(جلیل یعقوب‌زاده‌فرد مدرنلشمه و مدرنلیک… کیتابی اساسیندا)
یعقوب‌زاده‌فرد «مدرنلشمه و مدرنلیک شبسترلی میرزاعلی معجزون مفکوره‌سینده» (۱۴۰۱) کیتابیندا باشقا کیتابلاری کیمی علمی اساسدا معجز شبسترلی‌نین دوشونجه قایناقلارینی، اورتدییی و ایناندیغی مفکوره‌لری آچیقلاییر. بو کیتابی نظری-تنقیدی کیتابلاریمیزین علمی اساسدا یازیلمالارینا دَیَرلی اؤرنک بیلیرم. یازیچی‌نین بیر چوخ حاللاردا دوغرو-دوزگون دَیَرلندیرمه‌لری یازدیغی اثرین اؤنملی جهت‌لریندن حساب اولونور. آراشدیرماسینی، قایناقلارا استنادا اورتایا قویماسی اثرین باشقا بیر اؤنملی جهتی اولاراق اونا اولان، اوندا گئدن دوشونجه‌لره بئله، اوخوجو اینامینی آرتیریر. یازیچی، معجزون مدرنلشمه پروسئسینی، توماس اسپریگنز-ین «سیاسی و اجتماعی تئوری‌لرین اولوشوم مدل»ی (باخ ص ۱۰۵) اوزرینده آچیقلاییر. دؤرد مرحله‌نی چئوره‌ین اسپریگنز-ین مدلی اساسیندا یازیچی، ایلک ایکی بؤلومده مسئله‌نین نظری یؤن‌لرینی اورتایا قویاراق «مدرن، مدرنیته و مدرنلیک» آنلاییشلارینی آچیقلادیقدان سونرا، ایکینجی بؤلومده یئنه ده «آیدینلانما»، «معاریف‌لنمه» اوزرینده نظریه‌لر واسیطه‌سی ایله موضوعنو آچیقلایاراق اونلاری آذربایجان آیدینلانما اؤزللیک‌لری ایله اویغونلاشدیریر. بو ایشده، یازیچی‌نین او دؤوره عاید اولان درین بیلگی و مطالعه‌سینی گؤروروک. بونا یازیچی‌نین بو دؤورلره عاید اولان یازدیغی و یا ترجمه ائتدییی باشقا کیتابلاری دا یاردیمچی اولور. اونا گؤره بو اثری، اوزرینه گؤتوردویو موضوعنو درین آچیقلامادا اوغورلو بیر اثر حساب ائدیرم.
یازیچی معجزون مدرنیته ایله اوغراشدیغی دوشونجه‌سینی «تئوری» یوخ، «ایدئیا» کیمی آراشدیراراق عمومی‌لیکده آذربایجان آیدینلارینین مدرنلیک حاقدا دوشونجه‌لرینی ایکی فرقلی یؤنده آچیقلاییر. بو فرقلی یؤن‌لر، اونلارین یاشادیغی محیطله داها چوخ باغلی‌لیقلاری واردیر. قوزئی آذربایجان غرب مدرنلشمه پروسئسینی دستکله‌یه‌رک عمومیتله کوتله‌وی رئفورمو یوخاریدان آشاغی (حاکمیتدن کوتلهیه دوغرو) یؤنه‌لیک بیر رئفورمو یوخ، آشاغیدان یوخاری (کوتله‌دن ملت-دؤولت‌چی‌لییه دوغرو) رئفورمو دستکله‌ییر. آخوندزاده، زردابی، جلیل محمدقلیزاده بو دسته‌یه عایددیر. ایکینجی گروه آیدینلار ایسه، ایران محیطینده اولانلاردیر. بونلار عمومیتله یوخاریدان آشاغییا اولان رئفورمو دستکله‌ییرلر. عینی دوشونجه‌نی من ده «آذربایجان شعرینده مدرنیزم» (۱۳۹۹) کیتابیمدا ایره‌لی سورموشم:
«آیدینلانما دؤورو چئشیدلی دوشونجه‌لر دؤورودور. حتتا بو دؤورون بیر چوخ متفکرلری هم غربده، هم شرقده بیر بیری ایله مخالیف جبهه ده دایانیردیلار. کانت، ولتر، دیدرو، روسو، مونتسکیو بیر معنالی دوشونجه‌ده دئییلدیلر. شرقده ده بئله – و داها چوخ آذربایجان آیدینلانماسینی نظره آلاراق- دئمک اولارکی چئشیدلی دوشونجه ساحه‌لری وار ایدی. اؤرنک اوچون غرب آیدینلانماسیندا اولدوغو کیمی، بیر چوخ آنلاردا بو متفکرلرین کوتلهیه اولان باخیشی آلچالدیجی و تحقیر ائدیجی‌دیر. آخوندزاده، کوتله‌نی تحقیر ائتمیر. کوتله‌نین نئجه ساوادلانیب شعورلو اولماسینا فیکیرلشیر. او هر بیر کیمسه‌نی، کوتلهیه ساوادلانما شرایطینی یاراتماغا چاغیریر. کوتله‌نی خورافاقلا مشغول ائتمک یئرینه، عاغیل اوزره مسئله‌یه یاناشمالارینی و بیر آز دا دونیا گئدیشاتینا، شوبهه و تنقید ایله باخمالارینی اؤیرتمه‌یی ایسته‌ییر. آخوندزاده داها چوخ اقتداری تنقید ائدیر.
