اسماعیل هادینین آدی ایله ایلک دفعه «وارلیق» (۱۳۷۵: ۱-۱۰۰ سای) درگیسینده «کاشغری ایله بیرلیکده مین ایلدن بری تورک سؤزلری» آدلی دَیرلی آراشدیرماسی ایله تانیش اولدوم. او زامانلار من ده ایندیلیکده آنا دیلیمیزده اولان کلمه‌لرین تاریخ بویو سس‌دَییشیم‌لری ایله ماراقلاندیغیم اوچون بو یولدا حتتا اوچ اثری (اورخون-یئنی‌سئی کیتابه‌لری، دیوان لغات‌الترک و کیتاب دده‌قورقود) اساس گؤتوره‌رک بیر سیرا تدقیقی ایش‌لره ده باشلامیشدیم. البته بو یولدا عبدالازل دمیرچی‌زاده‌نین «آذربایجان ادبی دیلی‌نین تاریخی» (بو اثرین یاریدان چوخو دکتر جواد هیئت-ین «سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی» اثرینه داخیل اولوبدور) اثری ده تأثیرسیز دئییلدی. یئری گلمیشکن دئمه لییم کی حؤرمتلی اسماعیل هادی، هله الده ائدیب اوخویا بیلمه‌دییم «دیل دنیز» اثرینی ده، ظنیمجه یوخاریدا آدینی چکدییم آراشدیرمانین داوامی اولاراق یازمیشدیر. بورادا اونون دیلچی‌لیک اوزره آپاردیغی تدقیقات اوزره یوخ (ذاتا بونا علمی صلاحیتیم ده یوخدور)، یازدیغی نثر اثرلری اوزره دایاناجاغام. افسوسلار اولسون کی یازارین «حباب»، «لاچین»، «بالاش» اثرلرینی الده ائده بیلمه‌دییم اوچون یالنیز یئددی نثر (دومانلی گونلر، گؤی قورشاغی، قارغا، گون گلر باتار گئدر، ککلیک، سون بئشیک و یورولماز) اثرلری اوزره باخیش‌لاریمی یازاجاغام. تاسف ائدیجی مقام اودورکی بو قدر محصولدار بیر یازاریمیزین اثرلری حاقدا بیر اَلین بارماقلاری قدر ده (ائل‌اوغلو جنابلاری‌نین آذری درگیسی‌نین ۱۲.جی ساییندا کیچیک بیر یازینی استثنا ائده‌رک) دَیرلندیرمه تاپا بیلمه‌دیم. بوتون بونلارا باخمایاراق او یورولمادان یازیبدیر. بونون سبب‌لرینی اؤزو ده «یورولماز» اثری‌نین هم مقدمه‌سینده، هم ده ایلک حکایه‌سینده آچیقلاییر. سؤز یازیچی‌نین محصولدارلیغیندان دوشموشسه ائله اونون سون اثریندن (یورولماز) باشلاماق ایستردیم:
یورولماز (۱۴۰۱: ناشیر آذرتوران-نباتی):
بو اثرین ایلک حکایه‌سی‌نین اساس سوژئت‌لری، یازیچی‌نین شخصی گئرچک حیاتینی عکس ائدیر. «دومانلی گونلر» (۱۳۶۴) اثرینده اؤز کئچمیشینی یازمیش یازارین اثرینه اساسلاناراق بورادا باش اوبراز یازارین کئچدییی حیات یولونو کئچیر: فهله‌لیک، معلم‌لیک، قضاوت، وکالت و یازارلیق. بوراداکی ملاعمی ایسه اونون بؤیوک آتاسی ملافتحعلی اؤزودور. ملافتحعلی بو حکایه‌ده اولدوغو کیمی یازارین ایلک معلمی‌دیر. (باخ: دومانلی گونلر). اثرین اؤن‌سؤزونده یازدیغی کیمی بو حکایه‌ده ده یازیچی یازماغا اؤنم وئریر. بورادا باش