«لیریکا» نادر الهی‌نین شعرینده
حسین مصری
«لیریکا» آنلامی «لیر» سؤزوندن آلینیب، یونانجا سیملی موسیقی آلتی دئمکدیر. شرق ادبیاتیندا لیریک شعرلره رباعی شعرلرده دئییلیر.
لیریک شعر، دویغولارین جوشغون بیر دیل ایله آنلاتیلدیغی ادبی اثرلری‌نین عمومی آدی دیر. فردی دویغولارین ایچدن گلدییی کیمی جوشغولو، ائتکیلی بیر دیل ایله آنلاتیلماسینا دا لیریزم دئییلیر. لیریک شعرده توپلومسال موتلولوق، یادا فلاکت‌لردن دویولان سئوینج یا آجی دویغولار یادا عشق، آیریلیق، حسرت، اؤلوم آجیسی آنلاتیلیر. لیریک شعر دونیا ادبیاتیندا ان چوخ ایشله‌نن و سئویلن شعرین بیر ژانری‌دیر.
تورک ادبیاتیندا اؤزللیکله آذربایجان ادبیاتیندا خالق شاعیرلری‌نین سویله‌دییی شعرلری‌نین چوخو لیریک‌دیر.
لیریک شعرین ان اساس علامتی دویغو، هیجان، فیکیر و آرزولارین ایفاده‌سی‌دیر. لیریک اثرده معین بیر حادیثه‌دن دانیشیلمیر. بورادا حادیثه‌دن آلینان ائتکی و اونون نتیجه‌سیندن شاعیرین قلبینه یارانان حیس‌لر اؤز عکسینی تاپیر. لیریک شعرین اساس قهرمانی شاعیر اؤزودور. ادبیاتدا بونا «لیریک قهرمان» دئییلیر. لیریک اثرلر مضمونجا ایکی گروپا بؤلونور: محبت لیریکاسی و اجتماعی ـ سیاسی لیریکا. َ
یازیلی ادبیاتدا لیریک شعرین ژانرلاری اسکی زامانلاردان غزل، قصیده، رباعی، مخمس و چاغداش ادبیاتدا دؤردلوک، قوشما، گرایلی، سربست و آغ شعر قالیبینده ده یازیلیر. نادرین شعری مبالغه اولماسا دوغرودان دا «لیریکا» خزینه‌سی‌دیر.
سایین نادر «هوسیم وار نئیلیم » ردیفلی شعرینده، اجتماعی . محبت لیریکاسینی نه قده‌ر گؤزه‌ل سؤزجوک و ترکیبلرله اوخوجونون گؤز اؤنونده جانلاندیریر.
بالتا «ادبیاتدا اؤلوم سیمگه‌سی‌دیر و او سؤزجوک هامی میللت‌لر آراسیندا نفرت دویولان بیر آنلام داشییر؛ بلکه ده بو آنلام یاشیل ـ یاشیل اورمان‌لاری و یا «ویکتور خارا » شیلی مبارزی‌نین قوللارینی و یا میللی آذربایجان قهرمانی بابکین قوللارینی کسمه‌یینه گؤره‌دیر. آمما نادر «بالتا»یا جان وئره‌رک «بالتا»نی نه گؤزه‌ل و صمیمی دیل ایله سسله‌ییر کی ائله بیل «بالتا» دا نادرین اوره‌ک دؤیونتولرینی بیلیب و ذاتی خصلتینی اونوتمالی اولور. حال بو کی نادر اؤزوده بالتادان نفرتی وار و اؤزون بالتانین اؤنونده بیر «سالخیم سؤیود» اولاراق تانیتدیریر. بونو وورغولامالییام کی نادرین شعرینده بوتون طبیعتده اولان اشیا جان تاپیر و نادر ایله دانیشیرلار:
بالتا قارداش! بیر آز ال ساخلا یامان داشلانیرام
آخی سالخیم سؤیودَم، یاز هوسیم وار نئیلیم!؟
یا
آه! بالتا قورخوسو یاشاییر منده ده هله
یاتسام یوخو مئشه‌م قاریشیقدی، مئشه بئیی! صص ۴۸و۴۹ (بوقفسده اوچدو بلکه!)