بونون قارشیسیندا زین‌العابدین مراغه‌ای و طالبوف تبریزی سیاسی سیستئمده، حکمدارین اولماسینی ضروری بیلرک استبدادی بیر سیستئمین طرفداری‌دیرلار. بونلارین دونیا گؤروشونده حکمدار یئرینده قالیر. یالنیز حاکمیتین ایکینجی درجه‌لی حکومت آداملاری یعنی سیاسی آداملار و ناظیرلر تنقید اولونورلار. یعنی بونلار اؤلکه اصلاحاتی‌نین اولماسینی حکمدارین یوخ، ایکینجی درجه‌لی حکومت آداملاری‌نین اوزرینه ییخیرلار. کوتله ایسه اَن آلچالدیجی ایفاده‌لرله تحقیر اولونور. سیاحتنامه ابراهیم‌بیک بونا ان گؤزل اؤرنک‌دیر.
ملانصرالدین مکتبینده ایسه، هر شئی داها چوخ مدنی‌لشیر. آلچالدیجی جهت‌لر اولدوقدا دا، مسئله‌نین اؤنملی جهتی اولان کوتله‌نین اویانیشینی نظره آلیرلار. جلیل محمدقلیزاده ملت-دولت مسئله‌سینی «ملت» آدلی کیچیک یازیسیندا ساده بیر دیلله دولغون و عینی حالدا شرق ایله غربده اولان مدنی-سیاسی فرق‌لری چوخ گؤزل شکیلده آچیقلاییر. یازی‌نین ایکی قاتی وار. دئییلن سؤز و جومله‌لرین آرخاسیندا آجی بیر تنقید وار» (شهبازی، ۱۳۹۹: ۵-۵۳)
یازیچی، دوغرو بیر یاناشما اولاراق معجزون شعرلرینی مدرن بیلمیر. آنجاق اونون شعرلرینده مدرنیته‌یه یؤنه‌لیک علامت‌لرین داها چوخ اولماسینی دا وورغولاییر. بو دا اولدوقجا دوغرو بیر یاناشمادیر. معجز مدرنیستی دوشونجه‌یه صاحیب دئییل. آنجاق آیدینلانما دؤورونون بوتون ائلئمئنت و اؤزللیک‌لرینی اؤزونده داشییر. بو دا مدرنیته‌یه دوغرو آپاریجی بیر آددیم ایدی. دوغرو اولان اودور کی او، اسکی دیوان شعرینده اولان مضمونلارین حتتا ان کیچیک فاییزینی دا اؤز شعرینده عکس ائتمیر. دئمک او، هارداسا، هانسیسا اؤزللیک‌لرله دیوان شعریندن فرقلی بیر واریانت اورتایا قویور:
«بیزیم شعریمیزده، مشروطه دؤورونده اولان دَییشیک‌لیک‌لر وکلاسیک شعرله فرقلی ائلئمئنت‌لر، ایلک اؤنجه شعرین مضمونوندا اولدو. اؤزلریندن اولمایان مضمونلاری بو شعرلره داخیل ائتدیلر… بو دؤور شعریمیزین مضمونلاری، کئچمیش شعرلرین مضمونونا قارشی اولاراق گئرچک‌لشیر. کلمه‌لر، اولدوغو وارلیق‌لاری معناسیندا ایشله‌نیر. اشیا، طبیعتده کی وارلیق‌لار، انسانین دویغو و اجتماعی حیاتی، اولدوغو کیمی وئریلیر. (آذربایجان شعرینده مدرنیزم، ۱۳۹۹: ۱/۶۶):
سؤیلورم بو میلته هر گون به آواز بلند
مؤمونون اولسون گرک بؤرکو میثال کله‌قند
لشگر آلمانه بنزر لاپ سپاه پهلوی
اولماسین راضی گرک بو اَمره شاه پهلوی
باشینا قویسون حاجی، ملا کلاه پهلوی
کوچه و بازارده ائتسین اوشاق‌لار ریشخند
لیفه شلواره داخیل ائیله تومان باغینی
گئیمه کت شلوار، پوزما میلتین اخلاقینی
سال عبانی چیگنیوه، قوی باشیوا قزاقینی
زیر شلواریله چیخ بازاره، اول ملاپسند (معجز، ۲۰۰۶: ۲/۱۰۳).
بونلاری دئمکدن مقصدیم او دور کی آدی گئدن کیتابیمدا وورغولادیغیم کیمی، من ده ائله جناب یعقوب‌زاده کیمی معجزو بیر «آیدینلانما» (جناب یعقوب‌زاده معاریف‌لنمه استفاده ائده‌رک بونو آیدینلانما ایله فرقلی بیر آنلاییش اولدوغونو یازیر) دؤورو شاعری کیمی دَیَرلندیریرم.
عینی حالدا یوخاریدا دئدییمیز ایکینجی‌لرین، بیرینجی‌لرله فرقلی اجرا نوع‌لری، و بیر چوخ حاللاردا فرقلی ایدئیا و آماج‌لاری دا اورتادادیر. بیرینجی‌لر داها چوخ «آذربایجانی» اؤزلری‌نین وطنی بیله‌رک تورک دیلی واسیطه‌سی ایله آماج‌لارینی اجرا ائدیرلر. ایکینجی‌لر ایسه، «وطن» آنلاییشیندا متردددیرلر. بونلار وطن دئدیک‌لرینده داها چوخ آذربایجان دا اونون ایچینده اولاراق عمومی‌لیکده او زامانکی دبله دئسک «ممالک محروسه ایران» اولدوغونو سؤیله‌ییرلر. بونا گؤره اونلارا بو آماج اؤنملی اولاراق کوتله دیلی اولان تورکجه‌نی یوخ، حاکمیت دستکلهدییی فارس دیلینی سئچدیک‌لری بللی‌دیر.