اوبراز هم وکیل، هم ده یازیچی‌دیر. اثرین آدی «یورولماز» دا، یازیچی‌نین دورمادان یازماسینی عکس ائدیر. «اؤزوندن باشقا اوخویان اولماسا دا یازاجاق» (صص۱۲ و ۱۳)، «سو یورولماز آخماقدان … آخانماسا … دورور قالیر. قوخور، ساسیر، قورور، اوچار گئدر، ایتر گئدر، باتار گئدر…» (ص۳۱). بو همان مرحله‌دیر کی یازیچی اؤنجه‌کی اثری «گون گلر باتار گئدر» اثرینده گؤسترمیشدیر. بو اثردن سونرا یازیچی حیس ائدیر کی یورولوبدور. اونا گؤره «سون بئشیک» اثری ایله سونونجولوغا دوشونور. آنجاق اؤزونون قارشیسینا قویدوغو بؤیوک آماج یادینا دوشور «یازمادیغین گونلری عؤموردن سایما» (ص۵). بونا گؤره «یورولماز» اثری ایله دورمادان یازیب یارادان، یورولماق بیلمه‌ین یازیچی کیمی آیاقدا دوردوغونو بیر داها ثبوت ائدیر. بو اثرله او، اؤز یارادیجیلیغی حاقدا عمومی معلومات وئریر. بونون باشقا آنلامی اودورکی یازیلان اثرلریمیزه دَیر وئریلمه‌ین بیر توپلومدا یازیچی اؤزو، اؤزونو دَیرلندیرمه‌یه مجبور قالیر. بو بیزیم دوغما اثرلریمیزی اوخومادان دَیر وئرمه‌مه‌ییمیزدن ایره‌لی گلیر. آغیز دولوسو دونیا یازارلاریندان دانیشماغیمیزی اؤزوموزه بؤیوک ساواد قایناغی سانیریق. شوبهه‌سیز بو اثرلر دَیرلی اثرلردیر. آنجاق بونلارا قویدوغوموز واخت، وئردییمیز دَیرین مینده‌بیرینی اؤز دوغمالاریمیزا صرف ائتمه‌ییمیزسه اودوزماق آنلامیندا دئییلدیر.
یازارین باشقا اثرلرینه اؤتری باخیش:
دومانلی گونلر (۱۳۶۴: ناشیر: علی کمالی-اسمعیل هادی):
دومانلی گونلر اثری، تحکیه‌وی بیچیمینده یازارین اؤز کئچمیشینی عکس ائدیر. یازیچی بو اثری هله گنج یعنی ۲۷ یاشیندا یازیر. عادتا یازارلار اؤزکئچمیشینی، عؤمورلرین یئتکین واختیندا یازیرلار. آنجاق یازیچی‌نین بو یاشا قدر سوردویو گرگین، چتین و زنگین گونلری سوردویو اوچون گنج یاشیندا یازدیغی دا عادت اوزره یازیلان اؤزکئچمیش یازیلاردان سئچیر بو اثری. بونون باشقا اؤنملی جهتی ایسه تورکجه‌میزده یازیلماسیندادیر. عادتا آذربایجان آیدین‌لاری (دکتر فرزانه، دکتر هیئت و… فارس دیلینده یازدیقلارینی نظره آلین) اؤزکئچمیش‌لرینی فارس دیلینده یازمیشلار.
دئدییم کیمی او بو اثرده اؤز کئچمیشینی خاطیره کیمی یوخ، تحکیه‌وی بیر نثر اثری کیمی یازمیشدیر. مثلا یازیچی ایلک باشلانغیجدا، دوغوم گونونو عادی خاطیره کیمی روایت ائتمه‌سین دئیه اوخوجونو اؤنجه آذربایجانا عاید اولان ایکی عنعنه‌نین روایتی ایله مسئله‌یه حاضیرلاییر: کندلرده مامالارین (قابله) رولو، قادین سانجی چکرکن کیشی‌نین او اطرافا دولانماماسی عنعنه‌لرینی.
