اومای تانریچاسی و اسکی تورکلرده‌ قادین و عائله‌ اولقوسو(فئنومئنی)

اسکی تورک مدنیتین‌ده‌ عائله‌‌یه‌، قادینا سایقی مقدس‌لیک اؤلچوسونده‌‌دیر. قامشامانلارین قادین اولماسی و یا قادین کیمی گئیینمه‌‌سی، عائله‌‌نی قورویان روحلارین قادین اولماسی بو دورومو ثبوت ائدیر. اسکی تورکلرین حیات طرزین‌ده‌، نه‌ اسکی ایران‌دا نه‌ ده‌ رومادا اولدوغو کیمی، آتانین مطلق حاکمیتی یوخ‌دور. قادینلارین و اوشاقلارین مختلف حقوقلارا مالیک اولدوغو بیر عائله‌ چئشیدی واردیر (اونای، ۲۰۱۲، ص. ۳۵۰، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۱).
قونار کؤچر دورومو نتیجه‌‌سینده‌ چکیرگه‌ عائله‌ تیپی(کؤچری عائله‌) گئنیش یاییلمیش‌دیر. چوخ ائولیلیگین گئنیش یاییلمادیغی اسکی تورک جمعیتینده‌، عمومیتله‌ قبیله‌نین ائشیگیندن ائولنمک دورومو واردیر (اؤگئل، ۱۹۸۸، ص. ۲۳۷، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۱).
عائله‌، دینی و اجتماعی ده‌‌یر‌لره‌ قودسانان بیر قوروم‌دور. یئنی ائو قورماق معناسین‌دا اولان و بو گونه‌ قدر ایشله‌‌نن بارق اولماق«ائو اولماق» افاده‌‌سی تاپیناق و معبد معناسیندادیر. یئنی عائله‌ قورماق معبد کیمی مقدس بیر دام تیکمک دئمک‌دیر (گؤک آلپ، ۱۹۹۱، ص. ۲۳۱۲۳۲، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۱).
اسکی تورکلرده‌ قادین، ائوین قودساللیغینی ساغلاییب تامین ائدیر. قادینین توپلوم و عائله‌‌ده‌‌کی یئری اسکی تورکلرین مدنی سوییه‌‌سینی گؤستره‌‌ن اؤنملی اؤلچودور. اسکی تورکلرین اؤز اوشاقلارینین جنسینه‌ گؤره‌ آیریسئچگی‌لیک ائتمه‌‌مه‌‌لری قادینا اولان باخیشلارینین اؤنملی گؤستریجی‌سی‌دیر. اسکی تورکلرده‌ قادینا اولان بئله‌ بیر باخیش و سایقینین قایناغی، قودسال اولان خانیم تانریچاسی اومای دیر. بیزجه‌ بئله‌ بیر سایقینین نه‌ده‌نی اومای آنایا تاپینماقدا اولسا دا کؤکو بو ائللرین دوغال و توپلومسال اولاراق یاشاماغیندادیر. اوغوز قاغان داستانیندا اوغوز خانین خانیمینین قارانلیق باسدیقدان سونرا گؤیدن ائنن، گونشدن و آیدان گلن پارلاق ایشیق کیمی تصویری (بانگرحمتی، ۲۰۱۲، ص. ۹۳، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۳)، ه‌ولین داغیندا آغاجا ائنن گؤی(ماوی) ایشیق‌دان سونقور، کوتور، توکئل، اور و بؤگو تیگینین دوغولماسی کیمی اؤرنکلرده‌ بو دوروما اشاره‌ ائدیر. بانارلی بونلارین شکیلینی چکمیشدیر (بانارلی، ۱۹۷۱، ص. ۲۸، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص:۲۱۳).
باشقا طرف‌دن، تانری اولگئنه‌ یاراتماسی اوچون بیر قادینین(آغ آناگون آنا) اله‌ام وئرمه‌‌سی دقته‌لایق‌دیر (بو قونودا دانیشاجاغیق). اودور کی، بو اله‌امین یییه‌سی اولان «گون آنا» قادینلارین یانسیمی و تمثیلچیسی اولاراق تانری قاتیندا، کیشیلردن داه‌ا یوکسک بیر قونومدادیر (اوراز، ۱۹۹۴، ص. ۸۸۸۹ ، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۳).
تورک اینانج سیستئمینده‌ ائلی قورودوغونا اینانیلان و ائلین آناسی آدلاندیریلان «مایگیل آنا»، قادینلارین و اوشاقلارین قورویوجوسو اولان «اومای» آدینلی روحلارین دا اولدوغونو دوشونورلر (چوروه‌‌لو، ۲۰۰۰، ص. ۴۴، قید اولونان تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۳).
بو مثاللار قادینلارین اجتماعی یادداشدا یئر آلماسی باخیمین‌دان چوخ ده‌‌یر‌لی‌دیر. (تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۳).
تورک اینانجین‌دا اومای اینانجی دقت چکیر. اومای اینانجی اورتا آسیادا چوخ یاییلمیش بیر اینانج‌دیر و گولتیگین(تکین) عابده‌‌سینین قونوسو اولموشدور. اومای سیمبولو تورکلرین روح دونیاسیندا قادینا وئریلن ده‌‌یر‌ین ان اؤنملی گؤستریجیلریندن بیری‌دیر. ایلک دؤنه‌ گولتیگین عابده‌‌سینده‌ «آتام خان اوچاندا کیچیک قارداشیم گول تیگین یئددی یاشیندا ایدی. . . آنام اومای کیمی قادین دؤولتینین آدینی، کیچیک قارداشیم کول تیگین ار گؤتوردو. سؤزلری ایله‌ آدی کئچن اومای، تونیوکوک یازی‌سیندا گؤک تورکلری قورتاریب خلاص ائدن تانری‌دیر (محرم ائرگین، ۱۹۸۸، ص. ۲۵۲۶، آلینتی تئللیاوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۴).
تانری اولگئن آغاج و مئشه‌ کولتونون ان اؤنملی سیمبوللارین‌دان بیری اولان قایین آغاجینی قورویوجو و مرحمت‌لی اومای آنا ایله‌ بیرلیکده‌ قایین (اولخافیستیقراش) آغاجینی یئره‌ گؤندرمیشدیر. (اینان، ۱۹۷۶، ص. ۳۹، تئللیاوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۴).
اومای، قادینلار (آنا) و اوشاقلارلا علاقه‌‌لی بیر تانریچا و یا روح‌دور. او، خاقانین خانیمینی یانسیییب تمثیل ائدیر. او قادین و اوشاق‌لاری قورویان بیر روح‌دور. ه‌ر شئیه‌ جان وئره‌‌ن گونش، اومایلا باغلی‌دیر (چوروه‌‌لو، ۲۰۰۰، ص. ۳۹۴۱، تئللیاوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۴).
باشقا طرف‌دن، تورک میتولوژوسیندا گؤزل‌لیک تانریچاسی کیمی قبول ائدیلن آیزیتین(آیزیتآیشین) فیزیکی خصوصیتلرین‌دن ه‌ئچ واخت بحث ائدیلمه‌دییی حالدا، فضیلت، اخلاق و اردم سیمبولو اولاراق اجتماعی شعورون گؤرونوشو کیمی تصویر ائدیلیر (ضیا گؤک آلپ، ۱۹۹۱، ص. ۱۱۸؛ ع. ق. اینان، ۱۹۷۶، ص. ۲۶۲۷).
اومای اینانجی دیل جوابی(شفاه‌ی) و یازی‌لی قایناقلاردا اوشاقلاری و قادینلاری قورویان روح کیمی گؤرونور. اومای قودسال روح اولاراق قورتاریجی و خیردعا وئره‌‌ن خصوصیتلری ایله‌ ده‌ تانینیر. او، اؤزونو سایقیلی بیر فضیلت‌لی قادین و یا اؤرنک گؤتوروله‌‌جک قادین مودلی کیمی گؤستریر.