و یا:
یایلیغیندان ال آتیب دَرمَه‌میشم …. سئودیجه‌ییم
ائللرین گوللو یازی، گوللو پایی وار منده”
و باشقا بیر لیریک شعرینده:
تزه باشا دوشوب، تزه دیسکینیب
یاشار قورتارمامیش اون بئش یاشینی
چاغداش عصریمیزین سئوگی و عشقینی او قده‌ر گؤزه‌ل تصویره چکیبدیر کی هربیر اوخوجو، گنج و یا قوجا، یاشلی اولسادا، درین دویغویا دالاراق، گولومسه‌ییر؛ آنجاق بو گولومسه‌نین ایچینده هیچقیریق‌لار و هؤنکورتولر ده یاشایا بیلیر. و بو شعر، سئوگی شعری اولماغینا باخمایاراق، سونوندا گؤزه‌ل اجتماعی سونوچا ایشاره ائده‌رک، اینسانلارین، حیاتیندا باش وئره‌ن اولایلاری دا خاطیرلادیر. «چال پاشیق دونیادی دونیامیز»
بیر کاغاذ آلاجاق بو گون بیر کاغاذ
قیزلار مدرسه‌دن چیخیرلار… بودور
او آلیب کاغاذی، باش قویوب قاچیر
خلوت بیر کوچه‌ده حسرتین اودور
الی اسه-اسه کاغاذی آچیر…
… اوخویور:
آه جاواد…
سالام عزیزیم…
اوخویور اللری اوره‌یی اوشور
چالپاشیق دونیادی، دونیامیز بیزیم
بعضن ایکی کاغاذ ده‌ییشیک دوشور
بوتون نادرالهی‌نی تانییانلار بیلیرل رکی نادر هئچ زامان دردی، داغ‌لار قده‌ر اولسا دا اوز – اوزه گلنده گؤرمه‌ییبلر کی دردینی دیلینه گتیرسین. آلتمیشینجی ایللردن نادرله دوستلوق ائله‌مک منه نصیب اولوبدور و بو کئچمیش اوتوز ایل‌ده اولماییب کی بیر دفه ده نادرله اوز ـاوزه گلنده، توتغون گؤرونسون؛ آمما نادرین اوره‌یینده «آراز آغلاییر» و «ائللرین آغلار آلایی وار» و «داماریندا ائللرین سارایی وار»:
تورپاغام، ائللرین آغلار آلایی وار منده
گؤزو یاشلی آرازی، آرپا چایی وار منده
داماریمدا قان آغیر آددیم آتیر …. نئیلَه‌مَلی
ائللرین بلکه بوغولموش سارایی وار منده
رامیز روشن، آذربایجانین، دونیادا آدلیم شاعیری، نادرله تانیش اولاندان سونرا، نادرین شخصیتینی نه قده‌ر گؤزه‌ل و اولدوغو کیمی وصف ائله‌ییر:
«اصلینه قالسا نادر اولان یئرده «درد» دئییلن شئی اؤز معناسینی ایتیریر. چونکو دوزلو و شیرین صؤحبتلری‌له نادر ان قارا قاباق آدامی دا گولدورمه‌یه قادیردی» ( پوئزیا ۵۲۵ جی قزئت )
دوغرودان دا نادر اولان یئرده درد، غم و کدر اولا بیلمز و نادرین حتی عادی دانیشیغی دا درین طنزله یوغرولور و قاراقاباق آدامی دا گولدورور. بورادا نادرین یاخین دوستو «دوکتور جهانی»نین گؤزه‌ل جومله‌سینی، نادرین باره‌سینده اؤز اذنی ایله گتیرملی‌یم: «نادر دوغرودان دا بیر فرشته‌دیر» بونو ایللر اؤنجه، دوستلار آراسیندا، نادردن سؤز گئدیردی، سؤیله‌میشدی.
و یا بیر شعرینده آذربایجانین تانینمیش شاعیری مرحوم «عاصم اردبیلی»نین اوغلونون اؤلومو موناسبتنه، اوغول حسرت واؤزلمینی، شابونلاشمیش سؤزجوکلرله یوخ، بلکه ده یئنی ـ یئنی سؤزجوکلرله و سئوگی قاتقیسی‌لا جانلاندیریر:
قاییت قاییتمالی قیل و قالیم،آی آغرین آلیم
قاییت آ سؤگیلیم آه سؤدالیم آی آغرین آلیم
قاییت قاییت کی ائوی ائیوانی سیلیم سوپوروم
دوروم سماوارا دا اود سالیم آی آغرین آلیم
بولود بولود ایله، سنسیز قیزیل قان آغلامیشام
چیچکلی باغچا اولوب دسمالیم، آی آغرین آلیم
باهار باهار بزه‌نیرلر تازا گلین تازا بئی
پاییز پاییز پوزولور احوالیم آی آغرین آلیم
قالیب باشی، قانادی آلتدا نه ایچیر نه دینیر
یئتیم‌لشیبدی خایال قارتالیم آی آغرین آلیم
نادرین شعرلرینده «لیریکا»دان سؤز آچیب، دانیشماق، مقاله‌لر اولا بیلر، آنجاق بورادا نادرین دؤنه‌لر سئوه ـ سئوه اوخودوغوم شعریندن بیر بندله سؤزومو سونا چاتدیریرام.
سن سوسوزسان، عطش منی اؤلدورور
بیر ایچیم سو اولدوم، ایچ منی قورتار
ساری سونبول کیمی حسرتده یاندیم
دولو دن ایسته‌دین بیچ منی قورتار
تبریز، تیرآیی ۱۳۹۸