«اَده قاش بالاخانیمی چاغیر!» (ص۱۷) قادینین سانجی چکدییی آندا اونو دوغوما حاضیرلایان مامالارین اؤزل وظیفه‌لری وار ایدی. یازیچی بونلاری شیرین بیر روایتله بیزه دئییر.
بونلاردان علاوه اثرده یئر آلان معلومات‌لار، زوراکی‌لیقلا اثره داخیل اولمور. علاوه ایضاحات وئرمکدن ده چکینیر. مثلا یوخاریدا دئدییم «اَده قاش…» عبارتینه ایضاحات وئرمیر. بو سؤزله نه‌یی نظره آلدیغینی اوخوجویا اؤتورور. اوخوجو بوجومله ایله بالاخانیم نه کیمی خارکتئره صاحیب اولدوغونو بیلیر. یعنی اثر تحکیه‌وی زولاقدان کنارا چیخمیر. چونکی بئله اولمادیغی حالدا اثر، گئرچک بیر رئپورتاژا چئوریلردی. عینی حالدا گئرچک‌لیک‌لرله ده دولودور. ملا مکتبخانالارینا گئدرکن اونون تدریس مئتودلاری ایله هم اوخوجونو تانیش ائدیر، هم ده اونو یئترینجه تنقید ائتمکله یول گؤستریر.
گؤی قورشاغی (۱۳۸۰: ناشیر اختر):
اثرده بیر رومان (گؤی قورشاغی) و بیر حکایه (کؤنز تاریوئردی) واردیر. رومانین ایلک بؤلومو ایله ایکینجی بؤلومو نه قدر رئال حیاتا سیغیشان حادثه‌لرله ایره‌لی گئده‌رک ایناندیریجی‌لیغی یوکسک سوییه‌ده‌دیرسه اوچونجو بؤلوم بیر او قدر دویغوسال و ایناندیریجی اولمایان حادثه‌لرله دولودور. آجی‌لار و مصیبت‌لر ایچینده اولان باش اوبرازین حیاتیندا بیردن-بیره ناغیل‌لاردا گؤرونن معجزه‌لر باش وئریر بو بؤلومده. اعدام جزاسیناجاق گئدن اوبراز برائت قازانیر. پولو، ائوی، ایشی، حیاتا اومیدی اولمایان کیمسه بیردن-بیره بونلارین هامیسینی الده ائدیر. بو، بلکه ده حیاتین استثنا حاللاریندا اولاسی بیر ایشدیر؛ آنجاق بئله حیاتین عمومی‌لییی یوخدور. بوتون بونلارا باخمایاراق یازیچی دولغون و معنالی ایفاده و جومله‌لرله هم نثرین آخارلی اولماسینا، هم ده اثرین مضمون دولغونلوغونا جهد ائده‌رک بو یولدا اوغورلو اولور.
