“آب” و “نان” را به بهای تاول دستم یاد گرفتم
حبیب فرشباف

“در روز ۲۳ اردیبهشت ماه سال ۱۳۲۳ در محله باغمیشه شهر تبریز در خانواده ای زحمتکش متولد شدم. پدر و مادرم بی سواد بودند با اینهمه مادرم گنجینه ای از ادبیات شفاهی آذربایجان در سینه داشت. من هنوز هم قصه های او را به یاد دارم.
وقتی در دبستان ممتاز تبریز برای کلاس اول ثبت نام کردم با زبان فارسی کاملا بیگانه بودم. نه خانواده مان به مناطق فارس نشین رفت و آمد داشت و نه مثل امروز تلویزیون در خانه ها بود که زبان فارسی شنیده باشیم. از این رو یادگیری یک زبان ناآشنا برایم بسیار دشوار بود. همکلاسی هایم نیز وضعی بهتر از من نداشتند، به طوری که بعضی از آن ها کتک خانه را به کتک مدرسه ترجیح دادند و ترک تحصیل کردند. خوشبختانه من ترسو بودم و دوام آوردم. بالاخره با هر مشقتی بود ” آب” و “نان” را به بهای تاول دستم یاد گرفتم. شاید از این رو بود که در تمامی عمر آب و نانم با تاول دستم همراه شد. دوره ی ابتدایی را در مدرسه ممتاز و شاه حسین ولی تمام کرده و به دبیرستان ثقه الاسلام رفتم.
در دبیرستان روزی دبیر بالا بلندی همین که وارد کلاس شد روی تخته سیاه یک بایاتی ( دوبیتی آذربایجانی) نوشت و بعد از اینکه تمامی کلاس را با چشمان روشن و نافذش از نظر گذراند، از بچه ها پرسید کی بلد است این بایاتی را بخواند؟ وقتی از کسی جوابی نشنید با صدایی بلند بایاتی را خواند :
گؤی اوزو دامار دامار
گؤیدن یره نور دامار
اورک بیر نزیک شوشه
او دا سینسا کیم یامار؟
بعد بایاتی را تعبیر و تفسیر کرد. همه بچه ها سر جایشان میخکوب شده بودند. اولین بار بود که من زبان مادری ام را به شکل نوشتاری می دیدم. باورم نمی شد زبانی را که من با آن صحبت می کنم می توان نوشت. بایاتی را بی درنگ در دفترم رونویسی کردم. جرأت و جسارت آقای قره چورلو در نخستین برخورد همه را شیفته ی خود کرد.
در آن دوره ،حرف زدن به زبان مادری در مدارس آذربایجان ممنوع بود و بچه ها به خاطر صحبت کردن به زبان مادری در کلاس جریمه می شدند. پس از قلع و قمع فرقه دموکرات و قال و غارت مردم آذربایجان، تمامی کتاب های ترکی را در خیابان های تبریز به آتش کشیدند و از آن پس صحبت کردن درباره ی زبان آذری و نوشتن به این زبان جنبه ی سیاسی به خود گرفت. اگر کسی می خواست ترکی بنویسد و یا حتی از ادبیات شفاهی آذربایجان صحبت به میان آورد به فرقه ای بودن متهم می شد. او را متجاسر می خواندند و و برایش پاپوش می دوختند ولی فریدون قره چورلو بیدی نبود که با این بادها بلرزد.
آقای قره چورلو در مدت بسیار کوتاهی با شجاعت و صداقتش در دل همه ی بچه ها و کارکنان مدرسه جای گرفت .او دانش آموزان را تشویق می کرد معلم بشوند و به روستا ها بروند.از همان روزها معلم شدن به یگانه آرزوی من و همکلاسانم بدل شد.
وقتی در دبیرستان درس می خواندم ،مطالعه ی کتاب های ترکی برادرم به تدریج علاقه مرا به یادگیری زبان مادری بیشتر کرد.
برادرم کلیات اشعار میرزا علی معجز و چند کتاب ترکی دیگر داشت.روزی وقتی از مدرسه به خانه برمی گشتم ،در یکی از پس کوچه ها کتاب های کهنه به زبان ترکی را به صورت فله ای ریخته و حراج کرده بودند.این ها کتاب هایی بودند که در زیرزمین ها یا جاهایی مدفون شده و از آتش کتاب سوزان قشون شاهنشاهی پس از سرکوب فرقه دموکرات جان سالم به در برده بودند.از دوستانم پول قرض گرفتم و دو تا از این کتاب ها را که قیمت آن ها سه تا پنج ریال بود ، خریدم .یکی از این کتاب ها داستان و دیگری کتابی به اسم “مکتب اوشاقلارینا تحفه “شعرهای کودکانه میرزا علی اکبر صابر بودند.
تمامی شعرهای این کتاب را در اندک مدتی ازبر کردم.
سال ۱۳۴۲ بعد از گرفتن دیپلم دبیرستان به عنوان سپاهی دانش به روستاهای قره داغ اعزام شدم. در اهر شنیدم که حدود ۵۰۰ روستا از روستاهای اهر،ارسباران هنوز زنگ مدرسه و معلم به خود ندیده بودند.