اومای آنا اینانجی
«اومای» سؤزونه‌ نظر سالیندیقدا اویغور دیلین‌ده‌ «آنا» معناسینی وئره‌‌ن «اوم/ اوما/ئانا»، اسکی اوغوز دیلین‌ده‌ ایسه‌ «اینانماق» معناسینی وئره‌‌ن «اوم» سؤزلرینه‌ راست گلینیر(اووماق آذربایجان تورکجه‌سینده‌ آتا سؤزو: کؤنول اومدوغو یئردن کوسر اومید سؤزونون کؤکو دور. اومسوق: نا امید، اصلینده‌ داه‌ا اینانا بیلمه‌ین انسان آنلامیندا دیر). اسکی تورکجه‌‌ده‌ «روح/قوش» معناسین‌دا اولان «اومی/اومو» «باجارماق، بیلمک» کؤکلرینین پروتوتورکجه‌ «الاه‌ی» معناسینی وئره‌‌ن «آی» ایله‌ بیرلشمه‌‌سیندن تؤره‌نیب عمله‌ گلمیش‌دیر؛ سیمبولو آی اولان اومای، اوشاقلارین قورویوجوسو و دوغورقانلیق، اوره‌تیم و محصولدارلیق روحو اولان آنا؛ گوجلو تانری کیمی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوندان علاوه‌، تورکجه‌ آی سؤزونون نورلو و آغ معنالارینی نظردن قاچیرماساق، نورلو، یاخشیلیغی ایسته‌ین روح آنلامینی دا افاده‌ ائدیر (فضولی بایات، ۲۰۰۷ ص. ۷۸، کایاباشی، اینتئرنئت).
سیبیر تورک بویلاری آراسین‌دا مایائنه‌، پایانا، بایائنه‌، اومای ائنه‌، آییسیت کیمی دورلو آدلار آلتیندا وار اولان و یاشایان بو یییه‌، بو گون آنادولودا «ائش» و یا «سون» آدلاری ایله‌ مختلف عادتلرله‌ وارلیغینی داوام ائتدیریر. اونلار حاقین‌دا (دیلک، ۲۰۱۴ ص : ۱۸۹۱۹۰ سیتات گتیره‌‌ن کایاباشی، اینتئرنئت ۳). یازی‌لی، گؤرسل(تصویری) و سؤزلو قایناقلار، قادینلارین توپلومون گلیشمه‌‌سینده‌ اولان بؤیوک رولونو ه‌ر زمان اونایلاییب تصدیق ائدیر. دده‌ قورقود بویلاریندان توتموش میتولوژی حکایه‌‌لره‌، بدیعی اثرلردن توتموش یازیلی داش لوحه‌‌لره‌ قدر، قادینلارا بؤیوک یئر وئریلیر. اصلینده‌ تورک میتولوژوسوندا ایلک اینانج فورمالاریندا قادینین اؤزل یئری واردیر. میتولوژی و فولکلور متنلرینه‌ نظر سالدیق‌دا اجداد، تانری کیمی قودسال گؤرونور. چوخونلو(اکثر) قدیم دینلرده‌ و میتولوژودا قبیله‌‌نین اولو آنا و قورویوجو ساییلان بیر آنا تانریچاسی وار. تورک میتولوژوسوندا بو پئرسوناژین خصوصیتلری اومای الاه‌ه‌‌سینین اوزرینده‌ توپلانیر. (قاسیمووا. ۲۰۱۶. ص. ۸۱).
اومای دا آنا تانریچاسی کیمی برکت وئرمه‌یی و دوغورقانلیغی سیمگه‌له‌مکده‌دیر. اومای سؤزونون معنالارین‌دان بیری ده‌ سونق(سونجوت)دیر. سونق، آنا ایله‌ اوشاغی بیرلش‌دیره‌‌ن ائشه‌(اردبیلده‌ جوت دئییرلر) وئریلن آددیر. دونیانین دیرچلیشینی و جانلانماسینی یانسیلایان مای(ماییس مای اوس) آیینین آدینی رومالیلار آسیا الاه‌ه‌‌سی اومایین آدیندان آلیندیغی دئییلیر. اومایا اینانان قیزلار باشلارینا بوینوز تاخاراق گنج یاشا چاتدیقلارینی گؤستریرلر (آتش، ۲۰۰۲، ص. ۱۵۱،۱۵۲).
بونو میتولوژیک آنانین باشقا بیر خصوصیتی اولان اومایین اوچ بوینوزلو اولماسی دا تصدیق ائدیر (قاسیمووا. ۲۰۱۶. ص. ۸۲).
باشقا بیر سیمبول آنا آغاج سیمبولودور. شامان تؤره‌نلرینده‌ شامانی بسله‌‌ین و بؤیودن آغاجا «آنا آغاجی» دئییلیر. بو زاماندا «آنا آغاجی» میتولوژویک آنانین سیمبولونا چئوریلیر. اومای سیمبوللاری آراسین‌دا بوغا اؤکوز اینک، آغاج (قایین) ائلئمئنتی، عنصرو اؤزونو گؤستریر. اومای سیمبوللاری تکجه‌ اؤکوز اینک و آغاج سیمبوللاریندان عبارت دئییلدیر. خاقاسلار اومایی، اوشاغا قان و ات وئره‌‌ن آغ قوش کیمی منیمسه‌میشلر. تئلئوتلارین، سایانلارین و آلتایلارین دئدیینه‌ گؤره‌، گوموش ساچلی گنج و گؤزل بیر قادین اولان اومای، گؤی قورشاغی بویونجا ائنیر و الینده‌‌‌کی یایلا اوشاقلاری خطردن قورویور. تیانشان قیرقیزلاری اوچون او، گؤیلرده‌ یووا قوران بیر قوش و یئرله‌ یئرآلتی دونیا آراسیندا باغلانتی قوران آراچی ایدی. بو ایناجلارداکی اورتاق یئر، اومایین قوش کیمی دوشونولمه‌‌سی، دیشی بیر وارلیق اولماسی و اوشاقلارین حیاتلارینین ه‌ر دؤنه‌مینده‌ اونلاری ه‌ر جور بیر ه‌ده‌ و خطردن قوروماسی‌دیر. آیریجا اونون ائتگینلیکلری آراسیندا، شامانین خصوصیتلری آراسین‌دا دا گؤرونن، یئرآلتی یئراوزو باغلانتینی قورماغی دا گؤرولمکده‌دیر (چئتین و کالافات. ۲۰۱۴. ص. ۲۷).
بعضی تورکلرین اینانجلاریندا یئنه‌ آنا تانریچاسی بوغا، اینک و آی باغلانتیسی دقت چکیر. یئنه‌ دوغورقانلیقلا ایلگیلی سیمبولودور و چوخالمانی، اوره‌مه‌یی و تؤره‌مه‌یی سیمگه‌له‌مکده‌دیر. دوغورقانلیق آیینلری زامانی، بوینوزلو حیوان گئییملری شامانلار طرفین‌دن گئییلیر (آتئش، ۲۰۰۲، ص. ۱۵۴).
بورادا دا شامانین چوخالماق و دوغورقانلیغا اؤنم وئردییی و بوینوزلو حیوانلارلا چوخالمانی، یعنی دوغورقانلیغی سیمبولیزه‌ ائتدیی گؤرونور. آلنیندا آغ لکه‌ اولان اینک(آلنیندا آلا اولان اینکقاشقای اینک) دوغورقانلیغی، یعنی اومایی سیمگه‌له‌مکده‌دیر. مصر میتولوژوسوندا عینی بو آیین، آپیس اینه‌یی تؤره‌نینده‌ واردیر. دوغورقانلیقدان باشقا بیر شئیدن تؤره‌مک فیکری، تورکلر آراسین‌دا دا یایغین‌دیر. مثلاً، قیرقیزلار اینک آتادان تؤره‌دیکرینه‌ اینانیرلار (آتئش، ۲۰۰۲، ص. ۱۵۳).
تورکلر آیدان، ییرتیجی قوش‌دان و یا قورددان، اینک‌دن یا آنلام یوکله‌دیکلری جسم یا نسنه‌دن تؤره‌دیکلرینی دوشونوردولر. بو اینانجلار آراسین‌دا اوغوز قاغانین دا بوغادان تؤره‌مه‌سی بو اینانجلارین آراسیندادیر (Roux ، ۲۰۰۵، ص. ۳۶۶). بیر شئی‌دن ائنمه‌ و یا تؤره‌‌مه‌ اینانجی تورکلر اوچون مقدس‌لیک و قوتساللیق قاتی و سویه‌‌سی‌ده‌‌دیر. تورک اینانجیندا چوخ اؤنملی یئر توتان اومای اینانجی، باشقا آنا الاه‌ه‌ اینانجلاریندا اولدوغو کیمی دوغورقانلیغی و دوغومو سیمبوللاشدیریر. سیمبول اولاراق اؤکوز، اینک، آغاج، قوش، تورپاق، گونش، آی کیمی سیمبوللارلا افاده‌ ائدیلیر. اصلین‌ده‌ تورک توپلوملارین‌دا گؤروله‌‌ن اوجاق و اود کولتلارینین اومایلا باغلی اولدوغو گؤرونور. بو اینانجلا تورک مدنیتینده‌ قادینا، اوشاغا، عائله‌‌یه‌ وئریلن ده‌‌یر‌ مقدس‌لیک درجه‌‌سین‌ده‌ گؤرونور.

