علی صابر رضایی‌دن بئش اثر (پیئس): (گول‌آغا (بوتانشر:۱۳۹۱)، ملک محمد // آدی یوخ اوغلان (بوتانشر: ۱۳۹۱، ایکی پیئس)، اوتوبوس ایستگاهی (بوتانشر: ۱۳۹۴)، سونا خاتین // کیم گؤردو، کیم گؤرمه‌دی (بوتانشر: ۱۳۹۳، ایکی پیئس)، یاریسی سنین، یاریسی منیم و ۱۱ مئیدان پیئسی (بوتانشر: ۱۳۹۷) اوخوموشام.
بوتون بو اثرلرینده یئنی سوژئتله یاناشی یئنی مضمونلارا دا شاهید اولوروق. بورادا بوتون اثرلرینه توخونماق ایسته‌میرم. یالنیز اوچ پیئس اوزرینده دایانیرام:
«ملک‌محمد» پیئسی
آذربایجان ناغیل‌لاری اساسیندا یازیلان ملک‌ممد پیئسی، یازیچی‌نین بو ناغیلدان گؤتوردویو بعضی ائپیزودلار اوزره یازیلیر. او بو ناغیلدا اولان بعضی ائپیزودلاری گؤتوره‌رک، یاخود اونلاری بیرلشدیره‌رک اونو اسکی ناغیل ژانریندان دا فرق‌لندیرمه‌یی باجاریر. ناغیلچی‌لیغین اساس علامت‌لریندن بیری، قورغوسوزلوقدور. ناغیل‌لاردا «قورغو= طرح» اوزرینده قورولمایان بعضی خیردا اهمیت‌سیز حادثه‌لر یئرسیزجه اوزادیلیر. بونون عکسی ده اولور. یعنی اؤنملی اولان حادثه‌لره، اوزه‌واری و اعتناسیز یاناشما طرزی‌دیر. بو پیئس-ین قورغوسو اونو ناغیل ژانریندان آییریر. بئله‌کی پیئسده، ناغیلین ترسینه اولاراق حادثه‌لر بیر-بیرلری ایله سبب-نتیجه (علت و معلول) اساسیندا قورولور. همین عامل ده اونو، ناغیل اولماقدان فرق‌لندیریر.
آغ قوچ، ملک‌ممدی قارا قوچ اوزرینه آتاراق اونو ایشیقلی دونیادان قارا دونیایا توللاییر و بورادا ایلک گؤردویو موجود، زومرود قوشو اولور. اونون گؤستریشی نتیجه‌سینده ملک ممد یئنیدن ایشیقلی دونیایا قاییداجاق. آمما بو، چوخ دا آسان اولمور. قارا دونیادا سوسوز شهرین شاهی، ملک‌ممد ناغیلینداکی شاهدان فرقلی اولاراق بورادا چوخ رحم‌سیز و ظالیم‌دیر. او، اؤز ملتیندن سویو اسیرگه‌یه‌رک، هر گون شهرینه عاید اولان بیر قیزی دا اژدهایا یئم ائدیر. ملک ممد، قارشیسینا چیخان بو کیمی بوتون مانع‌لردن آلنی آچیق چیخیر.
زومرود قوشو ایسه، هم ملک ممدین اسکی ناغیلیندا، هم ده بو پیئسده عینی رول یعنی اونون یول گؤستریجیسی رولوندا چیخیش ائدیر. بو قوش، ملک‌ممدین ایشیقلی دونیایا قاییتماسی یوللارینی اونا گؤستریر. بو گؤستریش‌لر نتیجه‌سینده او، اوّلجه قارا دئوی، سونرا سویون باشیندا یاتان اژدهانی و بیر ده زَهرلی ایلانی اؤلدوره‌رک شهری قارا گون‌لردن آزاد ائدیر. ملک ممد ده ایشیقلی دونیایا یول تاپیر.
پیئسده، یازیچی ماراقلی اوبرازلار او جومله‌دن «عاشیق»، «سایاچی»، «کئچل اوغلان»، «قاری‌ننه»، «ناخیرچی قیز» و. . . یارادیر. بونلارین اوزرینه قویدوغو رول‌لار، اثرین یئنی واریانتی‌نین «سبب-نتیجه» (علت و معلول) اوزره قورولماسینا دا یاردیم ائدیر. اثر بویو سایاچی‌نین سؤیله‌دییی سایالار، اثرین مضمون و ماهیتی ایله اوست-اوستده دوشور. «عاشیق» اوبرازی، پیئس-ین تحکیه‌چیسی (راوی)دیر. او، صحنه‌ده دوراراق تاماشاچی‌لارا «ملک‌ممد» ناغیلی‌نین یازیچی یازدیغی واریانتینی روایت ائدیر.
