ناغیللارا اولان سئوگیم، ائله اوشاقلیق چاغلاریندان، آنامین دیلیندن ائشیتدیـییم افسانه‌لرله باشلادی. بیدیلی بیدانین بوز اوسته سوروشوب ییخیلیب چاناغینین سینماغی منی اردبیلین شاختالی، قارلی بوزلو قیش گونلریندن قورخوتسا دا، او شوش و سَرت بوزون، گونشین قاباغیندا اولان گوجسوزلوک اعترافی، جانیما یاییلیردی. « من گوجلو اولسایدیم گون منی اریتمزدی!» هله قالسین کی باشقا ناغیللاردا، آرتیق سؤزلر اؤیره‌نیب، آرتیق سورولاریم اولوردو. مثلا گؤره‌سن جیرتدان ناغیلیندا اولان دیوین قیر قیافه‌سی نه‌تهر‌دیر‌. به او بویدا دیوین نییه قوش بئینی وار.
یئنییئتمه واختیمدا آتامدان ائشیتدیـییم مجلیسی ناغیللار، بام باشقا ایدیلار. او ناغیللاردا دیودن، اژدهادان سؤز گئتمه‌سه ده، ناغیل‌لارین گیزملی و اسرارلی ماجرالاریلا اولایلاری، منی گونلرجه مشغول ائدردی. بیر یاندان آتامین ناغیل دئمک لحنی، بیر یاندان دا اونون وجود دیلی (Body Language- Vücut dili) ناغیلی داها آرتیق چکیملی ائدیردی. ائله کی ائله‌بیلیردین اؤزون ده ناغیلین ایچینده سن.
اوخودوغوم درس آلانی ریاضی فیزیک و مکانیک مهندسلیگی ده اولسا، ائله او یاشلاریمدان رومان و داستان اوخوماغا باشلامیشدیم؛ هله یازیردیم دا. کسینلیکله دئیه بیله‌رم بو هوسی منده یارادان ناغیللار ایدیلار. بیلیم یوردونا گئدن دن سونرا بو یازی پوزولاریم داها دا چوخالدی. شعرلریم و حکایه‌لریمده(اؤیکولریمده)، ناغیللاردان فایدالانیردیم. یامان دا یئرینه دوشوب آلینیردی. مثلا:
« گور گور بابا آجیقلانیب، قمچیله‌ییر گؤیدن یئری.»
بیر یازینین آلینماسینین و داها دا باشاریلی اولماسینین سببی نه‌دیر‌؟ تنقیدچیلرین چوخونون سؤزو بو دور:
« آخیملی یازینین یوخسا یاتیملی بیر گئدیشین یارانماسینین سببی، فولکلور، اؤزللیکله ناغیلدان فایدالانماق‌دیر‌.» بو قونویا گؤره بیر اؤنملی مقاله‌دن اؤرنک وئره‌جه‌یم.