اومای اینانجی ایله‌ ایلگیلی اولان تاریخی گؤرسئللر(تصویرلر)
مقدس روح اولاراق قبول ائدیلن اومای اینانجیندا، بعضی فورما و سیمبوللاردان قوللانیلیر. بونلاردان بعضیلری اوچ بوینوزلودور، قوشا بنزه‌دیلیر، آغاج و بوینوزلو حیوانلارلا ایلیشگه‌لندیریلر. قازاقیستانین جامبول ماحالیندا تاپیلان و ایندی آ. کاستایئو آدینا دولت اینجه‌صنعت موزئیینده‌ یئرآلان بیر قایا اوزه‌رینده‌، اویما(یونتماق) تئکنیکاسی ایله‌ یاپیلمیش بیر اومای تصویری وار (شکیل ۱ باخ).

گؤرسل(شکیل) ۱ دیلیملی(دیلیمله‌نمیش) تاج شکلینده‌ باشلیق، قاپاق دقت چکیجی‌دیر. چونکو بو باشلیق اومایی افاده‌ ائتدیگینه‌ اینانیلان بعضی ه‌یکللرده‌ و تصویرلرده‌ ده‌ واردیر. بو ه‌یکل اومای اولا بیلر و یا اومایا بنزه‌‌مه‌‌یه‌ چالیشان شامانا دا عاید اولا بیلر (قایناق: چوروه‌‌لو). اومای تصویرلری ایله‌ بو اورتاق نقطه‌، دین آداملارینین اومای‌دان کؤمک ایسته‌‌مه‌‌سی و یا کاه‌نلرین(دین آداملارینینشامانلارین) اومایا بنزه‌‌مک ایسته‌‌مه‌‌سی ایله‌ باغلی اولا بیلر (Çoruhlu, www. altaylı. net).

گؤرسئل ۲ قیرقیزیستاندا بولونموش و اوماییی گؤستردییی قبول ائدیلن داش ه‌یکل (قایناق: رستم بوزاه‌ر)، قیرقیزیستاننین سونکؤل بؤلگه‌‌سینده‌ یاپیلان تورک کولتورونه‌ یؤنه‌‌لیک قازیلار (۱۹۹۷ چالیشمالاری)، اولوسلار آراسی دؤردونجو تورک کولتورو کنگره‌‌سی بیلدیریله‌ری ۴۷ کاسیم ۱۹۹۷، آنکارا، (Yay. Haz. A. Aktaş Yasa)، (آنکارا ۱۹۹۹، ص. ۱۳۴، ر. ۴). (Çoruhlu, www. altaylı. net).
گؤرسئل ۲ده‌ سونولان شکیلده‌ ده‌ گؤرولدویو کیمی «آی اوزلو» دئدیییمیز تورک اوز شماسی(شماتیکی) ایله‌ تصویر ائدیلمیش و داش اوزه‌رینه‌ قازیلمیش اثرده‌ ده‌ دیلیم‌لی بیر تاج یا دا باشلیق گؤرولمه‌کده‌‌دیر (گؤرسل ۲). بو اؤرنه‌ک داه‌ا اؤنجه‌ سؤزو گلن شامان دئییلن ه‌یکللرله‌ اویوشدوغو کیمی، قیرقیزیستاندا بولونان و اومای اولاراق نیته‌له‌نن(واجد شرایط اولانqualified) بیر ه‌ئیکل و باشقا ه‌ئیکللرله‌ ده‌ اویوم ایچه‌ریسینده‌‌دیر (Çoruhlu, www. altaylı. net).

گؤرسئل ۳ گؤک تورک دئورینه‌ عاید قودیرگه‌ قورقانیندان (کورقانیندان) چیخاریلمیش قایا اوزه‌رینه‌ یاپیلمیش دینی تؤره‌ن تصویریندن آیرینتی (بورادا سول طرفده‌ یئر آلان ساققال‌لی و بوغ‌لو ماسکه‌ شکلینده‌کی انسان اوزو یئر آلمامیشدیر). به‌االدین اؤگئل، اسلامیت دن اؤنجه‌کی تورک کولتور تاریخی (اورتا آسیا قایناق و تاپینتیلارینا گؤره‌)
Ankara 1998, Levha 13/1. (Çoruhlu, 2007, s. 181).
بو گؤرسلده‌ اینجه‌له‌ندییینده‌ یینه‌ اومای چیزیمله‌ری(جیزماسی) دقت چکیجی‌دیر. داش قایا اوزه‌رینده‌ یئر آلان تصویر ده‌ حیوانلار، ماسک (اوز) و اومای تصویری گؤرونمه‌کده‌دیر. چوروه‌‌لو بو گؤرسلله‌ ایلگه‌‌لی بیلگیلری بو شکیلده‌ آچیقلاماقدادیر: گؤک تورک دئورینه‌ عاید آلتایلارداکی قودیرگه‌ قورقانلاریندان بیرینده‌ اورتایا چیخان بیر داشقایا اوزه‌رینده‌کی تصویر (محتمل VIجی یوزایل) بو قونو ایله‌ ایلگلیشگه‌لی اولاراق ائله‌ آلینابیله‌جک اؤنم‌لی بیر اؤرنکدیر. گئنل اولاراق بو سایتین بیر دینی تؤره‌نینی آنلاتدیغی ادعا ائدیلیر. بو صحنه‌ده‌ سولدا بیر ماسکه‌ کیمی جیزیلمیش بوغلو ساققال‌لی بیر شخص اونون ساغیندا آتلار و کیچیک ایکی انسان فیگورو واردیر. آتلار دا باشقا تصویرلرله‌ قارشی قارشیلاشدیرماقدا کیچیک جیزیلمیشدیر. آتلارین ساغیندا، ان ساغداکی باشقاسیندان داه‌ا کوچوک اولاراق تصویر ائدیلمیش ایکی فیگور واردیر. ایکی‌سی ده‌ کورک گئیمیش و کوپه‌‌لی(سیرغالی) اولان بو فیگورلاردان بؤیوک اولانی روس آراشدیرماچیلارین دا سؤز قونوسو ائتدییی کیمی تانریچا اومای اولابیلیر. بیزه‌ گؤره‌ بلیرله‌ییجی(حل ائدیجیآیدینلاشدیریجی) خصوص دیلیم‌لی تاجی و «آی اوزلو» دئیه‌ بلیردیلمه‌‌سی و بللی ائدیلمه‌سی، اومایا عاید اوز تیپی‌دیر. اؤته‌ یاندان اللرینی بیر جوره‌ ه‌ئیکللرده‌ گؤرولدویو کیمی گؤکسو اوستونده‌ بیرلشدیره‌ن و باغداش (بارداش) قورموش بو فیگورلرین اؤنونده‌، سول طرفده‌ کی آتلار آراسیندا گؤرونن ایکی کوچوک جیزیلمیش انسان فیگورو سایقی گؤستریر طرزده‌ اه‌ییلمیشدیر. (Çoruhlu, www. altaylı. net).