بو آرادا ایکینجی‌لرین ایچینده معجز شبسترلی کیمی آیدینلار دا، بیرینجی‌لرله عینی دوشونجه‌ده اولدوقلارینی گؤسترمیشدیر. من دئیردیم کی اونون اوچون دیل، اجرا جیهازی کیمی یوخ، ترسینه آماج‌دیر. شعرلری‌نین چوخوندا تورکجه‌نی آماج بیر دیل کیمی اؤنه چکن شاعر، آیدینلانمانین باشیندا «دیل» فاکتورونون دوردوغونو بیلدیریر:
«اگر م.ع.معجز تورکجه دانیشماغی، تورک دیلیندن، اونون اهمیتیندن دانیشیرسا بونا گؤره‌دیر کی اوندان اؤنجه بو مسئله باشقالاری طرفیندن قیجیقلانیلمیردی. آچیغینی دئییم فارس تورک مسئله‌سی، نه فارس نه ده آذربایجان ادبیاتیندا یوخ ایدی. مشروطه و داها چوخ «خیابانی» حرکاتیندان سونرا بو مسئله‌نی قیجیقلاندیرانلار اولدو. طبیعی کی بو حاقدا «معجز» کیمی شاعرلری ده جاواب یازماغا و گونده‌لیک مضمونو شعرینده گتیرمه‌یه مجبور ائدن فاکتور کیمی اؤزونو گؤستریر» (آذربایجان شعرینده مدرنیزم، صص ۸-۶۷)
اؤزو تورک اوغلو تورک، آمما دئییر تورکو جهالت‌دیر،
خدایا، مضمحل قیل تختدن بو آلِ قاجاری!
اومیدین کسمه، معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزه‌ر بیر ارمغان تک دفترین بیل چین و تاتاری (معجز، ۲۰۰۶: ج۲/۵۱).
اثرین هر بیر جومله‌سینده اؤنملی نظری بؤلمه‌لر یاتیر. بورادا اونلارین هامیسینا توخونماق ایسته‌سک اثرین اؤزو قدر بیر آیریجا کیتاب اولار. بو نظری بؤلمه‌لر آراسیندان اوچونو نظردن کئچیرمه‌یی اؤنملی سانیرام:
۱.معجزون مشروطه، خیابانی و دؤورونون باشقا حرکاتینا قوشولماماسی
۲.معجزون رضاخانی دستک‌لمه‌‌سی مسئله‌سی
۳.معجزون وطن آنلاییشی
۱.معجزون مشروطه، خیابانی و دؤورونون باشقا حرکاتینا قوشولماماسی
یازیچی یازیر:
«میرزاعلی‌نین بو حرکت‌لره [مشروطه، خیابانی، لاهوتی حرکت‌لرینه] قاتیلمادیغی بیلینمکده‌دیر. ائله‌کی، اؤرنک اولاراق سیمیتقونون تؤرتدییی جنایت‌لره دایر شعرلر یازان معجز، نه مشروطه، نه سونراکی خیابانی، جنگل حرکاتی و لاهوتی داربه‌سی حاققیندا هر هانسی بیر شعر یاز[ما]میشدیر. اونون اجتماعی رئفورم و مدرنلشمه مفکوره‌سینی گؤز اونونه آلدیغیمیزدا بو غریبه بیر دورومدور. چونکو مشروطه حرکاتی‌نین هدف‌لری‌له میرزا علی نین هدف‌لری اؤرتوشمکده‌ایدی» (یعقوب‌زاده فرد، ۱۴۰۱: ۹۵).
یازیچی دوغرو اولاراق شوبهه‌لنیر.
معجز شبسترلی، دؤورونون انقلابلارینا (مشروطه و خیابانی حرکات‌لارینا) قوشولمادیغی بللی‌دیر. معجز حتتا بیرجه «مشروطه» حرکاتی حاقدا یازمادیغی بللی‌دیر. او خیابانی حرکاتیندان دا یالنیز «ای ویل‌هئلم» شعرینده «دیموقرات فرقه‌سی» آدی ایله آد آپاریر. بوندان باشقا هر هانسی بیر شعرینده اوندان آد گئتمیر. بو حاقدا، مثبت-منفی حتتا کیچیک بیر موقعی ده یوخدور. او بویدا دیوانیندا ستارخان، باقرخان آدینا بیرجه یئرده ده راست گلمک اولمور. عوضینده بؤلگه‌سینده چؤرکچی‌دن، ساوادسیز قادینلاردان توتموش ملالارینا قدر بول-بول آدلاری چکیلن انسانلار، بول-بول آدی چکیلن یورد و کند آدلاری واردیر. سوال اولونا بیلر: بلکه او بو حادثه‌لردن خبرسیز ایدی؟! بیرینجی روسیادا سوسیالیستی انقلابدان توتموش بیرینجی دونیا ساواشیندان خبردار اولان معجزه بو سوال ان آلچالدیجی سوال اولا بیلر. او هم استانبول، هم ده اؤز وطنینده اولارکن قزئت اوخویور، هم ده چوخلارینی قزئت اوخوماغا چاغیران شعرلر یازیر:
دئدی بوراخ قزئتی، آل بو وئردی اَزبرله
دئدیم آخوند منه، حَبل‌المتین» لازیمدیر (دیوان، ج۱، ص۱۵۵)
یاخود لئنین واسیطه‌سی ایله کومونیزم انقلابی‌نین یارانماسیندان خبر توتان معجز، حتتا بیر شعرینده بو انقلابین نخچواندا گؤردویو بیر سیرا ایش‌لرینی ده اؤیه‌رک دستکله‌ییر:
دولت شورا قورولدی عدلنن
توده مظلوم اولدی حکمران
رشک ائدیر تبریز، شبستر، خامنه
رشگ ائدر بو ملک آذربایجان
غبطه‌سیز یئرسیز دگیل وار علتی
اوردا توی‌دور بوردا ماتم اَلاَمان (معجز، تازا تاپیلان شعرلر، ص۶)
بونلار اونو گؤستریر کی او هئچ ده اؤلکه‌ده گئدن حادثه‌لردن خبرسیز دئییلدیر.
