بیر شعر و بیر تابلو
نریمان ناظیم
سحر (حمیده رئیس‌زاده) خانیمین “سون سحر” شعرینی اوخویاندا آدام اؤزو بیلمه‌دن “گویا”نین “تیرباران”(۱) تابلوسونو خاطیرلاییر. ایکی باشقا زاماندا بیر- بیریندن چوخ آرالی اولان مکانلاردا یارانمیش بو ایکی اثر، نسه بیر-بیرینی تداعی ائدیر. بو آندیرما البته تصادوفی دئییل؛ او تابلو و بو پوئتیک لؤوحه بیرگه دویغو و برابر دوشونجه داشیییر. هر ایکی اثر مخاطبین اوره‌یینی سیخیر، ویجدانین ترپه‌دیر، ذهنینده چاخماق چالیر، سورغو یارادیر.
او تابلودا جور به جور رنگ‌لر، باشقا- باشقا بویالار بیر- بیرینه قوشولور؛ قوووشوب، قایناشیر؛ کؤلگه‌لرله ایشیق‌لارین ال- اله وئرمه‌سی‌ایله، بیر- بیرینی آچیب، اؤرتمه‌سی‌ایله، زنگین اینسانی حس‌لری‌ایله یاناشی اؤتگون معنالار دوغولور. بو لؤوحه‌ده ایسه سؤزجوک‌لر، کلمه‌لر بیر- بیرینه هؤرولوب، آشیلانیر؛ توخونوب، جالانیر، دیریلیر، جانلانیر؛ موسیقی سئحری‌ایله ایماژلارین، سیمکه‌لرین اعجازیلا کؤورک دویغولار، درین دوشونجه‌لر یارانیر.
ایستر او تابلو، ایسترسه بو لؤوحه، هر ایکیسی چیلغین جانلاردان قوپان، نجیب دویغولاردان و تاریخی حادیثه‌لردن و اوبیئکتیو سیناقلاردان چیخاریلمیش تجروبه لردن و اینام‌لاردان یوغرولموشدور.
او تابلو ایکی یوز ایل بوندان اول اسپانیادا یارانمیشدیرسادا، سانکی بو لؤوحه ایله بیرگه زاماندا و عینی مکاندا یارانمیشدیر. بو حال البته سببسیز دئییل؛ بو اینسان اوغلونون اوره‌یی‌نین ان درینلیگینده قوور ائتمیش بیر یارانین علامتی، سارسیدیجی، اوتاندیریجی و دانیلماز بیر معنانین نیشانه‌سی‌دیر: «هله ده اینسانلار، طبیعت ایله دئییل، اؤزلری آراسیندا اولان مناسیبتلرینده ایکی یوز ایل بوندان قاباقکی مسئله‌لرایله مشغولدورلار. علم و تئکنیکین عاغیلا سیغماز اینکیشافینا باخمایاراق، هله ده وطنپرورلیک گوناهینا، اینام و اعتقاد باشقالیغی اوزره اینسانلاری گولله قاباغینا قویماق، حاکمیت‌لری قاپسایان قودوزلارین نظر و عملینده، بیر چیخیش یولو کیمی تانینیر. ائله بوردا دیر کی شعرین سون مصراعسی اؤز کانکئرت میصداقین تاپیب، تن اؤز یئرینده اوتورور:
«چکر هله سون سحرین آچیلماسی»
گله‌سینیز، شعری بیر داها بیرلیکده اوخویاق:
«سون سحر»
آمان دئدی
بولودلارین دولغون گؤزو آغلییاراق
گؤیده قوش‌لار قانادلارین باغلییاراق
دایان دئدی
شان-شان اولموش اوره‌گینده سؤزو قالان
دومان آلمیش گدیک‌لرده گؤزو قالان
قورقوشوملا آداخلانان اوغلان دئدی:
“چکر هله سون سحرین آچیلماسی…”
بو پوئتیک لؤوحه‌نین اینجه‌لیکلرینه دیققت یئتیرسک، هر شئی‌دن اول اعدام جوخه‌سینین قارشیسیندا دایانمیش گؤزلری اوفوقه دیکیلمیش گنج بیر اوغلان گؤره‌جه‌ییک؛ بیر لحظه‌ده «آتش» فرمانی وئریلیر؛ گولله یاغینی اونون کؤکسون دئشیک-دئشیک دئشیر؛ قیزیل قانین توتغون فضایه سپه‌له‌ییر؛ سؤزلری اوره‌کده، گؤزلری ایسه دومانا بویانمیش اوفوقده قالیر…
سوروشماق اولارکی بئله بیر معنا نئجه الده ائدیلیر؟ ایلک اول دئمه‌لی‌ییک کی سحر خانیمین بو شعری چوخ گؤزل و بدیعی اینجه‌لیک‌لردن باریندیغی حالدا، او قده‌رده اؤرپکلی شعر دئییل؛ لازیمی قده‌ر آیدین معنا داشییر؛ بونونلا دا بئله بیلمه‌لی‌ییک کی، شعر رومان دئییل کی هر حادیثه جزئیاتی‌لا، اؤز تفرعاتی‌لا ایضاح ائدیلسین؛ شعر دئدیگین ییغجاملیق صنعتی، ایحاز عرصه‌سی‌دیر؛ سؤزون ان چیلخا جؤوهرین چکیب، شعر صنعتینه خاص اولان ایفاده ظرفلرینه سوزوب، مخاطبین قارشیسینا قویماق هنری‌دیر. مخاطب ایسه، البته اؤز تکلیفین یئرینه یئتیرمه‌لی‌دیر: شعرده اولان نیشانه‌لرین ایزین توتوب گئتمک، دویونلری بیر به بیر آچماق، ابهام‌لاری، ایهام‌لاری، استعاره، کنایه و سایره آیدینلاشدیرماق و آددیم-آددیم شعرین مایاسینا یاخینلاشیب، اونون بدیعی اینجه‌لیک‌لرینی، قاتلاریندا گیزله‌نن معنالاری الده ائتمک و هنری لذته نائل اولماق؛ بودور اوخوجونون بورجو.