گؤرسئل ۴ قیرقیزیستان دان اوچ دیلیم‌لی تاجی تاپیلان داش ه‌ئیکللر. محتمل گؤک تورک دئوری. تانریچا اومای تصویرینه‌ بنزه‌دیلیر. (G. Ş. Eleukenova, a. g. e. , R. 63Çoruhlu, 2007, s. 187).
قیرقیزیستاندا یئر آلان داش ه‌یکللر اینجه‌لندییینده‌ اومای سیمگه‌له‌ری ایلگی چکیجی‌دیر. باشلاریندا اوچ دیلیم‌لی تاجلاری بولونان بو ه‌ئیکللر اومای ایله‌ ایلیشگیله‌ندیریله‌بیلیر (گؤرسئل ۴).

گؤرسل ۵ نووییه‌ آنتیک گوزل صنعت اوبژه‌لری بولونتولاری. اسکی تورک صنعتینه‌ عاید اولان یئنی تاپینتیلار. روسیه‌تیان شان
Novıye находки предметов изобразительного Искусства древних Ю. С. ХудайковК. Ш. Табаидиев О. С. Солтобаев. Yu. S. KhudaykovK. Sh. TabaidıevO. S. Soltobaev Tien Shan,Russkaya(Sovetskaya) Arkeologiya, 3, Moskova 1997, R. 2 Çoruhlu, 2007, s. 187))
گؤک تورک دئورینه‌ تاریخله‌نن، تانری داغلاری، سودلو بولاق مزار سیته‌سیندن چیخاریلمیش سوموک اثر اوستونده‌ بیر یورد ایچینده‌ تاپیلان ائرکک و اومای تیپینده‌ قادین تصویری گؤرولمه‌کده‌‌دیر (قایناق: چوروه‌‌لو). اومای اولاراق نیتلندیریله‌ و دئییله‌ بیله‌جک، ساغداکی فیگورده‌ اوچ دیلیم‌لی تاجینین اولماسی یانیندا بیر ائرکک فیگورون یئر آلماسی دقتلری اوستونه‌ چکمکده‌‌دیر. اومای کیمی گؤستریلمه‌یه‌ چالیشیلمیش ده‌‌یر‌لی بیر قادین، شامان یا دا اومایین اؤزو اولابیلر.

گؤرسل ۶ لحد داشی و بیر اوزونده‌ بولونان اوچ فیگورلو قابارتما رادلوف، موغولستان تاریخی اثرلری اطلسی.
V. V. Radlov, Moğolistan Tarihi Eserleri Atlası, (Haz. D. Vasilyev), TlKA Yayını, Ankara 1995, s. 59). Çoruhlu, www. altaylı. net.
تانریچا اومای ایله‌ ایلیشگیله‌ندیریله‌ن تصویرلرله‌ اک اولاراق گؤک تورک دئوریندن بیر لحد داشی قابارتماسی گؤرولمکده‌‌دیر (گؤرسئل ۶). چوروه‌‌لونون بو داش ایلا ایلیشگه‌لی اولاراق یورومو بو شکیلده‌‌دیر: بو تصویرده‌ اورتادا دیلیم‌لی باشلیق‌لی بیر فیگور، ایکی یاندان اونا ساری دؤنموش فرقلی باشلیق‌لی ایکی فیگور ایله‌ بیرلیکده‌ گؤستریلیر. یانلارداکی ایکی انسان فیگورو داه‌ا کیچیک گؤستریلمیشدیر. اورتاداکی فیگوره‌ سایقی‌لی بیر شکیلده‌ اونون اولدوغو طرفه‌ دؤنورلر. اوست بوجاقدا گؤک تورک الفباسیله‌ یازیلمیش بیر یازی و روح سیمبولو اولان دوغان بیر قوش تصویری گؤرولور. آراشدیرماجیلار بو صحنه‌نین لحد داشیندا اولماسیندان یولا چیخاراق(نظرده‌ آلاراق) اورتاداکی فیگورو آتا و باشقالارینی ایکی اوغلو اولدوغونو آچیقلامیشلار (چوروه‌‌لو). چوروه‌لو، بو داش قابارتمانین ساده‌جه‌ اومایدان یولا چیخاراق باشقا شئیلری افاده‌ ائده‌بیله‌جه‌یینه‌ گؤره‌ دانیشیر: یوخاریداکی اؤرنکلرده‌ بیلیندیردییی کیمی تاج ویا باشلیق گئیه‌ن شئماتیک آی اوزلو بیچیمینده‌ اله‌ آلینمیش ه‌ئیکل ویا تصویرلر، اویقورلار زامانیندا گلیشه‌رک، آنادولو سلجوقلو تصویر صنعتینه‌ قدر یئتیشه‌جک. آنادولو سلجوق‌لولاریندا بو قونوداکی ان تیپیک اؤرنک قونیا(قونیه‌) قالاسیندان آلیناراق قونیا اینجه‌ میناره‌‌لی مدرسه‌ موزه‌‌سینه‌ قونان (قایناق: بکز. گؤرسل ۷) داش قابارتما ملک فیگورلاری دیر.