سوال اولونا بیلر دؤورونون بوتون آیدینلارینین دستکله‌دیک‌لری انقلابلاری عجبا معجز نه‌دن دستکله‌میر؟! منجه بونون آرخاسیندا دوکتور زهتابی‌نین وورغولادیغی کیمی اونون بؤیوک آمالی اولان تورک دیلی و کیملییی دورور. یازیچی دوکتور زهتابی نین یاناشماسینی «معجزون رضاخانین [بو مسئله‌یه سونرا توخوناجاغیق] ایش باشینا گلمه‌سینی خوش قارشیلاماسی‌لا ضید» (یعقوب‌زاده فرد، ۱۴۰۱: ۹۶) اولدوغونا گؤره رد ائده‌رک یازیر: «منجه معجزون مشروطه و اوندان سونراکی سیاسی حرکاتا قاتیلماماسی‌نین تمل ندنی میرزاعلی‌نین ذاتا سیاسی اولمادیغی و داها دوغروسو هر هانسی بیر سیاسی حرکاتین باشاری قازانا بیلمه‌یه جه‌یی دوشونجه‌سینده اولدوغودو (یئنه اورادا، ۹۶).
یازیچی‌نین «معجز ذاتا سیاسی اولمادیغی» دوشونجه‌سی ایله راضییام. آنجاق سؤزو گئدن حرکات‌لار داها چوخ اجتماعی-مدنی رئفورمچو حرکات‌لار ایدی. یازیچی معجز حاقدا دئدییی ایکینجی فیکری ایله راضیام. معجزون نظرینده اساس مسئله ده ائله بو ایدی. بو انقلابلارین، ملتی اوچون هئچ بیر فایداسی اولمایاجاغینی اؤنجه‌دن دوشونوردو. اونا گؤره کی هم سئچدیک‌لری آراج و هم قوراجاقلاری آماج یاد ایدی. ایلک دفعه اولاراق، ایران بیر بوتؤو وطن اولاراق مشروطه انقلابیندا بوتؤولشدی. بوتؤولشمه ایدئیاسنی دیرچلدن مشروطه انقلابی: دیلینی، محیطینی، وطنینی اؤن سیرادا توتان معجز شبسترلی اوچون سئویندیریجی حال اولا بیلمزدی. اونا گؤره ده اونو دستک‌لمه‌دی. یازیجی جناب یعقوب‌زاده، معجزون بو انقلابلاری دستک‌لمه‌دیک‌لری سبب‌لرینی آراشدیرارکن بو مسئله‌نی گؤزدن قاچیرمیشدیر. اونون اورتایا قویدوغو سبب‌لر دانیلمازدیر. آنجاق بوتون آیدینلارین بو انقلابا قوشولدوغو زاماندا، معجزون قوشولماماسی دوشونجه‌سی‌نین آرخاسیندا باشقا بیر سئودا وار ایدی. دیل و وطن سئوداسی. خیابانی تورک دیلینی دستک‌لمه‌سینه باخمایاراق، عملده باشقا جورا حرکت ائدیردی. اونون «تورکجه دانیشیق»لاری، تقی رفعت طرفیندن کوتله آنلامادیغی بیر دیله ترجمه اولوناراق چاپ اولوردو. معجزون ایسه کوتله دردی وار ایدی. اونو، باشا دوشه بیلمه‌دییی دیلده سسله‌یه بیلمزدی. (یازیچی بو کیتابدا «معجز»ون «دیل» موتیوی اساسیندا چوخلو شعرلرینه اشاره ائدیبدیر).
یازارین یازدیقلارینا اساسا، معجز استانبولدا اولارکن سیدحسن تقی‌زاده، زین‌العابدین مراغه‌ای، پیرنیا، دهخدا کیمی ایرانچی تورک‌لرله تانیش‌لیغی اولور. بونلار، مشروطه انقلابی‌نین آپاریجی‌لاریندان حساب اولونوردو. چوخ گومان معجز ائله اورادا بونلارین بوتؤولوک دوشونجه‌لری، فارس دیلی هئگئمونلوغونو، ایرانچی دوشونجه‌لری ایله تانیش اولور. بو تانیش‌لیق نتیجه‌سینده ده مشروطه انقلابینا قوشولمور. چونکی اونون هانسی دره‌یه آخاجاق سویونو اؤنجه‌دن گؤروردو. اوزاق چکمیر سیدحسن تقی‌زاده ۱۳۰۰ عرفه‌لرینده ایچ اوزونو گؤستره‌رک «کاوه» درگیسینده، یازیچی‌نین دا بو کیتابدا اشاره ائتدییی استانبولداکی «والده خانی» محله‌سینده‌کی تورک‌لره عاید تحقیر ائدیجی دوشونجه‌لرینی اورتایا قویور. اونون اساس دوشمنی حاکمیت یوخ، ایران داخیلینده یئرلشن تورک، عرب ملت‌لری اولور. ائلینه، دیلینه وورغون اولان معجز، مشروطه انقلابیندا نئجه بونلارا قوشولا بیلردی؟!
نتیجه اعتباری ایله، یازیچی دا دوغرو اولاراق معجزو «روسیه ترکیبینده‌کی آذربایجان آیدین‌لاری»نین (باخ صص۸-۱۰۹) داوامچیسی اولاراق بو نتیجه‌یه چاتیر کی:
«معجز بو آیدینلارین میراثچیسی اولاراق مسئله‌نی اجتماعی و سیاسی سویه‌ده آختارماماقدایدی. «کوتله‌وی سیاسی‌لشمه» باتاغیندان اوزاق دوراراق فردی سویه‌ده چالیشمالارا اوز گتیرمیشدیر. نتیجه اعتباری‌له پروبلئم‌لرین چؤزومونو قوروم‌لارین دَییشمه‌سینده آختارماماقدایدی. معجز قوروم‌لاردان چوخ مناسبت‌لری هدفه آلان نادر آیدین‌لاردان بیریسی‌دیر… دولاییسی‌لا، قوروم‌لاری دوغرودان هدف آلماقدان قاچینمیش و مشروطه و خیابانی کیمی قوروم‌لاری هدف آلان حرکت‌لرین باشاری قازانمایاجاغینی دوشونرک سؤز قونوسو حرکت‌لره قاتیلمامیشدیر» (ص ۱۰۹).
