«آشیق سؤزو»: عاشیق، یا آشیق و یا آذربایجان تورکجه سینده «aşiq» آشیق و ایستانبول تورکجه سینده «Âşık» ساز چالان و اوخویان بیز گزَه‌نتی بسته‌کاردیر. عاشیق سؤزونون تطبیقینه قده‌ر بو صینیف تورکجه اوزان سؤزو ایله تانینیردی.
آشیق‌لار چوخ واخت (بداهه خوانی) اوخویارکن ماهیر اولور. بعضن اؤز شعر و ماهنی‌لارینی دا بستله‌ییرلر.
آذربایجان عاشیق‌لاری دیگر تورک دیللی‌لر آراسیندا آشیق، بامسی، باکسی، بکشی و… آد‌لاری ایله تانینمیشدیر و بعضی قئیری تورک طایفا و اولوس‌لارین دا عینی خصوصیات‌لارینا مالیک، بعضن عینی آدلی، بعضن‌ده باشقا آد‌لارلا عاشیق‌لاری واردیر. ایرانین جنوب بؤلگه‌لری و دیگر بؤلگه‌لری اونلارین سیراسیندادیر. هابئله تورک خالق‌لارینین تاریخی بویو محاربه‌لرده، داستان‌لار سؤیله‌یه‌رک عسگرلری روحلاندیرماق اوچون روایتچی‌لر دؤیوش سَفَرلرینده همیشه بیر اولوب و عاشیق‌لار حماسی شعرلرله اونلاری آلقیشلایاراق محاربه‌یه طرف آیارمیش‌لار.
بلی، ایندیسه «ساز» ایلک یارانمیش گونوندن بو زامانا کیمی چوخ اؤتری حالدا، قئید ائتمک لازیمدیرکی؛ «ساز سؤزونه»: چوغور، چُئقور، چَئغور و یا قوپوز کؤهنه اوزان‌لارین(ایندیکی آشیقلارین) اجداد‌لاری ایفا ائتدییی بیر سیملی آلت‌دیر و بو گون آذربایجان عاشق‌لارینین الینده گؤرونن آلت، «ساز» و یا «عاشیق سازی» آدلانیر.
آلت‌ین قورولماسی و اونون تکامول مرحله‌‌لری بیر نئچه مین ایل داوام ائتمیشدیر. بو اوزون گئدیشات تکامولونو نظره آلساق اگر، بو موسیقی آلتی‌نین یاشینی (عؤمرونو) باشا دوشمک او‌لار. بیر کؤهنه هئیکل(ساز) آلتی فیرانسانین گؤزل شَه‌هری پاریسین مرکزینده، دونیانین اَن بؤیوک صنعت موزئیلَریندن بیری اولان لوور موزئیینده یئرله‌شیبدیر. آمما موسیقیچی‌نین الینده‌کی قوپوزی دؤرد سیملی‌دیر. قوپوزدا اوچ سیم قوروپونون اولماسی اونون بیر نئچه مین ایللیک تکامولوندان خبر وئریر و دؤردونجو کؤمَکچی سیمین علاوه ائدیلمسی‌ده اونو گؤستریر کی بو آلت (ساز) ۴۶۰۰ ایل اَوول تکامول مرحله‌‌سینه چاتمیشدیر. هابئله سازدا سَسین موکمیللییی و گؤزللییی، بونا گؤره‌ده (قوپوزو) دونیانین ان قدیم موسیقی آلت‌لریندن بیریسینی آدلاندیرماق او‌لار.
بو اؤندرمه‌لرله آذربایجان ادبی بسته‌کارینا هله اوشاقلیقدان عاشیق اولان ایلقار بَئی حسن صمدی (دوغوم ایلی ۱۳۴۶ینجی گونش ایلی) هله اون یاشی یوخ ایدی کی دده علسگرین محبتیندن و شعرلریندن بحث ائدیردی و تورک آذربایجان ساز ادبیاتینا اویغون مَثللری، فولکلورو و شعرلری اَزبرله‌ییب دوغوم یئری احمدآباد کندینده‌کی، شنلیکلرده و توی‌لاردا هامییا دانیشارکن، سؤیله‌ییردی.