قارقا (۱۳۹۵: ناشیر اختر)
قارقا بیر سئناری‌دیر. صحنه‌لری ایکی یئرده: قاراداغ ماحالی‌نین «کئلده‌دیر» داغی دؤشونده و تهراندا ایش یئری اولان ماشین تعمیرگاهی و دانشگاهدا پلانلاشیر. بو سئناریده اولان حادثه‌لرین چوخو یازیچی‌نین «گؤی قورشاغی» رومانیندا دا باش وئریر. بو ایکی اثرده اولان اولایلار آزجا فرقلی اولاراق عینی تئمی ایزله‌ییرلر. کاراکتئرلرین آدلاری فرقلی اولسا دا، اونلارین آراسیندا اولایلاشان حادثه‌لر عینی‌دیر. تکجه فرق اوندادیرکی «قارقا» سئناریسی‌نین سونو «گؤی قورشاغی» رومانی‌نین سونو ایله مقایسه‌ده داها ایناندیریجی و داها تحکیه‌وی قورولوشدا اولدوغونو گؤروروک. قارقا اثری‌نین سونوندا، گؤی قورشاغیندا اولان ناغیل‌لارداکی اسرارانگیز معجزه‌لری گؤرموروک. حادثه‌لر اؤزونون رئال آخاری ایله بیتیشیر. «گؤی قورشاغی» رومانی ماجراچی ژانریندادیر. «قارقا» سئناریسینده ایسه، اسپئسیفیک کیفیت‌لر (فضاپردازی) اثری آچیق حادثه‌لردن قورویور. «گؤی قورشاغی» رومانیندا اوبرازلار حددیندن آرتیق کیچیلیرلر. دئمک اولار بو کیچیلتمه اثری «ناتورالیزمه» یؤنلدیر. حددیندن آرتیق کیچیلن اوبرازلار، بیردن-بیره رومانتیزمه قاپیلاراق حیاتلاریندا معجزه‌لر باش وئریر. «قارقا» سئناریسینده ایسه، دویغوسال‌لیق یوخدور. حیات اؤز رئال‌لیغی ایله اوبرازلارین حیاتیندا اؤزونو گؤستریر. «ارباب» اؤزونون یاشادیغی حیاتی سؤیله‌یه‌رک دولایی اولاراق باش اوبرازی دا اویادیر. اونو دویغوسال‌لیغا قاپیلاراق اوره‌یینده یاشادیغی سئوگینی قوروماغا آییلدیر.
گون گلر باتار گئدر… (۱۳۹۶: ناشیر اختر)
کیتاب اوچ حکایه‌دن تشکیل تاپیر. ایکینجی حکایه یازارین حیات تجروبه‌سیندن قایناقلاناراق گنج بیر قاضی‌نین ایش یئرینده سوردویو، گؤردویو و تجروبه ائتدییی حادثه‌لردن صحبت گئدیر؛ سئوگی ایله محکمه ایشینه گلن قاضی‌نین سئوگیسی گئت- گئده سؤنوکمه‌یه باشلاییر. وجدانلی و عدالت‌لی قاضی اولماق سئوگیسی ایله یاشایان قاضی، عدالتین اجراسیندا چتین‌لیک‌لرله راستلاشیر. قانونون قورو ماده‌لری ایله حیاتین گئرچک‌لیک‌لری اویومادیغی حالدا قاضی‌نین وجدانی دا اَزیلیر. وجدانلی اولدوغو حالدا عدالتی پوزماق، عدالت‌لی اولماق ایسته‌دییی حالدا ایسه، وجدانینی قاتلاییب قیراغا قویماق مجبوریتینده اولدوغونو گؤرن قاضی اؤزونو بو ایشدن آزاد ائتمک فیکرینه دوشور. بلکه ده بونون باشقا آدی وظیفه‌دن بویون قاچیرماقدیر. آنجاق پاخلا ساتماغی دا بو ایشه اوستون بیلمه‌سی، اونون وجدانی‌نین عدالته غالیب گلمه‌سیندن خبر وئریر.
حکایه‌نین دیققت چکیجی مقاملاریندان بیری ده، یازیچی‌نین حقوق قایدالارینا یاخشیجا بلد اولماسی‌دیر. عمومی‌لیکده اسماعیل هادینین بوتون اثرلرینده حقوقی یاناشمالاردا، محکمه اوصول‌لارینا نه قدر بلد اولدوغونو دا آیدینلادیر. قوندارما دلیل‌لرله متهمی سوچلامیر. اؤرنک اوچون بیر شکایتین حقوقی یاخود جزایی اولماسی اوزرینده قاضی ایله شاکی‌نین وکیلی‌نین مباحثه‌سی اساسیندا بو پروسئس‌لر تفرعاتی ایله آچیقلانیر. چک وعده‌لی‌دیر. دئمک عریضه حقوقی اولمالیدیر. یولونو چاش گلن شاکی‌نین شکایتی باغلاناجاقدیر. وکیلین ده محکمه پروسئسینه گؤستردییی یانیلدیجی جهدلر یئرسیزدیر. بو اینجه پروسئسی یالنیز محکمه پروسئسینه بلد اولان کیمسه سئزه بیلر. بلد اولمایان یازیچی ایسه، متهم اولان کیمسه‌نی چاغیراراق درحال قرار صادر ائدیب (اگر بو مسئله‌ده قرار صادر ائتمه پروسئسینی ده بیلسه) دوستاغا یوللایاجاقدیر.