یازیچی سوژئتله یاناشی مضمون باخیمیندان دا اثرین ماهیتینی یاشادیغی یئنی دونیانین حاللارینی عکس ائتدیرمک خئیرینه استفاده ائدیر. بونا گؤره دئمک اولار کی پیئس-ین اساس بدیعی‌لییی اونون سیمبولیزمینده‌‌دیر. دئمک اولار کی پیئسی، اسکی ناغیل‌لارلا آییران اؤنملی عامل ده اثرین سیمبولیزمی‌دیر. بو واسیطه ایله ده یازیچی اسکی ناغیلدان یئنی واریانت وئریر. بو یئنی واریانتدا هم ناغیلین بدیعی فورماسی، هم ده مضمونو فرق‌لنیر. سیمبولیزمی ایفاده ائدن هم سوژئت، هم ده کانکرئت ایفاده‌لر وار بو اثرده. بعضی‌لرینه اشاره ائدیرم:
«او جاناوار قارا دئودی. ایسته‌ییر هامینی آرادان آپارسین. . . هامی اوندان قورخور» (ص۹).
«بو قارانلیق دونیادا سانکی آدام یوخدور. عینی حالدا هامی جاناواردیلار» (ص۱۰).
«هرکیم ایسترسه ایشیقلی دونیایا چیخا گرک کی بیر آیری اینسانی آیدینلیغا چیخاردا. . . یوخسا قارانلیق دونیادان قورتولوشو یوخدور» (ص ۱۱).
«یادیندا اولسون یولا دوشنده هئچ واخت دؤنوب دالییا باخمییاسان و اَیه‌ر دؤنوب دالییا باخسان داش اولاجاقسان» (ص۱۱).
«-منه سؤیله‌یین حاکیم هارادان سو ایچیر
-حاکیم بیز ایچدییمیز سودان ایچمیر اوغول» (ص۱۹).
«داها اؤلکه‌میزده پهلوان دا قورتاریب. هامی پهلوانلار گیزله‌نیبلر. سوسوب یوخلاییرلار (گولور) اما هر کیمسه ایستیر بیر سؤز دانیشاکی حاکیمین اؤزونه آداملارینا توخونا، حاکیم حکم ائلیییر اونو آژداها آغزینا آتیرلار (گولور) آژداها بیزی یئدی قورتاردی (گولور) داها بیزده دیری‌لیک قالماییب» (ص۲۰).
بوتون بونلار و بونلاردان باشقا نمونه‌لر، اثرین سیمبولیک اولماسینی اورتایا قویور. بونون ان عصیانکار و دئوریمچی دوشونجه نمونه‌سینی «ناخیرچی قیز»ین انتئلئکتووال یوزوملاریندا گؤروروک: «او اؤلکه‌نین آیدینلیغا چیخماغی چوخ چتین‌دیر. چونکی اورادا گولمک یوخدور. آغلاماق چوخدور. اورادا اومود یوخ آرزو یوخ یاشاییش یوخ او یوردو آدامجیل قوردلار ییرتیجی دئولر زهرلی ایلانلار یئکه قان ایچن آژداهالار آلیبلار. . . دیللر قیفیللانیب دوداقلار تیکیلیب. . . (ص۳۰)
قارانلیق چؤکن اؤلکه‌ده هر شئی ترسینه یوزولور:
قوجا کیشی: منه ده بیر آز سو وئرین. یاندیم. سو!
جارچی: سوس. یئمک ایچمک بولدور. هامییا واردیر.
قوجا کیشی: اَیه‌ر بئله اولسا منه ده وئرین. سوسوزلوقدان جانیم چیخدی. سو. سو.
جارچی: دانیشما قوجا کؤپک یئمک ایچمک هامییا وار. حضرت حاکیمین حکومتینده هئچ بیر کیمسه سوسوز قالماز (ص ۲۲).