ناغیلین بیر اوزو اونون ماجرالارینین گئدیشی اولسا بیر اوزو ده اونون دیلی‌دیر‌. دئییملرله، ایجازلارلا دولو بیر دیل. بو دیل کئچمیشلرده مینلر راوینین دیلیندن آخیب، جیلالانمیش، شومارلاشمیش و گونون بوگونونده(چاغداشدا) بیزه یئتیشن بیر پای‌دیر‌. بئله بیر دیل ایله دوزگون و گؤزل گئدیشی اولان اولایلارین بیر یئره توپلانماسی – یا همان ناغیل- یئنی بیر دونیا یارادیر. بوش یئره دئییلدیرمیش کی گریم قارداشلاری اوندوققوز- جو یوز ایللیکده چالیشیب آلمانین ناغیللارینی توپلاییبلار. بئله‌جه اونلارین یاشاتدیغی انسان اوغلونون کئچمیش مفکوره‌سیله مدرن انسانین باغلانتیسی اولدو. بو ایش بیزده چوخ گئج باش وئرمیشدیر سؤزونو دئمه‌یه احتیاج یوخدور، آما نئیله‌مه‌لیـییک. آتالار دئمیشکن ضررین قاباغینی هر یئرده آلسان منفعت‌دیر‌. یوخسا اوتوروب دیزلریمیزی قوجاقلایاجاقدیق می؟
گؤردوکلریمله ائشیتدیکلریم بیر گئرچکدن دانیشیردی. کئچمیش نسل ایله یئنی نسلین آراسیندا بیر دؤنوش نوقطاسی یارانمیشدی. بیزیم ماحالدا، یئنی نسل ایله کئچمیش نسلین ایلگک تئللری قیریلماق اوزره ایدی. یاشلیلارین یادداشلاریندان هئچ اولماسا بیر چیمدیک سؤز گؤتورمک ده اولسایدی بیزه تاپیلمیش ایدی. ‌کیتابلاردا یازییا گلن ناغیللاری اوخوسام دا منه قانیقلیق وئرمه‌ییردی. جان آتدیم یازییا گلمه‌ین ناغیللاری توپلاییب یازماغا. هر کیمدن، ناغیل بیلن آغساققاللارلا آغ بیرچکلری سوروردوم. هر بیر ناغیل بیله‌نین بو دونیادان کؤچمه‌سی، بیزیم اوچون دولغون ادبیاتیمیزین بیر بؤلومونون آرادان گئتمه‌سی ساییلیردی. بو ادبیات بیر مدنی ارث اولاراق، باشقا مدنی ارثلرله بؤیوک بیر فرقی وار. بو ادبیات توپراغین آلتینا گئدندن سونرا داها چیخاردیرمالی دئییل‌دیر‌. سینه‌لرله بیرلیکده چورویوب گئده‌جک‌دیر‌.
اؤز مهندسلیک و تکنیک پئشه‌مده، ایشلریم قالابالیق دا اولسا، ایشلریمین بیر بؤلوملرینی دوردورماق مجبوریتینده قالدیم. خانیمیم خدیجه سلمانی ایله بیرلیکده کنددن کنده، ائودن ائوه، آختاریب، قوجا آغ ساققاللارلا آغ بیرچکلرین روایتینی کاسئته یا رئکوردئره یازماغا باشلادیم. هل البت بو یولدا یاردیمجیلاریمیز اولدو. توپلادیغیمیز ناغیللاردان نئچه‌سینی سسدن یازییا کؤچوردوک. بللی اولدو کی چتین بیر ایش باشلامیشیق. بیر متنی، شفاهیتدن(دیل آغزی اولماقدان) کتبیته( یازییا) کئچمک راحات ایش دئییلمیش. بؤرکوموز قاضی. گریم قارداشلاری، بو ایشی، هئچ اولماسا یوز اَللی ایل قاباق گؤرموشدولر. دئمک اونلار بولاغین گؤزه‌سینه داها یاخین ایمیشلار. اونا گؤره اؤز آغیر چالیشمالاری بیر یانا، بولاغین گؤزهسینه داها یاخین اولماق اونلارین ایشینین کیفیتینی آرتیرمیشدی. فولکلور بیلنده‌لری بئله دئییرلر: «هر شفاهی متن نه قدر گئج یازیلسا اونون دیلی یا گئدیشی یا موتیفلرینین ایچینده، حشو و آرتیق سؤزلر چوخ اولار.» هله بعضی بیلنده‌لر چوخ تعصبله دئییرلر: « ناغیلی سسدن یازییا کئچنده ناغیل دئیه‌نین عینی دئدییی کیمی یازیلمالی‌دیر‌». هل البت ناغیل ائدیتینین بیرینجی آددیمی بو سؤزدور. ایشین قالانینی، ناغیل و افسانه یا حتی اسطوره‌لرین سینیفلاندیرماسینی(Classification) یا موتیفلرینی( اؤزو ده هر جغرافیا دان) بیلمکله ایره‌لی آپارماق اولار( بو سؤزه گؤره سیزه چوخ گئنیش معلومات وئره‌جه‌یم) قیسساسی راویلرین سسلرینی عینی قیده آلدیغیمیز کیمی یازدیق. یوخ، یاپماق ایستهدیییمیز ایش بو دئییلدی. اؤرنک اولاراق بیرینی اوخویون:
( یاراماز گلدی آناسینا دئدی: «تئز اول، هر نه دی اونو من اوچون تاپون.»