۲.معجزون رضاخانین دستک‌لمه‌‌سی مسئله‌سی
یازیچی بیر نئچه یئرده یازیر کی معجز، رضاخانین بیر سیرا ایش‌لرینی تصدیقله‌ییر. اصلینده اونون شعرلرینده بونو تصدیق‌له‌ین شعرلر ده واردیر. آنجاق اونون حاکمیتینی تصدیقله‌ییجی شعرلره یوخ، بیر چوخ حاکمیت ایش‌لرینی تنقید ائدن شعرلر ده چوخدور.
عمومیتله معجزون دیوانینی اوخودوقدا رضاخانین دؤرد تشبثو اونون دیققت مرکزینه چئوریلیر:
۱.رضاخانین اسماعیل سیمیتقو قیرغینینا سون قویماسی
۲.رضاخانین جمهوریت آدی ایله ایش اوستونه گلمه‌سی
۳.رضاخانین یئنی اوصوللو ساوادلانما اوجاقلاری‌نین یاراتماسی
۴.رضاخانین دینی روحانی‌لرین سیاسی و کوتله ایش‌لرینه مداخله ائتمه‌سی‌نین قارشیسینا چیخماسی
معجز رضاخانین ایلک تشبثونو تامامی ایله دستکله‌ییر. باشقالارینی ایسه هم دستکلهدییی، هم ده تنقید ائتدییی شعرلر واردیر.
معجزون دیوانیندا (گؤزومدن یاییندیقلارینی دئمیرم) آزیندان ۱۱ یئرده بلاواسیطه اسماعیل سیمیتقونون آدی و تؤرتدییی قیرغین‌لاری، آزیندان ۷ یئرده ایسه کورد مسئله‌سی، ۳.دان چوخ یئرده ایسه سالماس (دیلمقان)، اورمو و سولدوز شهرلرینده کورد قیرغین‌لارینا دولایی اولاراق دا یئنه سیمیتقونون مسئله‌سینه اشاره اولونان شعرلر واردیر. (بو مسئله‌یه یازی‌نین داوامیندا توخوناجاغیق).
ساقیا بیر باده وئر ابنای جمهوریته
تشنه‌دیر اهل وطن صهبای جمهوریته
ساکیت اول، آهسته گل، تند اَسمه ای باد صبا
قورخورام توز اَیلَشه سیمای جمهوریته
بیر پارا نادان کیشی «باش‌سیز بدن اولماز» دئییر
بس دئمک واقیف دئییل معنای جمهوریته
قوردا وئردی گله‌نی، چون کله‌سیز چوپانیمیز
اول جهتدن دوشموشوک سودای جمهوریته
قامتی اولدی خمیده بینوا ایرانلی‌نین
بسکی کورنوش ائیله‌دی اعدای جمهوریته
قبله عالَم‌لره یوز یول «بلی قوربان» دئدیک
بیر زماندا “هن” دئیک آقای جمهوریته
ایسته‌سن قئید اسارتدن خلاص اولماق اگر
قوی قدم موسا کیمی دریای جمهوریته
ائتدی احیا یئنگی دونیا مردگانین بالتمام
سن ده یالوار ای اوغول عیسای جمهوریته
بیر قاریش یئر یوخدو لم‌یزرع فرنگستانده
ائیله بیر عطف نظر صحرای جمهوریته
محتکرلر آستانین بوس ائدن جُهّالدیر
اولماز هر کس مشتری کالای جمهوریته
قدر زر “معجز” شناسد، قدر گوهر گوهری
اوز سوره عاقیل گرک توغرای جمهوریته (معجز دیوانی، ۲۰۰۶: ج۱، ص ۱۲۵)
معجزون «جمهوریت»ـه عاید بیر نئچه شعری وار. بونلارین بوتونونده او بو مسئله‌یه نگران‌دیر. معجز جمهوریتین ماهیتینی قبول ائدیر. او دئینده‌کی:
بیر پارا نادان کیشی «باش‌سیز بدن اولماز» دئییر
بس دئمک واقیف دئییل معنای جمهوریته
جمهوریتی، شاه‌سیز بیر سیاسی سیستئم بیلیر. بونا گؤره ده رضاخانین استبدادی حاکمیتینی قبول ائتمیر. معجزه تای آذربایجان آیدین‌لاری چوخ ایدی. جلیل محمدقلیزاده همن دؤورده «ملانصرالدین» درگیسینده «اصل مقصد نه ایمیش» باشلیقلی یازیسیندا مسئله‌یه توخونور. اونون یازدیغینا گؤره رضاخان جمهوریت آدی ایله گلدییی گونلردن درحال سونرا اؤزونو شاه اعلان ائدیر. بونو گؤرن محمدحسن‌علی زنوزی آدلی اعتراضچی جانینی قورتارماق اوچون باکی‌یا گئده‌رک اورادا منبرده دانیشارکن میرزه جلیل ده اونون منبرینده‌کی دانیشیغا قولاق آسیر. اونون یازدیغینیا گؤره زنوزی منبرده رضاخان شاهلیغینا اعتراض ائتدیکدن سونرا گیلاندا «سلامت» آدلی قزئتی الینه توتاراق اوندا اولان یازینی اوخویور:
بو سؤزلردن سونرا محمدحسن علی زنوزی الیندهکی روزنامه‌نی آچوب دئدی:
– قارداشلار، سؤیله‌دیگیم سؤزلر کهنه‌دیر. تازا صحبت بوراسیندادیر کی، بو ساعت ایراندا فارس ملتچیلری دانیشماقدادیرلار.