حاکیمین اؤزونون ائتدییی ظولوم‌لرله یاناشی، اونون اطرافیندا اولانلار دا هر شئیین اوستونو اؤرت-باسدیر ائدیرلر. بوتون بونلارا باخمایاراق یازیچی ایشیقلی دونیایا اینانیر. حاکیمین قویوسوندا اولان زَهرلی ایلانلا سویون قارشیسیندا یاتان اژدهانین جانلاری‌نین چیخماقلاری ایله ظالیم حاکیمین ده هارای چکیب جان وئرمه‌سینه شاهید اولوروق.
«آدی یوخ اوغلان» پیئسی
«آدی یوخ اوغلان» پیئسینده یئنی‌لشمه خصوصیله داها چوخ مضموندا اؤزونو گؤستریر. بو پیئس، دده‌قورقود بویلاریندان بیر کیچیک ائپیزودی یعنی قازان خانین آدسیز اوغلونون ائل عادت-عنعنه‌لرینه قارشی چیخماسی ایله اوبرازلاشیر. اوغوز ائلی‌نین عادتلرینه گؤره هر بیر اوغلانا آد وئرمک اوچون او اوّلجه اؤزوندن ایگیدلیک گؤستریب دوشمن اؤلدورمه‌لیدیر. قازان خانین اوغلو یئتکین یاشینا دولماسینا باخمایاراق هله ده ایگیدلیک گؤسترمه‌دییی اوچون آدسیزدیر. بونا گؤره آتاسی اونو سورگون، سئوگیلیسی ایسه ترک ائدیر. اونلار اوغلانین قورخاق‌لیغینی اؤزلرینه باش‌آلچالدیجی بیلیرلر. اوغلان ایسه اونلارین بو عنعنه‌وی دوشونجه‌لری‌نین علیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه آدام اؤلدورمک، حتتا بو آدام دوشمن اولسا دا بئله، ایگیدلیک ساییلمیر. انسان‌لیغا ضید بیر حرکت‌دیر: «من ایستیرم بو قایدانی پوزام. بلکه مندن سونرا اوغوز محالیندا جوانلار آدام اؤلدورمک ایله آد قازانمییالار» (ص۴۹) چونکی اونون فیکرینجه «دوشمن دا اینساندیر» (ص۴۹). «مه‌یه‌ر او اینسانلاری من یارادمیشام کی من اؤلدورم» (ص۵۲) دئییر.
بو عادت‌لره عصیان ائدن اوغلان، ائلیندن قووولور، سئوگیلیسیندن آیریلیر. ائلین آغ‌ساققالی دده‌قورقود تیپلی «بؤیوک بابا» اونا گؤستریش وئریرکی «اوچونجو داغین کؤلگه‌سی مکانیندا اولان قایا»دا بیر دلی‌باش آدام یاشاییر، اونو اؤلدورمکله ایگیدلیک درجه‌سینه چاتا بیلر. اوغلان راضی اولاراق ایلک اوغراشدیغی آدامین قوناق‌سئورلیینه باییلیر. سن دئمه‌کی بو چوبان دا، اوغلانا تای بیر زامان قایدالارین قارشیسینا چیخاراق ائلیندن سورگون، سئوگیلیسی «بورلا»دان اوزاقلاشیر. «بورلا» ایسه آدسیز اوغلانین سئوگیلیسی «دورلا»نین خالاسی‌دیر. اثرین توققوشما یؤنو، اونونلا عینی دوشونجه‌ده اولاراق ائلیندن قوولان، سئوگیلیسیندن اوزاقلاشان «چوبان» اوبرازی‌دیر. چوبان، اوغوز ائلینه دوشمن ساییلیر. چونکی عادتلرینه ضید چیخیبدیر. او دا عنعنه‌وی دوشونجه‌یه (آدام اؤلدوروب آد قازانماق) ضید اولدوغو اوچون سورگون اولونوبدور.