اولین روستایی که رفتم ” آمباستا ” ( آمباستیق) بود که از جاده اهر – کلیبر نزدیک به سه ،چهار ساعت پیاده روی داشت.در این روستا فقط یک نفر خواندن و نوشتن می دانست.یک مغازه سه در چهار کرایه کردم و هر کدام از بچه ها هم برای خود یک پیت حلبی از خانه آورد و کلاس را دایر کردیم.ماه ها بود که تخته سیاه نداشتیم و روی مقواهای جعبه های خرما با ذغال چوب می نوشتیم.پس از یک سال از یک مدرسه منحل شده ی روستایی مجاور میز و نیمکت و تخته سیاه آوردیم.
یاد دادن صداها را با آت ،آرپا ، آنبار و …شروع کردم. بعد ، از هر دانش آموز خواستم که یک بایاتی بخواند ، آن گاه بایاتی هر دانش آموز را در دفترش نوشتم.دانش آموزان هنگام خواندن بایاتی شان با انگشت نوشته را نشان می دادند و سپس دور صداهای مورد نظر را خط می کشیدند.به این ترتیب با آزمون و خطا و بهره گیری از زبان مادری، به آموزش الفبا پرداختم.به تدریج سعی کردم بایاتی های مشترک پیدا کنم که همه بچه ها بلد باشند.سرانجام مجبور شدم شعرهای ساده ای بنویسم و آن ها را پس از اینکه بچه ها ازبر کردند، در دفترشان بنویسم و از آن برای آموزش صداها استفاده کنم.شعرهایی همچون سوت،پیشی، زمی و ده ها شعر دیگر.
پس از گذراندن مراحل مقدماتی به آموزش کتاب رسمی کلاس پرداختم.
در سال های بعد که کلاس های چند پایه داشتم، فصل های سال را به زبان مادری به شکل شعر نوشتم و از بچه ها خواستم همان مضمون را به فارسی در قالب نثر بنویسند.کم کم دایره موضوعات شعرهایم گسترش یافت و به کار و زحمت و …کشیده شد.
همراه با نوشتن شعر، به گردآوری ادبیات شفاهی آذربایجان نیز می پرداختم و البته همه این کارها را دور از چشم بازرسان اداری انجام می دادم.فقط آقای معین الله نعلبندی (یکی از راهنمایان تعلیماتی) بود که مرا به این کار تشویق می کرد.
سال ۱۳۴۸ بود .با بهروز دهقانی در تبریز دیدار داشتم.بهروز دست نوشته ای از شعر “محمد راحیم” شاعر آذربایجان شوروی را به من داد که نظیره ای برای حیدربابای شهریار بود.هنوز در اواخر دهه چهل پرداختن به زبان آذربایجانی دور از خطر نبود.بایاتی هایی را که از روستا ها گرد آورده بودم زیر خاک یا در سوراخ سنبه پنهان می کردم.
به این ترتیب ، حدود ۱۱ سال ،از کناره های ارس تا منطقه ورزغان قره داغ در روستاهای آمباستا (امباستیق)، کاغالا (کقالق)،گوموش آوا (گمش آباد) آذغان، زنگ آوا(زنگ آباد) ،وینه ( وینق) تدریس کردم.در یکی از مسافرت هایم از پشت اسب به زمین افتادم .دست راستم شکست و کمرم به سختی آسیب دید و دیگر نتوانستم به کارم ادامه دهم.سال ۵۳ بود که به تبریز منتقل شدم.
وقتی در روستا بودم ، در آبادی مجاور معلم فارس زبانی بود که همیشه از کودنی و کم هوشی بچه های آذربایجان سخن می گفت.درست در همان سال من دانش آموزانی داشتم که سه پایه ی چهارم، پنجم و ششم نظام قدیم را در یک سال خوانده و در امتحانات نهایی که در اهر برگذار می شد قبول شده بودند و بعدها تحصیلات خود را تا دوره عالی ادامه دادند.
با همین تجربه ها بود که به ضرورت بهره گرفتن از زبان مادری برای آموزش زبان رسمی ،باور پیدا کردم.با خود گفتم مگر هر آموزشی بر مبنای آموخته های قبلی انجام نمی گیرد؟بارها و بارها از استادان مان شنیده بودیم که آموزش هر مطلب تازه ای ،پیش نیازی لازم دارد.پس چگونه می توان آموخته های شش ساله ی کودکی را نادیده گرفت و همه آن ها را کنار گذاشت و برای آموزش زبانی تازه استفاده نکرد؟
سال ۷۳ از منظقه شش تهران بازنشسته شدم.هنوز هم به تدریس ادامه می دهم.
من بیش از آنچه به روستاییان قره داغ بیاموزم ، از آن ها آموخته ام.به قول آقای قره چورلو که هنوز هم ورد زبانش است:
ای کاش جوان بودیم و باز هم برای تدریس به روستا ها می رفتیم…”
منبع:
گفتگو با حبیب فرشباف، تاریخ ادبیات کودکان، جلد دهم، نشر چیستا،۱۳۹۳