ویلیام فاکنر دئمیشدیر کی، بوتون یازیچی‌لار اولجه شعر قوشماق ایسته‌میشدیلر. سونرا اونو باجارمادان حیکایه یازماغا باشلامیشدیلار؛ اوردا ایسه اوغور قازانمادان رومان یازاری اولموشدولار. آیدین‌دیر کی فاکنر رومان یازارلاری‌نین حؤرمتینه توخونماق قصدینده دئییلمیش؛ او یالنیز شعرین چیلخا و مرککب بیر صنعت اولدوغونو وورغولاماق ایسته‌ییرمیش.(۲)
شعره مراجعت ائده‌رک بیرلیکده نیشانه‌لری ایزله‌ییریک؛ بیرینجی باشدا «شان- شان اولموش اوره‌گینده سؤزو قالان» مصراعسی‌نین داشیدیغی معنایه دیققت یئتیرک: «شان» آری پته‌یینده موم‌دان یوغرولموش، قلبیره بنزه‌ر دئشیک- دئشیک بال قلیبی‌دیر. «شان- شان اولموش اوه‌رک» گولله‌دن دلیک- دلیک اولموش اوره‌گه ایشاره‌دیر. گولله‌لنمه آنلامی، شعرین سونراکی مصراعسیندا «قورقوشوملا آداخلانان» ایفاده‌سیله داهادا وورغولانیبدیر. بو ایفاده، گنج و عین حالدا سوبای بیر اوغلانین توی اوتاغینا آپاریلما یئرینه، اعدام آیاغینا چکیلمه‌سینه، بیر قیز ایلا آداخلانماق عوضینه گولله‌ایله نیشانلانماسینا دلالت ائده‌ن آجیناجاقلی بیر کنایه‌دیر. «قورقوشوم» سؤزجویو ماهیت اعتباری‌ایله مجاز اولاراق گولله یئرینه ایشلندیگی حالدا، بئله نظره گلیر کی اؤز فیزیکی و صوتی کوبودلوغویلا اعدام صحنه‌سینین آزغینلیغینی، سرتلیگینی داها آرتیق قاباردیر.
اعدام صحنه‌سی پوئتیک لؤوحه‌نین تن اورتاسیندا دایانیر. طبیعی‌دیر کی اونون یان- یوره‌سی بوش اولا بیلمز. البته بئله بیر صحنه‌ده بیز نئچه نفر نظامی‌دن و اونلارین باشچیسیندان باشقا بیر آدام گؤزله‌نیله بیلمز. گؤروروک کی اونلاردان شعرده هئچ بیر نیشانه یوخدور. اصلینده بئله ده اولمالی‌دیر. چونکو شاعیر، اللرینده کی مسلسل کیمی بیر ابزارا، بیر آراجا چئوریلمیش بو آزغین آداملاردان هئچ نوع اینسانی رئاکسیا اوممور؛ اونا گؤره‌ده بو آداملاری بوراخیب، چئوره‌ده کی طبیعی المان‌لارا سیغینیر و اونلاری بئله بیر هارینلیق قارشیسیندا قایغیجیللیغا چاغیریر.
شاعیر گؤیده کی بولوتلارا اینسانی شخصیت باغیشلاماسیلا، اونلارین اوره‌گیندن قوپان «آمان» خبردارلیغی یلا شعری باشلاییر. اؤز ایلکین مصراعسی‌لا مخاطبین بوتون سینیرلرینی ائله دارا چکیر کی اوخوجو ایستر-ایسته‌مز فاجعه‌وی بیر حاشیه ایله قارشیلاشماغا حاضیرلاشیر. اونون آردینجا گلن مصراعدا ایسه، بیر دسته قوش‌دور کی فاجیعه‌نی گؤرجک قانادلارینی ییغیب، «دایان» دئیه‌رک، اوخوجونون دیققیتنی اعدام صحنه‌سینه ساری چکیر.
شعرین باشلانیشیندان سون مصراعسینادک، هر نه وارسا یالنیز توصیف، سؤز رساملیغی‌دیر؛ آنجاق شعرین سونوندا، شاعیر گؤردوگو و یاشادیغی یاراماز، اویوشماز گئرچکلیکدن یوغرولموش آغریسینی، آجیسینی و نیسگیل‌لرینی بیرجه جومله‌ده بیریکدیریب، اوغلانین آغیزیندان دئمه‌سیله اوره‌گین بوشالدیب شعره یئکون وورور:
«چکر هله سون سحرین آچیلماسی»
سون سحری گؤزله‌ینلر، شاعیرین بو سونوجونو اومیدسیزلیک سانیرلار، یوخسا گئرچکچی‌لیک؟ بودا بیر سؤال‌دیر…!
ایضاح:
(۱): فرانسیسکو گویانین ۳ مای ۱۸۰۸ تابلوسو، ایراندا “تیرباران” آدیلا شهرتلنیبدیر.
(۱): ایضاح ائدیلمه‌لیدیر کی چاغداش مدرن روماندا جور به جور ایماژلاردان، تمثیل‌لردن، سیمول و سیمگه‌لردن، اسطوره‌لردن فایدالاناراق، گئتدیکجه ییغجاملاشیر، مرککب‌لشیر و معنا باخیمیندان اؤرپک‌له‌نیر. طبیعی کی اوخوجودان‌دا داها آرتیق دوشونمه، اینجه‌لیک و دیققتله اثره یاناشمانی طلب ائدیر.