خانیم گلدی گئنه پادیشاهین یانینا: «پادیشاه ساغ اولسون، بس من کی گئده‌نمهرم، گئده بیلیر اؤزی گئتسون.»
دئدیلر: «اوغلان!»
دئدی: «بعلی!»
دئدی: «اوغلان، هئچ کیمین جورعتی یوخدور اونون دالیجاق گئده.»
– «دوغوردان؟»
– «وآللاه.»
دئدی: «آغا، من گئده‌رم. منه آت گتیرون.»…)
بو ایدی بیزیم بویونا اوخشادیمیز آخیملی دیل؟ باشلادیق اونلاری ائدیت ائله‌مه‌یه. چوخ مشق‌دن سونرا، متنلری، ناغیل دیلینین قوراللاریلا یازدیق. دیل باخیمیندان آخیملی بیر متن یازیلدی. آما نه‌سه بیر آخساقلیق وار ایدی. ناغیللاردا قوروم و فورما پوزقونلوقلاری گؤرونوردو. قورومچولوق، متن یوروملاما بیلگیسی و افسانه ایله اسطوره‌لره گؤره قایناقلار تاپیب اوخودوغوموز حالدا، هر بیر ناغیلین باشقا وئرسیونلارینی دا آرادیق. بو ایش ایللر سوردو. بو سوره‌ده، ناغیللارین ائدیتیله رئداکسیونو و ناغیل مورفولوژوسو ایلا قورومو و ناغیل ایلا میتولوژو آراسیندا اولان ایلگیلیکلر قونوسوندا بیلگیلر الده ائتدیک. آما هله ایش قورتارمامیشدی. چوخلو چوخلو توپلادیغیمیز ناغیل و گؤرهجک ایشلریمیز وار ایدی. منله خانیم خدیجه سلمانی ایشین بؤیوکلویوندن قورخماییب ایشی بوراخمادیق. گئنه ده ناغیل توپلاماغا و الده ائتدیییمیز بیلگیلرله هابئله باشقا ناغیل وئرسیونلاری ایلا مقایسه ائدیب و قارشیلاشدیراراق، ائدیت ائله‌مه‌یه دوام ائتدیک.
اوزون بیر سوره، ناغیللارین رئداکسیونو و ناغیل مورفولوژوسو ایلا قورومو و ناغیل ایلا میتولوژو آراسیندا اولان ایلگیلیکلر و داها مکمل اولاراق سینیفلاندیرمالار مئتودلارینی اؤیرنمک قونوسوندا بیلگیلر الده ائتدیک. بو ایشلری اوزه چیخارتماق اوچون، ائله بو مقاله (اصلینده بو یئنی ‌کیتابیمین اؤن سؤزو دور) و ناغیللارین آچیقلاماسی بؤلوملرینده، ناغیللارین رئداکسیونو، مورفولوژوسو، میتولوژوسو و ناغیللارین سایکولوژوسو هابئله ناغیللارین آنالیزی و سینیفلاندیرماسی( طبقه بندیسی، تیپ دوزه‌نینه سالما) قونولارینا گؤره بؤلوملریمیز اولاجاق.
مئتودوموزو اوزه چیخاردیم دئیه، ائدیت اولونمامیش ناغیللارین بعضی بؤلوملرینی ‌کیتابدا گتیرمیشیک. یانی هامی بیلسین کی بیز نئیله‌میشیک و هانسی یول یولاجاقدان یارارلانمیشق. بئله‌جه آیدینجاسینا اؤز ایش سایاغیمیزی و مسلَکیمیزی سئرگییه قویموشوق. بو ایشین نییه‌سی نه‌دیر‌؟ آتالار دئییبلر عاغیل عاغیل دان اؤتگوندور. بلکه بیر گون بیزیم بو ایشیمیزدن یاخشی ایش گؤرن تاپیلیب، بو ناغیللاری بیزدن داها یاخشی ائدیت ائله‌ییب یوخسا یورا بیله. ائله ناغیل آراشدیرماسی تاریخینده ده بو اولای باش وئریب و بیز بورادا گؤسته‌ره‌جه‌ییک.