گؤرسل ۷ قونیا قالاسیندا ملک تصویری.

گؤرسل ۸ آسیلمیش ایکی قافلان توتان قانادلی خانیم فیگورو. لوحه‌
تونج، ساکا، ماد دئویری جیه‌ون گنجینه‌ سی

گؤرسل ۹ ته‌ران، گولوستان سارایی تیمور(گوره‌کنقورکانلی)، صفوی و قاجار دئوری. قاپی باشیندا ایکی قانادلی ملک شکلی واردیر. Aleksei Dmitrievich Saltykov الکسیس سولتیکوف گزی نامه‌سی(سفر نامه‌) قاجار محمد شاه‌ین شکلی آرخاسیندا اولان اوچ دیلیملی بؤرک قویان اوچ قوروجویا باخین. محمد شاه‌ین اؤز بورکو ده‌ شوللایی آدی داشییان، گؤک تورک بؤرکو دور. (گول تگین عابده‌سی)

گؤرسل ۱۰
مخصوصا اوغلان اوشاغی دوغومونون گرچکلشمه‌‌سی اوچون اومایا اینانیلدیغینی، Xجو یوزایلده‌ یاشایان کاشغارلی محمود دا وورقوللاییر. اومایین کؤل تیگین (دوغو اوزو سطر: ۳۱)، تونیوکوک (سطر: ۳۸) و بئی اولاراق آدینین گلدییی(آدینین کئچدییی) یئنی‌سئی یازیتیندا و اولانباتورداکی بیر یازیتدا آدینین تاپیلماسی اونون گرچکدن ساییلان بیر تانری و یا روح اولدوغو یازی‌لی اولاراق اثبات ائدیلمیشدیر چونکو بو یازیتلاردا ساده‌جه‌ چوخ اؤنم‌لی اولایلار ویا قونولار ذکر ائدیلمیشدیر (چوروه‌‌لو). اومای، یوخاری‌دا دا دئدیییمیز کیمی احتمالا بیر تانریچا لاپ بئله‌ آنا تانریچادیر. او ان چوخ قادینلارین و اوشاقلارین قورویوجوسو اولاراق دوشونولور. برکتین و سویون سورمه‌سی اونون سیمبولو اولاراق، ظرافت و قودساللیقدیر.