یئری گلمیشکن یازیچی‌نین محکمه پروسئسینه بلد اولماسینی «گؤی قورشاغی» اثرینده «کؤنز تاریوئردی» حکایه‌سینده ده گؤروروک.
کَکلیک (۱۳۹۷: ناشیر نباتی)
ایکی بؤلومدن تشکیل تاپان بو اثر یازارین باشقا اثرلرینده اولدوغو کیمی، کند-شهر محیطینده اولایلاشیر. کند دولانیشیغی‌نین چتین‌لیینه دؤزه بیلمه‌ین انسانلار، شهرلره آخیناراق اورادا دا یاخشی گون گؤرمورلر. اثرده حیاتین چتین‌لیک‌لری ایله یاناشی، اونو شیرین‌لشدیرن دوستلوقلار، انسانی دیَرلر موتیوی ده اوخوجویا اؤتورولور.
سون بئشیک (۱۳۹۸: ناشیر آذرتوران-نباتی)
یازیچی بو اثرده ده یئنه اؤز حیات تجروبه‌سینی یازیر. نئچه اثر یازیب یاراتدیقدان سونرا، «سون بئشیک» اثری ایله اؤز یارادیجیلیغینا سون قویماق ایسته‌ییر. بو اثرده او هم «دومانلی گونلر»ده اولان اؤزکئچمیشینی تکرارلاییر، هم ده اوندان سونرا یاشادیغی معلم‌لیک، قضاوت، وکالت دؤورونو یازیر. بونلارین هامیسی ایسه تحکیه‌وی اوسلوب، تحکیه‌وی دیل ایله حیاتا کئچیر.
بعضی ایفاده و اوسلوب فرقلی‌لیک‌لرینی استثنا ائده‌رک بو اثرین ایلک و ایکینجی بؤلومده‌کی حادثه‌لر، «دومانلی گونلر» اثرینده اولان حادثه‌لردیر. اوچونجو بؤلوم ایسه، یازارین او کیتابدان سونراکی حیاتینی یعنی مُلّالیق، قضاوت، وکالت و یازارلیق دؤورونو عکس ائدیر. بو سون بؤلوم، «گون گلر باتار گئدر» اثرینده ده گلمیشدیر. یازارین اوره‌یینجه اولمایان باش اوبرازین اوغلو، اونون زامانی ایله فرق‌له‌نن بیر حیات آرخاسینجادیر. او کیتابلارینی اونا وئریر بلکه آغا مهندس اوغلو اونو اوخوسون. نتیجه ایسه یازیچینی مأیوس ائدیر. بونو گؤرن یازیچی اؤزو اوچون سوال‌لار وئریر: اوخوجوسو اولمایان کیتابلارین یازیلماسی‌نین نه فایداسی وار؟ جاوابی بللی‌دیر: یارادیجیلیغا سون قویماق. بونا گؤره ده، یازیچی اثری‌نین آدینی «سون بئشیک» قویور. آخی اثرلر بیر یازارین اوشاقلاری کیمی‌دیر. اونون ایلک و سون بئشییی اولور. آنجاق یازیچی «یورولماز» اثری ایله اؤزونو روحلاندیریر. یئنیدن یارادیجیلیغا هوس‌لنیر. بو هوسینی یازیچی بئله ایشیقلاندیریر:
«یئنی یازماغا باشلادیغی رومانی آچیر. آی ماشالله یازاجاق ها.. نه کاغیذ قیتلیغی وار، نه موللا عمی قورخوسو… ایسته‌دیین قدر یاز، سامان دا سنین سامانلیق دا… آما حاییف، آی حاییف… آت وار مئیدان یوخ! اَمک قوی، یاز-یارات… کیمه؟… دئمک اول باشدان چاشمیش، یولو آزمیش، یان گئتمیش! خلق جیبی هاییندا، صاباح ائرته‌دن آخشاماجاق دؤردَمه چاپیر. چال-چاپ، وور-ییخ، آرادان چیخ… «مالی قاتدین حاراما، کشکولو دولدور قالاما»، دونیامالی، شور سو، ایچدیکجه سوسارسان، دویدو یوخ، دوردو یوخ… خلق بئله ایکن، او –ماشالله!- گوجو وئرمیش قلمه، کلّه‌نی قارپیز دا ایشلتمیش. اسکی قافا!…. آلیجی یوخسا ماتاه درده دَیمز، بازارا گلمز، گلسه ده الده قالیر، اَکن ده پئشمان، تؤکن ده، آچان دا پئشمان، بوکن ده» (صص۲-۱۱).