فارس ملتچیلری دئیورلر کی، احمد شاهی بیز اوندان اؤتری تختدن یئندیرمهدیک کی، شاهلیغی بیز دوست دوتمیریق. خیر، اوندان اؤتری یئندیردیک کی، قاجارلار تورک نسلیندن‌دیرلر.
سؤزومین ثبوتی ایچون بن سیزه بیر وثیقه گتیرمیشم: بو، گیلاندا رضا شاهین طرفدارلارینین پولی ایله نشر اولونان «سلامت» روزنامه‌سیدیر. گؤرین، همین روزنامه اوچونجی شماره‌سینده نه یازیر: «مقصد از خلع احمد شاه نه اینکه تبدیل اصول اداره‌ی نظامی به جمهوریت بود. نه، نه، نغوذوبالله! بلکه تعویض طایفه‌ی قولدورآسای قاجاریان تورکی به سلاله‌ی طاهره‌ی نجیب پهلوی فارسی بود».
بو فارس ملتچیلرینین سؤزو». (محمدقلیزاده، ۱۹۶۷: ۶۴۹)
بو شعردن ده بئله معلوم اولورکی هله رضاخان ایش اوستونه گلمه‌ییبدیر. آنجاق اونون کوتله آلدادان وعدلری یعنی «جمهوریت» قوراجاغی وعده‌سیندن او زامانکی آیدینلارین سئویندییی کیمی معجز ده سئوینیر. (او زامان: کاوه، ایرانشهر درگیسینده «جمهوریت» وعده‌سیندن سئوینن آیدینلارین سئوگی اعلانی درج اولونموشدو. یاخود تبریز بازار آداملاری رضاخانا (او زامان باش ناظیر ایدی) مکتوب یازاراق آوروپادا اولان قاجار شاهی احمدشاهی اؤلکه‌یه گله‌جه‌یینه مانع اولماسینی ایسته‌ییرلر. رضاخان سونرالار تبریز بازارینی خارابازارا چئویره‌رک اونلارین امک‌لرینی اووجلارینا قویدو!)
گؤروندویو کیمی معجز، رضاخانین حاکمیته گلمه‌سیندن اؤنجه «جمهوریت» قوراجاغینی سؤیله‌دیینه شوبهه ائدیر. او، «بیر زامان دا هن دئیک آقای-جمهوریته» مصراعسی ایله، رضاخانین جمهوریت آدی ایله ایشه گلدیینی لاغا قویور. رضاخان دا بلافاصله حاکمیته یئتیشمکله، اؤزونون یاشیل چیراغ واسیطه‌سی ایله طرفداشلارینا ایستر-ایسته‌مز دولایی اولاراق معجزون دئدییی فیکری آشیلادی: «باش‌سیز بدن اولماز». یعنی کی اؤلکه‌یه شاه لازیمدیر. بو حاکیمین آدی «قاجار شاهی» و یاخود «پهلوی شاهی» اولسون فرق ائتمز. بئله ده اولور. دئمه‌لی معجز، مشروطه، خیابانی حرکاتینی دستک‌لمه‌دییی کیمی، دینی شعارلارلا اورتایا گلن رضاخانی دا دستکله‌میر. چوخ کئچمیرکی معجز رضاخانی، قاجارین باشقا بیر واریانتی حساب ائدیر آچیق-آیدین. «شاهلیق» یئرینده قالاراق معجزون شوبهه ایله یاناشدیغی جمهوریت ده باش توتمور:
پهلوی‌زاده چیخیب تخته دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاج قَجَری، من نئیلیم؟
باغلادی مجلیس شورانی توپا ممدعلی
دوشدو اؤز جانینا آخر شرری، من نئیلیم؟
قمر عقربده، قاییتدی وطنه شاه رضا
یاخشی ساعتده ائده‌یدی سفری، من نئیلیم؟
گؤزو، قاشی، بدنی، هر یئری بنزیر شاهه
آزیمیش مدرکی، یوخموش هونری، من نئیلیم؟
یقین ایرانلی‌لارین بختی گتیرمیش آبالام
واریمیش مال-داوارا چوخ ضرری، من نئیلیم؟
منی شاه ائتسه‌لر، البته قبول ائیله‌مه‌رم
او آلیر دالینا با بارلری، من نئیلیم؟ (معجز دیوانی، ۲۰۰۶: ج۱، ص۲۲۲)
او بو شعرینده طنز دیلی ایله رضاخانین تاختا چیخماسینی، باشینا قویدوغو تاجی، تاج قَجَری یعنی شاهلیق تاجی حساب ائدیر و بونونلا قاجار شاهلاری آراسیندا هئچ بیر فرق اولمادیغینی سؤیله‌ییر. چونکو اونون «گؤزو، قاشی، بدنی، هر یئری بنزیر شاهه». معجز مجلیسین اولماسینی جمهوریت علامتی سانیر. بونا گؤره محمدعلی‌شاه، مشروطه زامانی توپا باغلادیغینی، رضاخانین دا مجلیسی توپا باغلاماسایدی دا، اونون اؤنمینی اؤزونون دیکتاتورلوغو ایله آزالتماسینا لاغا قویاراق محمدعلی‌شاه کیمی بونون دا عاقبتینی اونون اؤز ضررینه اولاجاغینی وورغولاییر.