بیرینجی سونوج
اومای اینانجی عائله‌، قادین، اوشاق فئنومئنی ایله‌ قوشالاشمیش و اوره‌تیم یا تولیدله‌ اؤزده‌شلشدیریلمیش‌، عینیلشدیریلمیش‌دیر. بو عینیلشدیرمه‌ تورک مدنیتینده‌ عائله‌ اولما فئنومئنینی اؤنملی دوروما گتیرمیشدیر. اومایا گؤره‌ چالیشماق، اسکی تورک توپلوملارینین حیات طرزلرینده‌ عائله‌‌یه‌ و قادینا وئریلن ده‌‌یر‌ه‌ گؤره‌ اؤنملی دیر. اومای تورک قادینلارینی سیمبولیزه‌ ائد‌ن قودسال بیر وارلیق کیمی گؤرونور. قادینا و عائله‌‌یه‌ عاید ائدیلن قودساللیق آنلاییشی دا اومای اینانجی ایلا ثبوتا یئتیریلیر. چیخاریلان و یا تاپیلان اثرلرده‌ بعضی تورک قادینلارینین اومای کیمی گؤستریلمه‌‌سی بونا ان بؤیوک بلگه‌ و ثبوت‌دور.
اسکی تورکلر، گؤک تورکلرده‌، قادین اوغوشون، عائله‌نین باشی، کیشینین وفالی آرخاداشی، ه‌ر شئیدن اؤنجه‌ ائولادلارینین سایقیده‌‌یر‌ آناسی اولاراق تانینمیشدیر. (آکسوی،۲۰۱۷، ص. ۸). سایقیده‌‌یر‌ اولاراق تانینماسیندا قادینا عطف اولان قودساللیق و اومای اینانیشی ائتگی‌لی‌دیر. تورک میتولوژیوسو ایچریسینده‌ قادینلارین لیدر، قاباقدا گئدن بیر گؤرونتو یاراتدیقلاری یؤنونده‌ بیرچوخ آنلاتی و اوسطوره‌ یئر آلماقدادیر. بونلارین ان باشین‌دا اومای اینانجی ائتگی‌لی‌دیر (آجار، ۲۰۱۹، ص. ۳۹۷).
دوغوم، برکت، اوغوش، عؤمور ایلیشگه‌‌سی چوخو توپلوم‌دا اولدوغو کیمی اسکی تورک توپلومونون ایچینده‌ اؤنم‌لی‌دیر. قادینا و عائله‌یه‌ وئردیکلری اؤنم تؤره‌لرینه‌ و اینانجلارینا لاپ بئله‌ صنعتلرینه‌ یانسیمیشدیر. چوخ سایی‌دا اومای تصویری تاپیلماسی بونون قانیتی و شاه‌دی دیر. تانریچا اومای تصویرلری صنعت تاریخی اوچون اؤنئم‌لی بیر قونویو تشکیل ائتمکده‌‌دیر. اورتا آسیانین بعضی یئرلرینده‌، قافقازدا ویا تورک جغرافیاسینین چئشید‌لی بؤلگه‌لرینده‌ (تورکمنستان، آذربایجان، قازاقیستان، اؤزبکیستان، باشقوردیستان و قیرقیزیستاندا. . . و تورکیه‌ ده‌ بیرچوخ یئرده‌ سو، پینار(بولاق)، بؤیوک بیر آغاج حتی چالیلیقلار اولان یئرده‌ کیچیک بیر بئز باغلانیر(اردبیل ماحالیندا بو بئزلر آردیچدان اولان پیر آغاجلارینا باغلانیر. ه‌یر شه‌رینین اسکی قالاسینین یاخینلیغیندا اولان قوتسال گؤزه‌نین یانیندا اولان آغاجدا بو بئزین باغلانماسینی گؤروب شکیل چکدیک. قاباقدا بو شکیلی گؤره‌جکسینیز). آیریجا بئشیکلره‌ چاپوت(اسکی پارچاجیندیر دا دئییلیر)پارچا تیکه‌سی باغلاندیغی گؤرولمکده‌‌دیر. چوروه‌‌لویه‌ گؤره‌ بئله‌ بیر ایشلرله‌( یئرسو اینانجینین اسلامی اینانیشلارین ایچینه‌ سیزماسی نتیجه‌سینده‌) تانری‌دان اوشاق ویا باشقا زادلار طلب ائدرلر. بو دوروم اصلینده‌ اومای اینانیشینین ایزله‌رینی افاده‌ ائده‌ بیلیر (چوروه‌‌لو. نئت). اومایین دیلیم‌لی تاج‌لی تصویر ائدیلمه‌‌سینین احتمالا دیلیم‌لی تاجین سیمبولیزمینده‌ یاتماقدادیر. چونکو بو تیپ تاجلار بلکه‌ ده‌ تانریچالارین و یا دینی یئتگیسی اولان شخصلرین باشلاری اطرافینداکی ه‌اله‌ ایله‌ ایلیشگه‌‌لی‌دیر. ه‌اله‌لر ایسه‌ گونشی ویا اودو افاده‌ ائدر. اومایلا ایلگی‌لی آراشدیرمالارا باخیلدیغین‌دا ه‌ردن دوغا اوزه‌رینده‌کی ائتگیسیندن یولا چیخیلاراق(نظره‌ آلیناراق) اونون گونش و یا اودلا (بو سون نقطه‌ آل قاری‌سی اولاراق خبیث بیر روح حالینه‌ گله‌رک، اورتا آسیادان آذربایجانا و آنادولویا گونوموزه‌دک یئتیشمیشدیر) ایلیشگه‌‌سی اولدوغو افاده‌ ائدیلمیشدیر (چوروه‌‌لو. نئت). گونوموزده‌ دوغان قادینلارین باشلارینا تاخدیغی قیرمیزی کوردئله‌(روبان بان) ده‌ اومایین باشینداکی تاجین‌دان گله‌ بیلیر. دوغوم یاپان قادینین باشینا تاخدیغی کوردئله‌نین و یاتدیغی یاتاغین قیرمیزی رنگ ده‌ قوللانیلماسینین سببی، آل قاری‌سینی قورخوتماق و آل باسماسینی اؤنله‌مکده‌‌دیر(چئویک و آلان، ۲۰۲۰، ص. ۱۶).