اسماعیل هادینین اثرلرینه عمومی باخیش
بعضی اثرلری اوخویارکن اوخوجو کلمه و جومله‌لر حاقدا اؤز-اؤزونه دوشونورکی: «کئشکه بو کلمه بورادا اولموردو، یا بئله اولوردو، کئشکه بو جومله‌نین قورولوشونو بئله یازیردی یازیچی!» و…
آنجاق اسماعیل هادینین اثرلرینی اوخویارکن اوخوجودا بو دویغو و دوشونجه‌لرین سس‌لنمه‌سی یوخدور. کلمه‌لر یئرلی یئرینده، جومله‌لر ایسه هر بیر اوخوجونون کؤنلونجه قوللانیلان ساغلام و بدیعی بیر دیل‌له‌دیر.
«موللا عمی باشینداکی دورگه‌نی بیر یانا آتیب، تنیکه تنبَکی قابینی قولتوق جیبیندن چیخاریب، توتونو مجله واراغیندان دوغرانمیش بالاجا کاغیذا تؤکه‌رک آریق اوزون بارماقلاری ایله ائشیب، بیر سیغارا باغلادی، عنّاب موشلوکونه تاخدی. پیلته‌لی چاخماغی بئش-اون چاخاراق سیغاراسینی آنجاق بیر تهر آلیشدیردی» (یورولماز، ص۷)
ائل دیلینه دایانیقلی دئییم و سؤز احتیاطلاریندان استفاده ائتدیکده بو دیلین نه قدر زنگین اولدوغونو دا ثبوت ائدیر یازیچی. بو دیل، یورولمادان بیر دوزومه دانیشیر. اؤزو ده کوتله دیلینه، ائل خزینه‌سینه سؤیکه‌نه‌رک شعر سایاغی و ساغلام بیر دیل قورولوشو ایله.
«به‌ییش چولسوزون بیری. یئددی دَییرماندا بیر پونزا اونو یوخ، لولئیین دامیندا آذان وئریر. قابلامادا پیشیر قاپاغیندا یئ!… آما نه قارین شوخلوق گؤتورور، نه حیات «یوخدو!» قانیر، پوف ایله پیلوو اولمور، یاغ دویو ایستر. آداخلی دا اولسا، قورو-قورو قوربانین اولوم، اولماز… (ککلیک، ص۸۱).