□
…گؤردوکلریمله ائشیتدیکلریم بیر گئرچکدن دانیشیردی. کئچمیش نسل ایله یئنی نسلین آراسیندا بیر دؤنوش نوقطاسی یارانمیشدی…
بو دونوش نوقطاسیندا فولکور ادبیاتی اؤزللیکله ناغیللار یوخ اولور. فولکلور ادبیاتی یوخ اولونجا بیر خالق یوخ اولور- بونا بلگه‌لر وئره‌جه‌یَم- بعضیلر دئییرلر: «بیزیم فولکور ادبیاتیمیز ثبت اولوب، قیده آلینیب». آما به نییه هله دونیانین بیلیم سل چئوره‌لری یا علمی محفللرینده اؤزونه بیر یئر آچماییب؟ بلکه بونون نییه‌سی اودور کی ناغیللاری ائله بیر یئره توپلاییب دئپو ائتمکله فولکلور ادبیاتینین دَیَری اوزه چیخماز. ناغیللارین اوستونده علمی و بیلیمسَل آراشدیرمالار اولمالی‌دیر‌- بو ایش دونیادا یوز الَلی ایلدن آرتیق‌دیر‌ کی باش وئریب- قیسا اولاراق بو تاریخی گئدیشدن دانیشیب یئنی مئتودلارداندان دا یارارلانیب اؤرنک وئره‌جه‌ییک. آما بو مقاله‌نین هدفی نه‌دیر‌؟
هدف– goal- ناغیللارین قوروم یا یاپیسال مسئله‌لرینین چؤزمه‌یینه گؤره یاپیلان چالیشمالاری هابئله گئدیشینی اوزه چیخاردیب، اوخویانلارا گؤستریب و داها دا ایرهلییه آپارماق‌دیر‌. هله بوتون بو ایشلری گؤرندن سونرا، آذربایجانین میتولوژوسونا( چوخونلوقلا تورک میتولوژوسونو قصد ائدیرم) گیریشمه‌دن بو ایش هئچ واخت بیر دوغرو دوزگون سونوجا وارماییب و اوغور قازانمایاجاق. اؤرنک اولاراق، داشا دؤنموش شهزاده‌نی اسکی دورومونا قایتارماقدان اؤتور نه دن اونون قارداشینین کؤرپه‌سینین باشی کسیلمه‌لی اولوب؟ هله هاردان اوچ گؤیرچین گلیب للک سالیب گیزیلی (گیزه‌می-سری) دئیینجک، باشی کسیلمیش کؤرپه یئنی دن‌دیر‌یلیر؟ اؤزلرینی اوستاد بیلن یوخسا سایکولوق(روانشناس) اولان یولداشلاریمیز، بو گؤرسه‌لی(تصویری) سیلدیرمه‌یه چالیشیردیلار. نییه؟ بد آموزی(یانلیش اؤیره‌تیم) دئیه بیر نه‌دن وارمیش. آما بیز اونلارین سؤزونو قولاق آردینا وورماییب و سیلمک ایشینی گؤرسه‌ایدیک، اصلینده بیز چوخ اؤنملی اولان قونو یوخسا دایاناتلی بیر بلگه‌نی سیلیب یوخ ائتمزدیک می؟ هله چوخ سؤزلر واردیر… یالنیز بونو دئییرم: هرنه میتولوژی دن باشلادی اونا گؤره، بیز ده میتولوژودان باشلاییریق.