عاشیق حسن صمدی سازین کناریندا ۱۵ یاشیندا ایکن، شعر یارادیجیلیغینا اوز گتیردی و اَوول‌لر ساز و سؤز ادبیاتینا، شعرینه یاخیندان علاقه‌‌سی اولدوغو اوچون، بونون لاپ ایلک شعرلری حقیقتن اینسانی تعجبلندیرَن بیر عده شعرلره عاید ایدی. ایلقار بئی او ایلکین چاغ‌لار بیر قارداش کیمی شعیرلرینی منه (کامیل قهرمان‌اوغلونا) گؤستردی و من ده بعضی یانلیش‌لارینی دئییب، اونو تورک آنا دیلیمیزده یازیب، یاراتماقینا تکلیف ائتدیم.
ایندی ایسه ایلقار معللیمین آز قالا ایکی شعر توپلوسو اولا بیلَر و حقیقتن او عاشیق شعرلری بیزیم ایندیکی آذربایجاندا یازیلان شعرلردن چوخ داها فرقلی‌دیر.
عاشیق و شاعر حسن صمدی «ایلقار» معللیمین دیگر عاشیق‌لارا گؤره یالنیز بیر اوستونلویو واردی و او دا شاعرلییی حساب اولونور. بو شاعر اجتماعی نیسگیللری و آغری‌لاری، قافیه‌لندیرَرَک یاسلی باهار بولود‌لاری ایله، اوره‌ک یانغیلی آنا‌لارلا بیرگه بوتون شعیرلرینده اوتوروب آغلاشیر‌لار. اصلینده ایلقار، شعرلرینده «درد شاعری» و ایللرله ساغالمایان، دوزلمه‌ین «اِیرین یارا‌لار شاعری»دیر. واللاهی شهید آرزو‌لارین یاراسیدیر ایلقار بئی. اونون شعیرینین هر سومویونده طالعینی قاباغینا قویوب و اونو قینایان قوجا بیر قیزین کدری‌دیر منجه. شاعر اؤزو ده، مِئهله‌لرله باسدیریلان کوله‌یین اوفولتوسودور، گورولتوسودور و…
شاعرین اللرینی گؤرسن اگر، ائله‌بیل ساوالانین اِیری داش‌لاری اونون اللرینین هر کونجونده یارالی و کوسگون گوللر یئتیشدیریب… اوووووووفوووووف…
من بو سئوگیلی شاعری و عاشیقی (حسن صمدی «ایلقار») هئچ واختی و هئچ یئرده تعریفله‌مه‌میشم. آنجاق بونون قارا سازینین سسی و بو عزیز شاعرین سؤزلرینده اولان صمیمیتی و محبتی اونا سئوگی و ساز ادبیاتیندا بیر شاعر و عاشیق کیمی خصوصی تأثیر بوراخیب و باغیشلاییر و هابئله بو تعریفه اعلا باخیمدا اویغون گؤرونور.
آشیقلارین موسیقیسی شمالی و جنوبی آذربایجاندا داها مشهوردور و بونون باش وئردیی یئر و منشأیی‌ده تورک سوی تورپاغی‌دیر. موسیقیچیلر آراسیندا ۷۲ دن چوخ نغمه و عاشیق هاواسی وار و عاشیق بو نغمه‌لری، بئینینده و سینه‌سینده ساخلاماقلا و اعلا باخیمدا ایفا ائتمکله، اوستاد مقامینا نایل اولمالیدیر. بو یئرده خاطیرلامالییام کی، آشیق ایلقار صمدی بوتون ۷۲ آشیق هاوا‌لارینی اوستالیقلا ایفا ائدیر. حتی هاوا‌لارا بعضن اؤزوندن یئنی گول آرتیراراق، علاوه ائدیر. آرتیق دئمک لازیمدیر؛ ایلقار معللیم موسیقی «ساز» تحصیلینی حؤرمتلی اوستاد اسفندیار گروسی جناب‌لار ایله کئچیریب. بونا گؤره‌ده سازی پئشه‌کارجاسینا ایفا ائدیر. یعنی او قدر اعلا ایفا ائتدییی چالدیغی هر بیر عاشیق هاواسی دیل آچیب دانیشیر و دینله‌ییجی‌نی دئمک حئیران ائدیر. یانیق کرمی چالاندا اینان کی کرمین کولونو گؤرورسن عینیجه. و…
یئری گلمیشکن، بونودا آرتیرماق لازیمدیر: آشیق‌لار موسیقیسی (ساز) ایلک دفعه او‌لاراق، ۲۰۰۹ جو ایلده یونسکودا آذربایجان جمهوریسی آدینا وورو‌لاراق، قئیدیاتا آلینیب.