بونو بیز اونون گنجلیک چاغلاریندا یازدیغی ایلک اثریندن سون اثرینه قدر بلااستثنا گؤروروک. یازارین دیل قابلیتینده آلچاق-هوندورلوک یوخدور. گنجلیک چاغیندا یازدیغی ایلک اثریندن توتموش سون اثرینه‌دک بونو عینی سوییه‌ده قورویوب ساخلامیشدیر. (یوخاریدا سون اثری «یورولماز» اثریندن گتیردییم نمونه‌یه باخا بیلرسیز) ایکینجی نمونه نی ایسه ایلک اثری «دومانلی گونلر» اثریندن وئریرم:
«بو شنلیک منیم اوچون بیر یاسا بنزه‌ییردی. آیری زاددان دا ایشی سئچمه‌سیدیم آنجاق اَحد دَلـله‌یین سازلادیغی قیسقانج (گیره، منگنه)، بیلووا چکدییی قیلوولادیغی سوولانمیش اولگوجوندن آنلاییردیم کی دئیه‌سن قیریم قولایدی!… بیر ماهنا ایله ائودن چیخیب اَکیلدیم… کوچه‌ده چرچی‌نین سرگیسینه دؤشه‌دییی شئی‌لره گؤز دولاندیریب… باشیم تاماشایا قاریشمیشدی کی بیر زورلو ال بیله‌گیمدن توتدو… موسئیب اوغلو سولئیمان ایدی!… آدام بالاسی تک، دینمز-سؤیله‌مز یانیجا یولا دوشدوم گئدک ائوه… ائوده منیم چیغیر باغیریم بره بیتیرمه‌دی «کیروه» اللریمی محکم توتدو دَلـله‌یین قاباغیندا من قوجاغیندا قیشقیرارکن صندل اوسته اوتوردو… دللک کیشی ده ایشینده اوستایدی!… بیر زاد تاپیب قیسقانجا گئچیتدی!.. جانیم آجیشیب نه‌کی گوجوم واریدی باغیردیم… دللک ایشین قورتارمیشدی… مسلمانلیق دامغاسی منه ده وورولدو!.. (دومانلی گونلر، ص۷-۴۶).
بئله بیر دیلین ایفاده فورماسینی بوندان اؤنجه مرحوم یازاریمیز «الف نورانلی»نین دا دیلینده گؤرموشدوم. بورادا دیل ساغلاملیغی ایله یاناشی دیل واسیطه‌سی ایله گئرچک‌لیک‌لرین یارانماسینی دا گؤروروک. سانکی دیل، گئرچک‌لیک‌لری یارادیر. ایفاده‌نی اوبرازلاشدیریر. بو دیل واسیطه‌سی ایله یازیچی اولوسوموزون وارلیق تملینی محکم‌لندیریر. اونون دیلینی ایچیمیزده ایچ ائدرکن، بیزه دَیَرلری آشیلادیغی یولدا نه قدر اذیت چکدیینی حیس ائدیریک. بو دیلی اوخویارکن، نه قدر درین آنلاملی، هر شئیی اؤز یئرینده آدلاندیران بیر دیل مدنیتینه صاحیب اولدوغوموزو دویوروق. سانکی دیلیمیزده پاسلانمیش کلمه‌لرین پاخیرینی آچیر. سؤز احتیاطلاریمیزی ایشیقلاندیریر. بو سؤز احتیاطلاریندان استفاده ائتدیکده ایسه، اوخوجویا زوراکی یا قوندارما کلمه‌لر گتیرمیر. اونلار بیزیم گونده‌لیک یاشانتیلاریمیزدا واردیر. ساده‌جه بیز اونلاری استفاده ائتمیریک. یا دا ان راحات یولو یعنی باشقا دیللردن گلن سؤزلری استفاده ائتمکده گؤروروک.
اسماعیل هادینین حتتا دیالوقلاری دا بئله بایاغی و یونگول آنلاملی دئییل. بایاغی دانیشیقلاری چاتدیرماق اوچون ائل آراسیندا اولان درین معنالی دئییم و ایفاده‌لردن فایدالانیر:
-…سن گده اوغلو دئییلسن. آتان رحمتلیک بیر ماحالین خانی ایدی. قورد یوواسی سوموکسوز اولماز، پول‌لاری هاردا گیزلتمیشسن اونو دئ!
-سن گؤرن آغاج‌لار کورَکلیگه کسیلدی بالا!.. اینک اؤلدو، گوودوش دؤندو. ایندی من کربم‌بَیلی خانزاده یوخ، قاپیچی کرمی‌یم.