«بورلا» ایله «دورلا» اوبرازیندا بیر فرقلی جهت وار. چوبانین سئوگیلیسی «بورلا» اونو ترک ائدرکن اونونلا آیاقلاشمایاراق گئتمیر. «دورلا» ایسه آدسیز اوغلانلا آیاقلاشیر. اوندان آیریلمیر. «بورلا»یا اوخشایان «دورلا» ایکی کیشی یعنی چوبان‌لا آدسیز اوغلان آراسیندا ساواشا سبب اولور. اونلارین هر بیریسی «دورلا»نی اؤز سئوگیلیسی سانیر. کیشی‌لر هر بیریسی اونو اؤز سئوگیلیسی‌نین آدی ایله چاغیریر. ساواشارکن، آدسیز اوغلانی قتل تؤرتمه‌یه (آدام اؤلدورمه‌یه= اثرین اساس موضوعسو اوزرینده دایانیر) تحریک ائدیر قوجا چوبان. قازان‌خانین آدسیز اوغلو، چوبانی آرخادان وورور. بئله‌لیکله عؤمور بویو ائل قایداسی‌نین علیهینه عصیان ائدن اوغلان، نهایت اؤزو ایسته‌مه‌دن آدام اؤلدورور. آنجاق او قتل ائدیب، سوچ ایشله‌ییب. بونا گؤره اوغوز ائلی‌نین آغ‌ساققالی دده‌قورقود اونا «سوچلوخان» (گوناهکار) آدینی وئریر نهایتده.
یازیچی دده‌قورقود بویوندان آلدیغی ائپیزودو بؤیوک بیر بدیعی باجاریقلا یئنی‌لشدیرمیش. اونا هم یئنی فورما، هم یئنی مضمون یوکله‌میشدیر. اثرین اساسینی تشکیل ائدن اومانیستی دوشونجه آیدینلانما دؤوروندن بویانا «انسان» آدلی بیر فئنومئنی تانری حددینه قالدیران دَیَرلر اوزره قورولور. نیچه انسانلارین عادت و عبادت ائتدییی تانرینی اؤلدوره‌رک انسانی اونون یئرینه قوندارماسیندان توتموش واراولوشچولوق (اگزیستانسیالیزم) دوشونجه‌سینه قدر انسانا وئریلن دَیَر مدرن دوشونجه‌ده قورونوب ساخلانیلیر. یازیچی دا بو نؤقطه‌ی نظردن اسکی دوشونجه‌یه عاید اولان بیر عنعنه‌نین علیهینه چیخاراق اونو تنقید ائدیر، هم ده اونون مضمونونا ضید چیخاراق عکس مضموندا چیخیش ائدیر.
«اوتوبوس ایستگاهی» پیئسی
بو پیئسده هر کیمسه اؤز گونده‌لیک ایشی ایله مشغولدور. اونلار حتتا ایستگاهین دَییشیلدییی مکانیندان دا خبرسیزدیرلر. هر بیر کیمسه اورایا گله‌رک اؤز پروبلئم‌لریندن دانیشیر. کیمسه‌نین دوشونجه‌سینده عادت ائتدییی موضوعلا باغلی شوبهه یارانمیر. انسانلار دوشونجه سفیل‌لیینه دوچار اولوبلار. مسئله‌نی حل ائتمکده عاجیزدیرلر.
آوتوبوس ایستگاهی مختلیف تفکرلو انسانلارین قووشاق نؤقطه‌سی اولاراق بیردن-بیره یئرینی دَییشیر. دَییشیلدییی حالدا اورادا اؤزونو قووشاقدا اولانلار آراسیندا دوشونجه فرقلی‌لیک‌لری، تفکر سفیل‌لییی یارانیر. بونون باشقا بیر آنلامی دا وار. انسان عادت اوزره یاشایارکن اؤزونون دونیاسینی، دونیا گؤروشونو ده محدودلاشدیریر. او، هر گون اؤزونه محدود چرچیوه‌لر تعریف‌له‌ییر. بو چرچیوه‌لرین داغیلماسینی، دَییشیلمه‌سینی بئله بئینینه سیغیشدیرا بیلمیر. اونا حاضیرلیقلاری یوخدور. دَییشیکلیک باش وئردیکده، اؤزونو عصب‌لشدیرمه حالینا گتیریب چیخاریر. اؤزونون دونیاسینی داها سیخلاشدیریر. بو کیمی عادت‌لر اوزره سیخلاشان انسان، هر گون کیچیلیر. هر گون اؤنمسیز اولور. اونون دوشونجه و دویغوسونا اهمیت وئرمه‌دن یاشادیغی حیاتین جیغیرینی دا دَییشمک، اونا خبر وئرمه‌دن، اؤنم وئرمه‌دن حیاتا کئچیریر؛ عینی ایله آوتوبوس ایستگاهی یئری‌نین دَییشیلمه‌سی کیمی. او ایستر-ایسته‌مز اؤزوندن آسیلی اولمایاراق ایسته‌نیلن استقامت‌لره یؤنله‌نیر.
موغان- ۱۸/۶/۱۴۰۲
