا داها آجیتیجی جزایا کئچمه‌یینجه‌یه قدر، بیلمیرم، بلکه ده طبیعتین یاریم-سرت جزالارینداندی.
«اونلار بیزه یول وئریردیلر کی، تئزکن بورالاردان ردّ اولوب گئدک.» زاواللی اینسانی بوندان اؤته نئجه آنلاتماق اولار! اصلینده بو، بیزیم هامیمیزا طبیعتین سرت مئساژی‌دیر. بیزیم کیمی یاشانتیسی اولان اؤلکه‌لرده، بو تور ائیلملری جانلی-جانلی یاشامایان اینسانلار دا خولیالاریندا بونلاری یاشاتماقدان اوسانیب-بئزمیرلر.
«ایندینین ایندیسینده ده باشلارینا کل‌آغایی باغلار، کیشی اولدو-اولمادی – یاد یئرده همن یاشماقلاناردیلار.»ص۲۸۸
…ظالیم قیزی نه ده بیر قورخو بروزه وئریر… یقین اؤلوم قادینلار اوچون اویون-اویونجاق بیر شئیه چئوریلیب….ص۳۰۴
…هله قبرینین اوستونو گؤتورمه‌ییب ده – تورپاغیندا یاغیشلار گؤللـه‌نیردی…ص۳۰۵
…کیچیک باجی‌سینین بؤیوک قارداشی دلی‌قانلی چاغلاریندا «دلی کور»دن تأثیرله‌نیب گوللـه‌له‌میشدی… باجی بؤیوک قارداشین یالانچی غئیرتینه قوربان گئتمیشدی…ص۳۰۵
قیز-گلین‌لرین یاشماغا بورونمه‌لری میللی کیفایت، توپلومسال اردم تک بلیرله‌نیر!
باخمایاراق کی بورادا سون گتیردیییم اؤرنک‌لر، رافیق’ین غئیرت مسأله‌سینه دوز اولاراق پیس باخیب، قادین حاقلارینی بیر اؤزگور یازیچی مقامیندا ساوونماغا چالیشماسی، البته کی بیه‌نیلیردی؛ آنجاق بوندان آز اؤنجه گتیردیییم اؤرنکلرده، کاراکتئرلرین دیلی ایله اولسا دا، قیز-گلین‌لری، خانیملاری سرتجه‌سینه کؤتوله‌ییب، آشاغیلاماغی دوز سایلماز سانیرام. رونئسانس دؤورونون الشتریچی‌لرینین ادبیاتا اساس وئریلری ساییلان حیاتدا اولوب اولاجاق کؤتولوکلری گؤزل بیر شکیلده آنلاتماقدان اولوشماسی ایدی. بئله‌سینه، یازی اؤز ایندی‌کی و گله‌جکده‌کی یاشانتیلارین اینجلمه‌سینده یاردیمچی اولور. اولا بیلسین هانسی‌سا پیئسه، کینوْ فیلمه، سینئما فیلمینه یا دا ان ایلکل حالیندا اوخونولوب اوخوجوسونا ائتگی بوراخا. حئکایه‌نین هؤروتو تکجه فیزیک‌سی یازی باخیمدان دئییل، آنلاتی و قاورام یؤنلو ائستئیکا بوروملو اولمالی‌دی.
‘برنا موران’ دئییر کی: «خیال عالمیندن چیخیب منطیق ندنلرینی اورتایا قویانا یازیچی دئمک اولماز؛ او آرتیق هونر اوْواسیندان چیخیر، اولور مقاله یازان.» قادینلار دونیاسیندا یارانا بیله‌جک گلیشمه، اؤزگور اینسان یاشانتیسی آدینا، بوتون اؤزگورلوک‌سئون اؤنجول آکتیویست‌لرین اولاشیلا بیله‌جک خوش خیالی‌دی. بو، اویقار خیالی آبارتماقلا، یازیچی یازیسینا، اینسان دا طبیعته گؤزللیک قاتا بیلر دوشونورم.