-هایانا دؤنسه، اوت کؤک اوسته بیتر. سن همشه‌کی خانزاده‌سن. بوجاقدان دا گئتسه، اوجاقدان گئتمز. هله… (قارقا، ص ۴۸-۹)
یازیچی‌نین ان بؤیوک ایرادی، اثرلرده تکرارلانان عینی سوژئت، حادثه و ایفاده‌لردیر. ایلک اثرینده یازدیغی اؤزکئچمیش، دئمک اولارکی اونون سونرا یازدیغی بوتون اثرلرینده خصوصیله «گؤی قورشاغی» اثرینده؛ و بو اثرینده اولان سوژئت، حادثه‌لر و بیر چوخ یئرلرده ایفاده اوسلوب‌لاری، دیالوقلار و تحکیه‌لی دانیشیقلاری، اونون سونرا یازیلان بوتون اثرلرینده تکرارلانیر. بو، منجه یازارین ان بؤیوک ایرادی‌دیر. بیرینجی اونا گؤره‌کی هر اوخوجو، اونون اثرلرینی اوخودوقدا بو نتیجه‌یه گلیرکی یازیچی گئرچک حیاتیندان ایره‌لی گلن اونون حیاتیندا بیر سیرا تأثیر ائدیجی حادثه‌لری اونودا بیلمه‌دییی اوچون اؤزو ایله یاناشی اوخوجونو دا اثرلرینده اؤز دؤورونه فیرلاییر. یازیچی‌نین بوتون اثرلرینده، اوبرازلار کنددن کؤچه‌رک شهرده (او دا هر زامان تبریزین آینالی (ائینالی) اته‌یینده کاسیب و گئجه‌قوندو محله‌سینده) یئرلشدیریر. یئرلشدیردییی حالدا دا کیچیکدن بؤیویه فرش کرخانالاریندا، ارباب و اوستانین شاللاغی و یامان-یوغوزلاری آلتیندا حیات سوردوک‌لرینی گؤستریر. بونا گؤره اونون اثرلرینده عمومی‌لیکده سوژئت و حادثه‌لر دَییشمه‌دن قالیر. اونلار ثابیت‌دیر. سوژئت و حادثه چئشیدلیینی گؤره بیلمیریک. اولدوقجا غیردینامیک سوژئت‌لره شاهید اولوروق. بو سوژئت‌لر، بلااستثنا بوتون اثرلرینده واردیر. تکرارلانان بو سوژئت‌لر، اوخوجونو بئزدیریر. اونو بو تکرارلانانلاری اوخوماغا ماراقلی ائدن گوج، یالنیز یازیچی‌نین آخارلی دیلی، شیرین تحکیه اوسلوبو، بعضا ده ساتیریک موقع‌لر یاراتماسی اولور. دیل امکانلاری، یازیچی‌نین شرح و یوزوملارینا، اونون دیل واسیطه‌سی ایله موضوعلار اوزرینده مانئور وئرمه‌سینه ده امکان یارادیر. البتده بو شرح‌لر ده تکرارلانیر. تکرار اولونان شرح‌لر، تفرعاتلاری ایله بوتون اثرلرده واردیر. بو شرح‌لرین خوشا گلن حالی اوندادیر کی اونلار اؤیود وئریجی خاراکتئر داشیمیر. یعنی بورادا دا یازیچی‌نین دیل قابلیت‌لری اؤز باجاریق و هنرینی گؤستریر. او، حادثه‌نی دوردوردوغو یئردن اؤزونون شرح‌لرینه باشلاییر. بو شرح‌لر ایسه، حادثه‌لرقدر اوخوجونون ماراغینی چکیر.
موغان – ۱۴۰۱/۱۲/۱
یک پاسخ
اوستاد شهبازی
سلام
عزیز یازیچی اسماعیل هادینین اترلرینه گؤزل تانیتیم و آراشدیرمانیزدان چوخ فایدالاندیم..
وار اولاسینیز.