اردبیل ماحالیندا قارا باسدی دئیرلر. بو ایشه‌ گؤره‌ بئله‌ بیر دئییم وار: قارا منی باسمامیش من قارانی باسیم. چئویک و آلانین سؤزونه‌(چئویک و آلان، ۲۰۲۰، ص. ۱۶) ان دوغرو و دوز دئییم ائله‌ بو اولا بیلر. پیسلیکلردن قورونماق آماجیلا یاپیلان بو ریتوئل و تؤره‌ن، اومای اینانیشیندان یارانا بیلر. اومای؛ آغاج، گونش، اوجاق، اود، آی، یئر، بوغا اینک، قوش، گؤیقورشاغی، فاطما خانیمین خیناسی کیمی بیرچوخ فرقلی شئی ایله‌ سیمبوللاشدیریلمیشدیر و بو دوروم اومای اینانیشینین اولدوقجا ائتگی‌لی اولدوغونو مستند ائدیب قانیتلاماقدادیر. اردبیلده‌ گؤی قورشاغینا فاطما خانیمین حناسی دا دئیرلر. گؤی قورشاغی گؤروننده‌ دئیرلر: فاطما خانیم حناسینی ساللادی. بیر ده‌ کی فاطما خانیم ناغیلی واردیر. ناغیلدا گیزه‌ملی بیر ساری اینک واردیر و ساری اولدوغودقت چکیجی دیر. بو ساری اینه‌یین اولاغان اوستو یئته‌نکلری واردیر چونکو لاپ بئله‌ کسیلندن سونرا دا فاطما خانیما یاردیم ائدیر. دوغرودان دا باشماق تیکن Coccinellidae بؤجویونه‌ نییه‌ فاطما خانیم دئییرلر؟ چوخ اولوسدا بو بؤجوک برکت سیمگه‌سی و شوومو یا یومنو یاخشی اولدوغونا آدلیم دیر. بیر یاندان دا قیرمیزی یا ساری رنگی ایلگینج دیر. باشقوردلارلا تاتار لار بو بؤجوگه‌ قامقا، موغوللار ائنقا، قازاقلار ایسه‌ قان قیز دئییرلر. دقتلی باخینجا، فاطما خانیم آدی گیزملی بیر قونونو باریندیریر او دا اومای تانریجاسی دیر. اومای اینانیشینین ائتگیلری صنعته‌ ده‌ یانسیمیش و بیرچوخ تورک بؤلگه‌سیندن اومایا عاید ه‌ئیکللر، شکیللر تاپیلمیشدیر. بو گؤرسئللر تورک صنعتی و کولتورو اوچون اولدوقجا اؤنئم‌لی‌دیر. میتولوژیک عنصرلار عاید اولدوقلاری توپلومون بیلینج آلتیندان(آلت شعوروندان) چئشید‌لی شکیللرله‌ آچیغا چیخاراق و آچیقلاناراق، توپلومداکی بیره‌یله‌رین( birey بیره‌ی، حقیقی شخص دئمکدیر) اینانیش و اویقولامالاریندا(تطبیق وئردیکلرینده‌) اؤزونو گؤسترمکده‌دیرلر. اونا گؤره‌ بیلینج آلتین‌دان گلن، آرخاییک و الاه‌ی اؤزه‌ل‌لیک داشییان بو عنصرلار ه‌ر زامان، توپلوم اوزه‌رینده‌ بؤیوک بیر ائتگییه‌ مالکدیر (کایاباشی. نئت). اومای، قادینی حامله‌‌لیک زامانی، دوغوش زامانی و دوغوش‌دان سونرا اوشاق بؤیویه‌‌نه‌ قدر ه‌ر جور پیس‌لیکلردن قورویاجاغینا و قورودوغونا اینانیلان بیر یییه‌دیر. اومای آدینین و اؤزللیکلرینین اورخون عابده‌لرینده‌ و دیوان الغات الترکده‌ گلمه‌سی، تورک توپلومو ایچینده‌کی وارلیغینین بلگه‌له‌ری اولماسی باخیمین‌دان اؤنم‌لی‌دیر (کایاباشی. نئت). تورک طایفالاری آراسیندا مایائنه‌، پایانا، بایائنه‌، اومای ائنه‌، آیییزیت کیمی آدلارلا تانیلان اومای، بوگون آنادولودا «ائش» ویا «سون» لاپ بئله‌ اود آنا، آل قاری‌سی ه‌ابئله‌ آذربایجاندا، آل قاری، آل آروادی، جوت، قارا باسدی آدلاریلا وارلیغینی سوردورمکده‌‌دیر. اوشاقلارین، آنالارین، عائله‌ اوجاغینین قورویوجوسو اولان اومایین میتولوژیک وارلیغی تاریخی گلیشمه‌ پروسئسینده‌ قطبلاشمیش(ایکی قطبلو اولماق)، یاخشی جه‌تلری ایله‌ یاناشی، اوشاق و قادینا دا ضرر وئره‌‌ن شر قایناغینا چئوریلمیش‌دیر. لاکین اسکی تورک قادینین اؤرنک آلاجاغی بیر قادین فورماسینی دا یاراتمیشدیر. تورک قادینینا توپلوم و اوغوش ایچینده‌ قودسال، سایقین بیر دوروم قازاندیرمیشدیر. عائله‌، اوشاق و قادین اولقوسونون اؤنه‌مینه‌ قاوراماق آچی‌سیندان اومای کولتورو آراشدیریلمایا ده‌‌یر‌ گؤرولموشدور.
□□□