برنا مورانین «فئمینیست‌سی الشتری» آدلی آنلاتیلاریندان «کیت میلت»ین دیلیندن یادیمدا قالان بیر قیسم دئدیکلرینی آندیم: «قادین تکجه گئرچک حیاتدا آشاغیلانمیر؛ چئشیدلی ادبی ژانرلاردا، اؤرنه‌یین رومان، شعر، پیئس ده بو مؤوضوع یانسیییب، آتاارکیل قورومون خول-بوداق آتماسینا یاردیمچی اولور.» ص۲۹۵
‘کیت میلت’ «جینسل سیاست»۱۹۶۹ آدلی فئمینیست‌سی یاناشمالاری اولان کیتابیندا دئییر کی: «توپلوموداکی اینسانلاری جینسینه گؤره بؤلوب آییرماق، سیاسی بیر ائیلم‌دیر». بو سیاسی ائیلم بیر جینسین باشقا جینسه باش‌قالدیری‌سینا سبب اولور. قادین آتاارکیل قورومدا ظولم آلتیندادیر. چون بوتون گوج اورگانلارینی کیشیلر یؤنلدیر.ص۲۹۷
«…یازیلاسی مقاملار یازیلمادی‌سا، حیات بیر گؤز قیرپیمیندا غئیبه چکیلیر. حیات هئچ واخت یازیلماق ایسته‌میر؛ یازان اونو زورلا یازیر. حیات اساس دا اوندان یقین زهله‌سی گئدیر ده-ه..»ص۳۰۵
برنا موران «ادبی و الشتری دوشونجه‌لری» کیتابینین ‘رومانتیسم’ بؤلومونده یازیچینین دویغو، ائموسییا، بیر ده اؤزل یاشانتی‌سی ادبی یاپیتین حاللانیب عمله گلمه‌سینده چوخ اؤنملی‌دیر، دئییر. بو اؤزل دویغولار بیر ده یوکسک روح، البته کی نورمال اینسان دویغولارینین خئیلاق اوزه‌رینده اولمالی‌دیر. اؤرنک اوچون:
-عؤمرو نه قدر آجی باغیرساق کیمی اوزاناجاق‌سا دا، ایندی‌یه‌جن یاغ ایچینده بؤیرک کیمی یاشامیشدی.ص۲۶۹
– یقین بئینین‌ده من اولان یئرلره قان سیزیب.ص۲۷۷
-خوروزپیپییی چای استکانلارا سوزولنده، باتماغا اییلمیش خوروزپیپییی گونش گؤزومه ساتاشدی.ص۲۳۵
-یئمک‌لر جعفره(ائو یییه‌سینه) مغرور گؤرکم وئردی.ص۲۳۴
-اونون «قوْچولاشماغی» بلکه ده پیس بیر علامت ایدی.ص۲۲۶
-ائله بیل ‘یاردیملی’ اوچوروم و قایالیقلارلا قاش-قاباق تؤکور.ص۲۲۶
اکسپرسیونیسم مکتبینده هونری دیرلندیره بیله‌جک آرشین، یازیچینین گئرچکلری آنلاتارکن ایچدنلیک اؤلچوتودور.
بو ایچدنلییه، برنا موران’ین همن کیتابینین باشقا یئرینده، روس’ون گوجلو یازاری تولستوی ‌دا قاتیلیر. یئری گلمیش‌کن بونو دا دئییم کی، رافیق تاغی بالاجا بیر سؤیله‌شی رئپورتاژیندا، روس ادبیاتینی تیتیزلیکله اوخودوغونو و ایچلرینده تولستویا حئیرانلیغینی قانا-قانا بیلدیردییینین چکیلیش وئریلیشینی گؤرونتولو اولاراق گؤرموشم.
بو باره‌ده ‘کالینگ وود’ دئییر کی: «هونرمند ایچدنلییی قدر هونرمنددیر.»
برنا موران دا دئییر کی: همن ایچدن‌لییی اوچونجو درجه‌لی هونر آدامیندا دا بولا بیله‌ریک، او دا، آدلیم یازیچی، شاعیرلرین قاتلاندیغی بوتون چتینلییه قاتلانیر؛ دئمک یارادیجیلیق باخیمدان ایکی شاعیر آراسیندا ایچدن‌لیک‌دن یانا عینی‌لیک وار. بونا گؤره ده، بیر یاپیتا ایچدن‌لیک اوزوندن آیری-سئچکی‌لیک یاپیب، دیکلده بیلمه‌ریک.
…بئله بیر شئی یوخدور کی، ایچدنلیک‌دن اوزاق اولان، دوزگون اثر اورتایا قویا بیلمز.