رضاخان گویا جمهوریت آدی آلتیندا هر شئیی حل ائده‌جکمیش. معجز ده بو وعدلره اویاراق ظن ائدیردی کی هر بیر کیمسه او جومله‌دن آذربایجانلی‌لار اؤز مقدراتینی او جومله‌دن آنا دیلینده تحصیلینی حل ائده‌جکدیلر. بو سئوینجی او بئله دیله گتیریر:
او زامان خالق شادمان اولاجاق
کی وطن مادری‌زبان اولاجاق
اوندا تهرانلی ناگران اولاجاق
اهل آذربئجانه انشالله (معجز دیوانی،ج۱، ص ۱۲۸)
او دیوانی‌نین چوخ بؤلومونو تورکجه یازاراق بیر نئچه شعرینده بو دیلی دستکله‌ییر و باشقا دیلده یازیب ساوادلانمانی دا تنقید ائدیر:
ایندی ده فارسجا دانیشماق سؤزو افواهه دوشوب
آتش ظولم و سیتم خیمه و خرگاهه دوشوب
بَیجه‌خاتونه، نادارلی‌یا، علیشاهه دوشوب
تئز بو اود سؤنمه‌سه، قصد وَیَقان ائیله‌یه‌جک
قورخورام کی وئریله قیزلارا دا لؤوح و قلم
قویا طومار و قلمدان جیبینه اهل حرم
بئله معلوم اولور کی، او توکذ، بِنت کرم
اوخودوب کتلی‌لری، فارسی‌زبان ائیله‌یه‌جک (دیوان، ج۲، صص ۷-۳۰۶)
دئمک رضاخان جمهوریت آدی آلتیندا اؤزونون اوداقلاشدیرما (متمرکز) سیاستینی اورتایا قویور. معجز ایسه بو سیاستی بیر نئچه شعرینده تنقید ائدیر. اؤرنک اوچون او «انشالله» (ج۱، ص۱۲۷) شعرینده، قاجار شاهی‌نین اؤلوموندن سئوینه‌رک مدرسه‌لرین آچیلماسینا، قیز-اوغلانلارین تحصیل آلماسینا سئوینیر. دونیا علم نتیجه‌سینده یئنی اختراع‌لارا ال تاپدیغینی دئییر معجز. بونا گؤره، اؤز خالقی نین دا علم اؤیره‌نه‌رک جهالت پرده‌سینی کنارا ووروب یئنی اختراع‌لار ائده‌جه‌یینه اومید بسله‌ییر. آنجاق «گله» آدلی شعرینده اوداقلاشما سیاستینی بئله تنقید ائدیر:
«مقتدر» سؤیلر: منه فرمان گلیب تهراندن
ایشده بو داشدان کئچر هر حؤکم تهراندان گله
آغاعبدوللاه دئییرکی، باغلی‌یام من تبریزه
آلمایین، حؤکمو گرک تبریزده‌کی خاندان گله
تؤجوزو آلدی موباشیر، گر اینانمیرسیز منه
ائیله‌یین تصدیق او فرمانی کی ایراندان گله
قئید اولوندو عم‌قیزین آدی سیجیل و دفتره
آتیلیب دوشمه اگر کاغذ توکذباندان گله (معجز دیوانی، ج۲، ص ۳۱۰)
رضاخان یئنی دولت‌قورماق ادعاسینی ائدرکن، یئنی اداره‌چیلیک مرکزلری یارادیر. معجز بونلاری دا تنقید ائدیر: سیجیل اداره‌سی‌نین سیجیللی وئرمه‌سینی، مرکزی ارتش اوچون «سربازگیرلیک» (باخ: دیوان، ج۱، ص۲۹۵ و ج۲، ۴۶) تشبثونو، مالیات اداره‌سی‌نین وئرگی آلمالارینی حتتا گئییم‌لرده (باخ معجز دیوانی، صص ۸۷- ۸۸- ۱۰۳ و…) بئله دَییشکلیک یاراتدیقلاری‌نین بوتونونو تنقید ائتدییی بول-بول شعر نمونه‌لرینه راست گلیریک. بوتون بو دئدیک‌لریمه نمونه اونون «پهلوی بؤرکو» آدیندا شعری کیفایت ائدر (با: دیوان، ج۲، ص۱۰۳). بونلاردان معلوم اولور کی معجز رضاخان حاکمیتینی دستکله‌مه‌ییب‌دیر. ساده‌جه اونون یوخاریدا سس‌لندیردییم بعضی رئفورمچو ایش‌لرینی دستکله‌یه‌رک هر شئیی اؤز یئرینده دَیرلندیرمیشدیر. بونلار حقیقتا ده معجزو ان چوخ دوشوندورن مسئله‌لردیر. او، قیزلاری ساوادلانماغا قویمایان دینی فاناتیزمی عؤمور بویو تنقید ائدیر. ایندی رضاخان اونون ان چوخ آغریدان دردینه درمان گتیریرسه او سئوینجینی گیزله‌ده بیلمیر. منجه معجزو او قدر بو دردلر اینجیدیردی کی رضاخاندان باشقا هر بیر کس ده اولسایدی اونو دستکله‌یه‌جکدیر.
یازیچی حاقلی اولاراق، معجزو اجتماعی رئفورمچو یوخ، فردی رئفورمچو کیمی قبول ائدیر. یعنی معجز تحصیل، فردی تربیه، فردی جهالتین یوخ اولماسینی، دینین فردی فاناتیزمینه (خورافه‌چی‌لییی،…) مبارزه‌نی دستکله دییی اوچون اویانیشی هر بیر فردین اؤزوندن باشلادیغینی وورغولاییر. آرزو ائدیر کی یاشادیغی محیطده قیزلار دا درس اوخوسون، قیزلار مکتبه گئتسین. تحصیل، عنعنه‌وی دینی مکتب‌لری، یئنی اوصوللو مکتب عوض ائتسین. بئله بیر آرزو رضاخان دؤورونده حیاتا کئچدیکده عؤمور بویو حسرتینده اولان معجزون آرزوسو چین اولدوقدا سئوینیردی.
نتیجه اولاراق دئمک اولار کی معجز هر شئیی اؤز دوغرو تره‌زیسی ایله اؤلچور. رضاخانین یئنی اوصوللو مدرسه‌لر دایر ائله‌مه‌سینی دستکله‌ییرسه، باشقا ایش‌لرینی ده تنقید ائدیر.