منجه، «ساز» آذربایجانین قئیرت سازی او‌لاراق، تکجه موسیقی آلَتی‌دیر کی دونیادا یالنیز عظمتلی و شرافتلی بؤیوک آذربایجان خالقینا اؤزَل «خاص» بیر صنعت ساییلیر و بو سئوگیلی میللته مخصوصدور و هابئله بونا گؤره‌ده ساز مُقدس دیر، و هر بیر تورک اوچون شرف حسابا گلیر.
آشیق حسن صمدی «ایلقار» آشیقلیق یولوندا دونیا حیاتینی ترک ائتمیش و بو ایشده هئچ بیر پئشمانچیلیقدا حیس ائتمه‌میشدیر. بلی، او زامانکی ایلقار معللیمین دوست‌لاری و ایش یولداش‌لاری ثروت توپلاماغا جان آتیردی‌لار، عزیز ایلقار بئی موسیقی آردینجا دوشدو، خالقینین حیماسی و سئوگی داستان‌لارینی و حیکایه‌‌لرینی دیلغم هاواسی‌ایله اؤیره‌نیب، چالماق اوچون ساز اؤیره‌نمه‌یه گئتدی. عینی حالدا حسن صمدی کاسیب اولسادا، آنجاق ذاتی آی‌دان آری، گوندن دورو “تمیز” بیر اوستاددیر.
ایلقار بئی تُوی عاشیقی دئییل و گئتمز و اگر گئتسه‌ده، گؤرسه تُوی عایله‌لری کاسیبدیر‌لار چوخ گؤزل مقامدا تویو یولا سا‌لاراق، هئچ نه آلماز و چوخ لیاقتله قاییدار. او کاسیبلیقلا یولداش اولسادا، دونیانین داها وارلی و ثروتلی بیر اینسانی‌دیر و ذاتی و ماهیتی چوخ بؤیوکدور و آذربایجان صنعتینین و خالقینین اَن زنگین عاشیقی ساییلیر.
سایین سئوگیلی شاعر و عاشیق ایلقار بئی صمدی، یالنیز جنوبی آذربایجاندا (۱۱ سیملی) «سازین» محتشم بیر یارادیجیسیدیر و بوندا سونرا هئچ بیر عاشیق ۱۱ سیمله ساز هاوا‌لارینی ایفا ائتمیر و اِئده‌ده بیلمز.
ایندی ایسه آنجاق بو عاشیق اون بیر سیملی موختلیف ساز ماهنی‌لاری ایفا ائدیر و بوندان باشقا بوتون آشیق‌لار دوققوز سیملی ساز ماهنی‌لاری ایفا ائدیرلر. باشقا سؤزله، ایلقار بئی صمدی «تک سازچی» ایفاچی‌دیر و قاوال و بالابانسیز چیخیش ائدیر.
سئوگیلی ایلقار بئی شعیرلرینه گؤره دئییر: «هر زامان بئله دوشونوردوم کی، شعیر یازماق اوچون درویش او‌لاردیم. یوخسا، سایخین و ساغیر تیکینتی‌لرین هؤرومجَک هؤرَن آغاج‌لارا قوناق اولایدیم و چوخ شئیلر… آمما ایندی گؤرورم لازیمدی دلی شاعر اولمالییام و کئچمیش فیکریمده چوخ یانلیش ائدیرمیشم. یعنی ایندی شعرلریم هاردانسا گلیر و وطنیم، خالقیم اولان یئرده دوغولور و بو منیم اَن بام، باشقا حیسلریمدندیر، بونا داها سئوینیرم. آنجاق، مظلوم خالقیمین آغری، آجیسی و های- کویو منی داها مندن آلمیش‌دیر و چیینلَریمدکی کدر یوکو و تنهالیق حیسسلَریمین دایره‌سینی داها دارالدیر.
ایلقار بئی هر زامان اوجالیق‌لاردادیر و داها ماویلییی سئویر شعیرلرینده، هابئله ایفا ائتدییی سازی کیمی. ایلقار بئی بیر یئرده دئییر:
« یا سهند اولاسان، یادا ساوالان
بئله ساییلاسان، ساییلانا دا
گوناه ائتسن، نصوح* کیمی تئز قاییت
بئله آییلاسان، آییلاندادا.