…یازیچی یازدیغی اثر باره‌ده سونرادان فیکیر دییشیکلیی یاپارسا، یازدیقلاریندان جایارسا، آرتیق یازدیقلاری حاقدا اوخوجولاردا، الشتریجی‌لرده شوبهه یارانا بیلر. بوردادی کی، برنا موران ‘ایچدن‌لیک’ مؤوضوع‌سونا الشتری‌ده، یازار سؤز قونوسو اولاندا بسیط یاناشماغی اؤنرمیر.
*یاپیت ایچینده دوشونجه یا فیکیر آغیرلیقلی تومجه‌لره، «فیکیرلی تومجه‌لر» دئییریک؛ دئییر ‘برنا موران’. بیر یازیچی یازیلاریندا بو تور ایشلری گؤرمه‌ییب، ساده‌جه اولانلاری، یاخچی یا دا پیس کیمی سؤیله‌مه‌یه چالیش‌سا، آنلاتدیغی ‘صحیح‌لیک یا حقیقت’ بیلگی اوزه‌رینده قورولان حقیقته، فلسفه‌یه، سوسیولوژی، سیاسال، اخلاقا یاخین اولاجاق‌دیر. ادبیات‌دا سؤیله‌نن گئرچک بیلگی‌ده اولدوغو تک آچیق-آشکار اولمور؛ ادبیات‌دا ضمنی(یان) گئرچکلر اولاجاقلاری آنلاتا بیلمک اولور. اؤرنه‌یین رافیق تاغی «داغلارا سریلمیش خالی» حئکایه‌سینده قدیم آرخاداشی ‘قوربان’ ایله اوجقار قصبه ‘یاردیملی’دا باشقا قدیم آرخاداشی ‘جعفر’ین ائوینده اولدوقلاری زامان، ائو یییه‌سی‌نین اوزده اوتانجاق یاشماقلی حیات یولداشی ایله ‘قوربان’ ائو یییه‌سینین یوخلوغونو پیسه قوللانیب، آنی جینسل ایلیشکی‌یه کئچدیکلرینی، سؤکوتون چؤکوشو، او آرادا یارانان نسنه‌لرین سیخیق جان آلیجی سس‌لری‌ ایله، غریب، دوشونجه‌یه اوزاق اولان دویغولارلا اوخوجویا اؤتورمه‌یه چالیشیر. یان ائیلملرله حالینین توتولماسینی، دوستونون شیماریقلیغینی، سورتوکلویونو، ‘جعفر’ین ده نه قدر آیماز(بلکه ده دئییل)، صاف(یا دا صافلیغا محکوم) اولوشونو وئرمه‌یه چالیشیر. اونوتمادان دئییم کی، بو تور ‘یان آنلاتیلارا’ توتولا بیله‌سی جیددی ایراد، اوخوجولارین یازیچینین دوشونجه‌سینی یانلیش آنلاماسی‌دیر. بوندا دا، اولاسیلیق اورانی آز اولسا دا، واز کئچیلمز حاقلی ایراددیر. زامانیندا جیددی یازیچیلارین دا یانلیش آنلانیلدیقلاری اولوب.
من ‘برنا موران’ین بو فیکرینی یازی باره‌ده اوخومامیشدان چوخ اوّل بو تور تومجه‌لره روماندا یا دا حئکایه‌ده زاددا «یازیچی تومجه‌سی» دئییردیم اؤز دوشونجه‌م‌ده. یوخاریداکی بو دوشونجه‌یه راس گلنده چوخ سئویندیم کی، دوشوندوکلریم یاوان دئییلمیش.