اومای
اومای، قدیم تورک میفولوژوسوندا ائو و ناخیرچیلیق تانریچاسی‌دیر‌. اومای (ایمای، اوبای، هومای) خانیم آنتروپومورفیک(Anthropomorphic) یؤنو ایله تانینیر. او یاخشی‌لیق الاهه‌سی، آنا و حیات الاهه‌سی‌دیر. اومای دوغولاجاق اوشاقلاری تعیین ائدیب و اونلارین دوغولماغینا قرار وئرر. اونون اوچ بوینوزو و آغ پالتاری واردیر. اونون یئره قدر اوزانان آغ گوموش‌دن اولان ساچلاری واردیر. گؤرونوشو یاشلی دئییل، اورتا یاشلی‌دیر. قوش قیلیغینا بورونه بیلیر یا قوش دونونا گیره بیلیر یوخسا قوش جولدو واردیر هابئله قاناد‌لی‌دیر. ( آذربایجان ناغیللاریندا حیوان دونونا گیرهن انسانا نه قدر ده چوخ توش گلسه‌ک، قوش دونونا گیره‌ن قیزا یوخسا گلینه ده بیر اوقدر اورجاق گلیریک.) اومای حیات آغاجینین یییه‌سی‌دیر‌ و اوشاقلاری قورویار. او یئر اوزونه برکت پایلایار، اطرافینا ایشیق ساچار. هردن ده آجیقلانیب انسانلاری قورخودار. اوشاغی اولمایانلار اونا قوربان کسرلر. او گؤیده یاشاییر آما هردن ده یئر اوزونه ائنیر. یانین‌دا بیر بوغو (جئیران) و یا اینجه بیر مارال ایله بئتیمله‌نیر(تصور ائدیلیر- is depicted). بویلو خانیملاری و بالا حیوانلاری قورویار. اوماجی Umacı (اوماجی، هوم‌مو، هومو، اومو، ایمی و یا موغوللارین اومی‌سی) کیمی خیالی وارلیقلار، اونون اؤزو طرفین‌دن گؤندهریلیر. لاکین بونلارا قورخودوجو معنالار یوک‌له‌نیر. اوشاقلاری قورومادیغی ائولرده، تئز تئز اوشاق اؤلر و بو دورومدا اونا قارا اومای (قارا قورخو- قارا باسدی)دئیه‌رلر. هردن هومای اولاراق دا آدلان‌دیریلار و هوما قوشو ایله ایلگه‌یی اولان بوتؤو معنالاری، اؤز ایچینده باریندیرار (هومای قوشونون بوتون معنالارینا دا شامل اولار). تاس کیل(قیل) اومای (کئل یا که‌ل یا کئچه‌ل اومای-داش قیل اومای) اولاراق آدلاندیریلدیغی دا اولار. آنجاق اوزون ساچلاری اولدوغو دقته آلیندیغین‌دا هردن بو شکیله بوروندویو و باشقا بیر گؤرونوشو اولدوغو دئییله بیلر. آیریجا اونا باغیش اولاراق وئریله‌ن (باغیشلانان) تاسکیل(داش قیل) شکلین‌ده‌کی بیر داغ دا اولا بیلر. او گؤی( ماوی) و آغ قوش قیلیغینا گیره بیلر. اما خانیم آدلی یارادیجی بیر روح(خانیم تانریچاسی) ایله ده ایلگه‌لی‌دیر‌. قایناق تورک افسانه لغتی-دنیز قاراقورد-۲۰۱۲-ص: ۲۱۶
TÜRK ƏFSANƏ LÜĞƏTİ TÜRK SÖYLƏNCƏ SÖZLÜYÜ Dəniz Qaraqurd -Deniz Karakurt-
دده قورقود ‌کیتابینا باخیریق:
اوغول دخی نئیله‌سین بابا اؤلوب مال قالماسا، بابا مالیندان نه فایدا باشدا دولت اولماسا. دولت سیز شریندن اله ساخلاسین، خانیم سیزی.
دولتتیز پاینده اولسون خانیم هئی
ایلیینیزده چالیب-آیدان اوزان اولسون. آزیب گلن قضانی تنگری ساوسون خانیم هئی.
دده قورقود گنه سؤیله‌میش گؤرهلیم خانیم نه سؤیله‌میش.
قادر تنگری سنی نامرده محتاج ائله‌مه‌سون، خانیم، هئی.