۳.معجزون وطن آنلاییشی
معجزون «وطن» آنلاییشی ایکی نوعدور: ان چوخ وطن آدلاندیردیغی یئر، اؤزونون ایفاده‌سی ایله دئسک «گونئی» یا «گونئیستان» آدلاندیردیغی آذربایجانین بیر بؤلگه‌سی یعنی «شبستر» و اونون اؤزونون دیلی ایله دئسک «چؤوستر»دیر. بو، عمومیتله «شرقدن تبریز، غربدن سلماس و اورومو دنیزی، شمالدان مرند و خوی شهرستان‌لاری و جنوبدان اوسکو-آذرشهر شهرستان‌لاری‌نین آراسیندا یئرلشن و مرکزی شبستر شهری ساییلان بو منطقه جنوبی آذربایجاندا «گونئی» آدی ایله تانینیر (معجز دیوانی، ج۱، ص ۱۳۵).
معجزون اساس دوشونجه‌سینده بو محیطین آداملاری یئر آلاراق «وطن» آدلانیر. یعنی او ایش‌سیزلیکدن، خورافه‌دن، دینی فاناتیزم‌دن، ساوادسیزلیقدان، بَی-خان ظولموندن، باهالیقدان، قیت‌لیقدان یازیرسا بو بؤلگه‌نی نظره آلیر. اونون اوغراشدیغی بو موضوعلار باشقا محیطله سس‌لنمیر. بورا اونون اصیل «وطن»ی‌دیر. بو وطن آنلاییشیندا عمومیتله «آذربایجان» آدلی وطن آنلاییشی یوخدور. یالنیز بؤلگه‌وی وطن اورتادادیر. معجزون دیوانیندا ان چوخ آلتی-یئددی یئرده آذربایجان و آذربایجان تورکو آدینا راست گلمک اولور. «تورک» دئدیکده ایسه، تورکیه‌نی نظره آلیر.
وطن-ین عمومی آنلاییشی ایسه معجزون دوشونجه‌سینده چوخ گئنیش یئر آلمیر. آنجاق اوغراشدیغی حاللاردا دا او «وطن» دئدیکده «ایران» اؤلکه‌سینی «وطن» آدلاندیریر. بو، عمومیتله اونون سون دؤور شعرلرینده، داها دقیق دئسک رضاشاه دؤنمینده یازدیغی شعرلرده اؤزونو گؤستریر. بو دا او دؤورون تبلیغات نتیجه‌سینده اولا بیلر.
آنجاق وورغولاماسی گره‌کیر کی او رضاشاهی دستکلهدییی حالدا ایسه یئنه ده «وطن» آنلاییشی‌نین ایلک معناسی بوجاغیندان دستکله‌ییر. بئله‌کی رضاخانین دینی فاناتیزم، روحانی‌لرین گئریچی دوشونجه‌لری قارشیسیندا دورماسی، بیر ده «ساوادلانما» تشبثو معجزون ان ماراقلارینی چکن مقاملاردیر. بونلارین هامیسی‌نین دا اؤزونون «بؤلگه‌وی وطنده» تأثیرلی اولدوغو اوچون اونو دستکلهدییی بللی‌دیر. بو موضوعلار دئمک اولار کی معجزون هر بیر شعرینده واردیر. او بؤلگه‌سینده اولان انسانلاری ساوادلی، بیلیک‌لی، خورافه‌لردن اوزاق گؤرمک ایسته‌ییر.
اونون یالنیز بؤلگه انسانلارینا دیققت یئتیرمه‌سینی ایکی باشقا موضوع ایله ده آچیقلاماق اولار:
۱.بیرینجی دونیا ساواشی ۲.کورد اسماعیل سیمیتقو قیرغینی.
او بیرینجی دونیا ساواشی‌نین سبب‌کارلارینی دونیادا انسان اؤلومونه سبب اولدوقلاری اوچون تنقید ائتمیردی. اونا گؤره تنقید ائدیردی کی اونلارین بیر-بیری ایله ساواشی، یاشادیغی بؤلگه‌ده (یعنی ایراندا یوخ، حتتا آذربایجاندا دا یوخ، یالنیز یاشادیغی «گونئیستان» یاخود «شبستر» بؤلگه‌سینده) ایش‌سیزلییه، آج‌لیغا، چؤرک قیت‌لیغینا سبب اولموشدور. بو حاقدا «ای ویل‌هئلم» (ج۱، ص۵۷)، «پروسیا شاهی» (ج۱، ص۶۱) شعرلری ان گؤزل نمونه‌لردیر.
اسماعیل سیمیتقونون بؤلگه‌ده یاراتدیغی فاجعه و قیرغینلارا گؤره بیر نئچه شعرینده تنقید، اونو مغلوب ائدن اوردونو ایسه اؤیوردو. بونو اونا گؤره ائدیردی کی سیمیتقو قیرغین‌لاری قولاغی‌نین دیبینده یعنی سالماس، اورمو و سولدوز دا اولوردو. بونون منفی تأثیرلری اونون بؤلگه انتظامینی پوزوردو.
قایناقلار:
– محمدقلیزاده، جلیل (۱۹۶۷) سئچیلمیش اثرلری، آذربایجان دولت نشریاتی، باکی.
– معجز شبسترلی (۲۰۰۶)، معجز دیوانی، ۲ جیلدده، رئداکتور حسین علیزاده، گونش نشریاتی، باکی.
– میرزا علی معجز شبستری (؟)، تازا تاپیلان شعرلر، نشر بهروز، تبریز.
– یعقوب‌زاده‌ی فرد،جلیل (۱۴۰۱)، مدرنلشمه و مدرنلیک شبسترلی میرزا علی معجزون مفکوره‌سینده، بیرینجی چاپ، قالان‌یورد یاییم‌ائوی، تبریز.