“اوجا بوی لی‌لی‌پوت” کیتابیندا رافیق تاغی’‌نین حئکایه و شعرلرینده منجه یئرلرینه داها اویغون سؤزجوکلر قوللانیلا بیلر یابانی سؤزجوکلری:
{ -آپتئک -چه‌زیان -چه‌حاصیل
-استانسییا
-سوژئت -تأیینات
-بونون دهانیندان چیخان حیکمته بیر باخ… -‘srok’lu)روسجا؛ موددتلی، مؤهلتلی، وعده‌لی، واختلی’
-رادیکولیتی‌یئلی
-فارماکوپئیا
-دئفیسیت(چیخارین گلیردن چوخ اولماسی)
-آدئنوما
-نام‌خودا -تصوّور -بوْمژ(سفیل)
-کیشی کیمی(سئکسیستی)’ص۱۴۰’ین سون سطیری
-کابلوُک -ابله -یئک کلمه کسمه‌دیلر ص۱۵۱
-چی‌فایدا ص۲۵۱ -پاتالوْک ص۲۴۴
-پئرپئندیکوُل(شاقولی)ص۲۷۰
-ابدیت هوسکارلاری بدیعی‌لیییه مئیل‌لی‌دیر ص۲۸۸
-وئدوْموس(سیاهی،لیست)
-اوْتکریتکا(آچیق مکتوب، تبریک کارتی)
-شپارقالکا(کوْپیا)
-مئتریکا(دوغوم شهادت‌نامه‌سی) ص۳۵۲
-جاغ‌به‌جاغ(جابه‌جا) ‘فارسجا’ ص۶۱
-کونیونکتور(وضعیت،شرایط) ص۷۵
-برای-احتیاط ص۸۷
-پئتکا(ایکون) ص۸۹
-کثیف ص۱۱۵ کثافت
-ذلیل‌چه ص۱۱۵
-زنن ص۱۱۵ – وره‌وورد(برآورد)ص۱۴۴
-اوتکا ص۱۴۴ – سودنا ص۱۴۴
-آدئکوات(عینی،موتناسیب)ص۱۴۵
-کاتاستروْفیک(قضا، موصیبت، فلاکت)ص۱۴۵
-کوْلقوتکا(تومان و جورابدان عیبارت اوشاق و یا قادین گئییمی)ص۱۵۲
– مکری-زنن ص۱۹۹ -بی‌زارافات ص۲۱۵
-خاطیرجمع‌دی ص۲۱۷
– کوارتیرانت(کیراچی) ص۲۳۶
-سمئتا(smeta)ص۲۶۲ (شئیین تخمینی حئسابلانماسی)؛ سمئتا توتماق
-ناریاد ص۲۶۲(هر هانسی بیر ایشی گؤتورمک، یاخود بیر شئیی بوراخماق و یا وئرمک اوچون سند، امر، سرانجام)
-فلوْماسترال(اؤزل قورشون قلم)ص۲۸۷
-دئدوْوشینا(فارسجا ‘آش‌خور’ سرباز تاوری، ژئستی) -ضرری نیچئووْ(ضرری یوخدور)ص۳۱۹
– بولکا(آغ بوغدا اونوندان بیشیریلن کؤکه)ص۳۱۵
-خوْزئیین(صاحیب، مالیک)ص۳۱۸ }
آذربایجان تورکجه‌سینده یازیلاجاق هر حئکایه‌ده، شعرده، وار اولوشو یازینین یازغیسینی دییشدیره بیلر دئیه دوشونورم؛ دوز رافیق تاغی’نین بوراد ایشلتدییی دیرلی سؤزجوکلری، تومجه‌لری کیمی:
{ -کسه‌سینه
-شَبه‌ده ائله‌ییر
-لاغ-لوغاز
-یاخماج
-کئشیک
-چاتا-چات
-یئنگی‌ده ده آلتداکی ایل ده گئتمه‌دیلر ( یئنگی: گلن ایل، تزه )
-اوجدان‌توتما ص۱۴۳ [ سینتاکسیس و سؤزجوکلرده یئر دییشدیرمه باخیمیندان ]
-دونن‌جه‌نه
-دابان آلیب ص۱۴۳
-قاخاج(قاخ)
-دیلی آغزیندا بیشیب
-قاتاردان دوشن-دوشه‌نی جومور بو خارابایا
-عمی‌دوستوسو ها میریلداسین. هوروب-هوروب یورولاجاق
-کئچن آی کنده گئتمه‌دیلر. طاهیر بونا داشدان کئچن سببلر تاپدی ص۱۴۷
-قیوراق
-بیر چوروک قوز قدر قیمتی اولماییب
-قورو قورباغاسی
-اؤز دئمه‌سینه گؤره ص۱۵۲
-چیینی ایله باسدی(قاپینی) ص۱۵۲
-‘دیل-دواغی تپی‌ییر’
-کنده آنجاق اؤلو دوشندن دوشه‌نه گئدیر ص۱۵۴ -یاتماقلیغی(سئمانتیک) ص۱۵۴ }