دیرسه خان اوغلو بوغاج جان بونی بیان ائدر خانیم هئی.
بیر گون قام غان اوغلی جان باییندیر.
دده قورقود ‌کیتابیندان نئچه جمله گتیردیک. گؤروندویو کیمی، دده قورقود، خانیم آدلی یارادیجی بیر روح یا دیشی تانریچانی آدلاییر. بو جمله‌لر خانیم آدلی یارادیجی بیر روح یا دیشی تانریچاسی ایلا ایلگه‌لی‌دیر‌لر. قاباقجا دانیشدیغیمیز اوزان کاراکتئری بورادا اؤزونو گؤستریر(یئنه دانیشاجاییق). اوزان، اله تعالییا اینانمیش، قادر تنگری نین آدینی چکن و خانیم هئی دئین بیر مسلمان‌دیر‌. آما بورا دا کی خانیم بیزجه همان اومای‌دیر‌. تورکلرین تاریخینه نظر سالیندیق‌دا اؤزونو ان قدیم توپلوملاردان بیری کیمی گؤستریر. گرچکدن ده دونیا تاریخین‌ده ان قدیم مدنیتلردن بیری‌دیر. اونلارین قیده آلینمیش کئچمیشی بئش مین ایلدیر (گول تپه، ۲۰۱۲، ص.۳۳). کؤچری حیات طرزی ایلکین معمارلیق اؤرنکلری باخیمین‌دان یئترلی اولماسا دا، توربه، بزک و گئییم نمونه‌لری گؤز قاماشدیریر. بیز بونو اردبیلین تاریخی کندلرینین قبرسانلیقلارینی آراشدیراندا دویدوق. اردبیلین یورتچو و سرعین ماحالیندا یئرله‌شن وییه‌ند(وییند) کهرآلان کندلرینین و پولادلینین هیر، هور(حور) قبرسانلیغیندا ایشله‌نن اسلام دان قاباغا عاید اولان مزار داشلاری دوغرودان دا گؤز قاماشدیریب آغیزی آچیلا قویور. تورکلرده‌کی کؤهنه اورتا آسیا اینانجینا نظر سالدیق‌دا «گؤی تانری» اینانجی ایلگینج‌دیر‌. گؤی تانری‌سینا ایناملا یاناشی، مقدس روحلارا اینام دا وار هل البت. آنا-الاهه اینانجینی منیم‌سه‌یه‌ن دیگر توپلوملاردا اولدوغو کیمی، تورکلر اوچون ده «اکینچیلیک، اورهتیم و دوغوش یوخسا دوغورقانلیق» چوخ اؤنملی ساییلیردی. بو، خانیما و عائله فئنومئنینه دهیر و سایقی قازاندیردی (عبدالقادیر اینان، ۱۹۹۸، ص. ۳۴۱، تئللی اوغلو، ۲۰۱۶، ص. ۲۱۱).
İBRAHİM TELLİOĞLU-İSLAM ÖNCESİ TÜRK TOPLUMUNDA KADININ KONUMU ÜZERİNE- Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi- Sayı: ۵۵, ۲۶.۰۱.۲۰۱۶
گؤی تانری‌سی و روحلاری ایله باغلی اینانجلار تورکلرین تکجه حیاتیندا دئییل، هم ده صنعتینده اؤز یامسیمینی تاپمیش‌دیر. اومای و اونون اینانجینی تمثیل ائد‌ن چوخسایی‌لی صنعت اثرلری تاپیلیب. تاپیلان صنعت اثرلری هم تورک مدنیتینی، هم ده قادینا وئریله‌ن ده‌یری ایضاح ائتمک باخیمین‌دان اهمیت‌لی‌دیر. تورک مدنیتینده قودساللاشدیریلمیش نسنهلرین و یا فیقورلارین سیمبوللاشدیریلماسی، سویوتلاشدیریلماسی(abstraction) و قودساللاشدیریلماسی کفایت قدر گئنیش یاییلمیش‌دیر. بو مقدس‌لیگی اومای اینانجیندا دا گؤرمک مومکون‌دور.
آردی واردیر…
1402-۵-۱