□□□

ایکینجی بؤلومون قایناقلاری:

Anahtar Sözcükler: Umay, Simgeler, Kadın, Alp Kadın
Acar, H. (2019). İnsan&İnsan, Yıl/Year 6, Sayı/Issue 21, Yaz/Summer 2019, 395411 DOI: https://doi. org/10. 29224/insanveinsan. 536610
Aksoy, İ. (۲۰۱۷). Toplumsal ve Siyasal Süreçte Türk Kadını. Yasama dergisi 32. https://dergipark. org. tr/tr/download/articlefile/1115392.
Ateş, M. Mitolojiler ve semboller. İstanbul: Milenyum Yayınları. ۲۰۱۲.
Çetin, N, ve Kalafat,Y. (2014). Bodrum çevresi örnekleri ile halk inançlarında gök kuşağı inancının mitolojik boyutu. Kültür Evreni. Uluslararası hakemli dergi ed. İbrahim İmer, Ayşe İkiz.
Çevik, A. ve Alan, S. Doğum Sonu Dönemde Yapılan Geleneksel Uygulamalar. Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ebelik Anabilim Dalı, https://orcid. org/0000000296481667 Doç. Dr. Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ebelik Anabilim Dalı, https://orcid. org/0000000254033778.
Çoruhlu, Y. (2007). Erken Devir Türk Sanatı. Kabalcı:İstanbul.
İnternet 1: Göktürk Sanatında Dinî Nitelikli Heykeller Ve Tasvirler Yaşar Çoruhlu (https://www. altayli. net/gokturksanatindadininitelikliheykellervetasvirler. html) 27. 12. 2021 tarihinde erişilmiştir.
İnternet2:Pinterest. https://tr. pinterest. com/pin/448389706630234994/) adresinden 27. 12. 2021 tarihinde erişilmiştir.
İnternet 3: Kayabaşı, Onur Alp. Türk mitolojisinin kutsal dişisi Umay. https://www. altayli. net/turkmitolojisininkutsaldisisiumay. html adresinden 07. 02. 2022 tarihinde erişilmiştir.

Kasımova, F. Türk mitoloji metinlerinde, ilk inançlarda kadın (şaman, ecdad, demiurg gibi). Geçmişten günümüze şehir ve kadın. Ed. Osman Köse. 2016. Samsun.
Roux, J, P. Orta Asya’ da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kobalcı Yayınları. ۲۰۰۵
Tellioğlu,İ. (۲۰۱۶). İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 55, ERZURUM.
ULUSLARARASI SEMPOZYUMTÜRK DÜNYASINDA ALP KADIN 810Mart2022–Gazi Üniversitesi–Ankara, Türkiye INTERNATIONAL SYMPOSIUM ALP WOMAN IN THE TURKISH WORLD – ۸–۱۰ Mart 2022 –Gazi University – Ankara, Turkey

۱۰/۶/۱۴۰۲