آللاه محببتین قلبه ساچاسان
گئجه، گوندور دیلین ذکره آچاسان
باش اَیمه‌سن ابلیس کیمی قاچاسان
بئله جاییلاسان، جاییلاندادا
آی «ایلقار» یوموشال حاققا اون کیمی
گلیب آغارساردا ساچین یون کیمی
گزگیله لَکه‌سیز ائلده، گون کیمی
بئله یاییلاسان، یاییلاندادا »
ایلقار معللیم هر زامان اوخویور. البتده الینه دوشن هر کیتاب اولورسا. اؤزللیکله، تورک ادبیاتینا عایید کیتاب‌لاری و حیکایه‌لری و داستان‌لاری اوخویور. هم‌ده حضرت مولانای رومی‌نین معنوی مثنویسینی چوخ سئویر و سئوگیلی عاشیق و شاعر تؤوبه نصیحتینی معنوی مثنویدن گؤتوره‌رک شعرینه داخیل ائتمیشدیر. و آمما «نصوح تؤوبه‌سی» ندیر؟
نصوح قادین گؤرکَمینَه مالیک بیر کیشی‌ایدی و قادین حامام‌لاریندا ایشله‌ییردی و خصوصیله پادشاهین قیزینی اَرکؤیونلشدیریردی (کیسه چکیردی) و هئچ کیم اونون اصیل جنسیتینی بیلیب، اؤیرنمه‌میشدی. او، اوزون ایللر بو ایشله مشغول اولوب و بو یوللا دولاناراق، شهوه‌تینی دویوروردو. بیر نئچه دفعه ویجدانینا اویغون تؤوبه ائتسه‌ده، هر دفعه شهوت کؤزلری اونو یاندیریردی.
بیر گون نَصوح بو چیرکین عملدن یاخا قورتارماق اوچون، بیر عاریف رببانی‌نین یانینا گئدیب و دوعا ائتمه‌سینی سؤیله‌دی.
بو آیدین، آچیق دوشونجه‌لی عاریف، نصوح کیشی‌نین پرابلئمینی اوندان سوروشمادان، نه ایسته دیینی دوشونوب، باشا دوشوب، بیلدی. باشقا عبارتله؛ اونون فیکرینی اوخودو، آمما هئچ نه گؤسترمه‌دی، سادجه گولومسه‌دی و دئدی: «آللاه قویسا تؤوبه‌نی قبول ائدرسن.»
بلی، همین عاریفین دوعاسی قبول اولوندو و نصوحون تؤوبه‌سی بو شکیلده یئرینه دوشدو. باشقا سؤزله؛ تؤوبه صاحیبی بیر داها گوناها طرف گئتمز و صمیمی و حقیقی حالدا تؤوبه ائدر.» بو، شاعر ایلقار معللیمین ایلهام آلدیغی و شعیرینه داخیل ائتدییی تؤوبه سؤزوندن بیر حیکایه‌ایدی.
هابئله، مشهور آذربایجان شاعری و عاشیقی سایین ایلقار بئی صمدی‌نین شعیرینین مؤوضوسو؛ طبیعت و چوخلو اینسان سئورلیک و هومانیتار و وطن سئوگیسی، تورپاغینا و خالقینین آغریسی، آجیسی‌دیر. همچنین پیغمبر«ص» و بؤیوک ایمام‌لارین «ع» چوخ گؤزل بیر حالدا مدحلَریندن حسابا گلیر. اؤرنَک او‌لاراق، دئییر:
صلواتسیز من آدیزی اؤپمه‌رم
ای مرتضی علی «ع»، یا رسول الله «ص»
سیزی دئدیم یئرین، گؤیون لنگری
ای مرتضی علی «ع»، یا رسول الله «ص»
آللاه، ایکی روحو، بیر، بیره قاتدی
حضرت آدم‌دن اؤنجه یاراتدی
سیزلرین نوروزلا یئر ایشیق‌لاتدی
ای مرتضی علی «ع» ، یا رسول الله «ص»
سوندا آذربایجانین سئویملی شاعری و عاشیقی ایلقار بَئی صمدی اوچون، اوغور‌لار و سعادت آرزولاییب و اومید ائدیرم‌کی، او همیشه غورورلو، او‌لاراق، حاق و حقیقت یولوندا قلمی یازارلی ولسون.
1402/۹/۱۱
