«هرشئی مر آغاجیندان باشلاندی»
حسین مصری
گونئی آذربایجان ادبیاتیندا نثر اثرلری‌نین گونو-گوندن سایی آرتدیقجا، گؤزل -گؤزل اثرلره ده راست گلمک اولور. او جومله‌دن سایین «رقیه کبیری» خانیملاری هم شاعیر، هم ده یازیچی اولاراق ادبیاتیمیزین گؤزه‌ل اولان ایکی قولوندادا چوخ سامباللی شعر و نثر اثرلری بیزیم ادبیاتیمیزا ارمغان ائدیب‌لر. بورادا هامی اثرلری‌نین آدلارینی چکمه‌یی لازیم گؤرمورم؛ یالنیز بو قیسا یازیدا «مرّ آغاجی‌نین کهربا گؤزلری» رومان اثرینه اؤز باخیشیمی سطیرلر قانادی ایله پایلاشماق ایسته‌ییرم.
بو رومانین کاراکترلری چوخدور و بو کاراکترلر شهرین قوشبازلار قفه‌سینده بوش و استراحت واختلارینی کئچیریرلر. منجه بو قفه بیر توپلومون سیمگه‌سی اولا بیلر؛ نییه کی بورادا هر صینیفدن انسانلار واردیر. دکتر، سرهنگ، قادین و… هر بیرینین ده یاشاییشا، اؤزه‌ل فیکیر و باخیشلاری واردیر. «آنجاق اصلینده رومانین گئدیشاتینی یوغرولدان دؤرد شخصیت واردیر: «سرهنگ» «سرهنگین قادینی»، «طیّب» و «باش دلال»؛ و رومان بونلارین پرفورمانس‌لاری ایله اولوشور. طیب، اری اؤلندن سونرا «کامکار» ماشینین شوفری اولاراق چالیشیر و عایله عضولری‌نین معاشینی تامین ائدیر و بیر ضیالی شخص کیمی قوشبازلار قفه‌خانسینا گلیر و کیشی‌لرله سؤز صؤحبت ائدیر و سرهنگه، کیتاب اوخودوغونا گؤره چوخ حؤرمتله یاناشیر. بورادا بیر اؤلکه وار «نیواک» آدیندا. بو اؤلکه‌ده بوتون دونیا اؤلکه‌لرینه رغمن، گونوز، گون اورتا چاغیندا دئوریم باش وئریر و «باش دلال» کودتاچیلارین لیدری اولاراق، کودتادان اوغور قازاناندان سونرا بوتون یئنی دولت موخالیف‌لرینین اعدام حؤکمونو یازان اولور و بیر فابریکا یولا سالیرکی اورادا، زنگوله و زینقیروو استحصال ائدیرلر و بو یول ایله اقتصادی منفعت‌لر الده ائده بیلیر. بیر یاسا کئچیریلیر کی یئنی دولتی قبول ائدیب و اوندان اطاعت ائتمک اوچون، قادینلار آیاقلارینا زینقیروو و کیشی‌لر سینه‌لری‌نین اوستونه زنگوله تاخمالی اولورلار.
سرهنگ رومانین اول‌لرینده بیر کیتاب اوخویان و دوشونجه‌لی بیر شخص گؤرونور و قوشبازلار قفه‌خاناسیندا ساکیت -ساکیت ایله‌شه‌رک چایین ایچیر و همیشه کیتاب اوخوماقلا واخت کئچیریر. باش دلال اعدام حؤکم‌لرینی اجرا ائتمه‌یه بیر شخص آختاریر و سونوجدا سرهنگین سوراغینا گلیر و سرهنگه بو ایشی تکلیف ائدیر. سرهنگ تردد آراسیندا قالیر قبول ائیله‌سین یا یوخ؟ قبول ائیله‌سه جلاد آدلاناجاق و قبول ائیلمه‌سه باشی وورولاجاق. نظامی‌لیک دؤورونده سرهنگ بیر کیتاب دا چاپا وئرمیشدی. بو باشلیقلا «اعدام طریقه‌لری غرب و شرق اؤلکه‌لرینده». باش دلال بو کیتابین ایشیق اوزو گؤرمه‌سینی ده سرهنگه خاطیرلاییر. سرهنگین اوشاقلیغیندا دایه‌سی سؤیله‌دییی حرامیلر ناغیلاری یادینا دوشور کی ناغیلین سونوندا «گؤیدن اوچ آلما دوشدو» یئرینه بو جومله‌لر گؤز اؤنونده سینما پرده‌سی کیمی جانلانیر: «هامی‌نین چؤره‌یی داشدان چیخسادا، بئنوا جلادین شرّ ده‌ییرمانی‌نین داربوغازیندان چیخار». نیواک اؤلکه‌سینده اعدام حؤکم‌لریده شافاق سؤکولن چاغین یئرینه یوخ، بلکه ده قارالان واختا سالینیر. سرهنگ اوره‌یی‌نین ایسته‌یینه رغمن حؤکم‌لری اجرا ائدیر. «سرهنگه گؤره هانسیسا بیر اعدام جوخه‌سی‌نین اؤنونده دایانمیش محکوم اؤز اؤزلویونده بیر کیتاب دیر. طبیعی‌دیرکی هرکیتابین دا اؤزه‌ل بیر دونیاسی واردیر.”ص۴۱
سرهنگین حیطینده بیر آغاج وار «مرّ آغاجی» آدیندا؛ آنجاق بو تور آغاج نیواک اؤلکه‌سینه مخصوص دئییلدیر، بلکه ده آفریقا و سعودی عربستان و هندوستان جغرافیاسی‌نین یئرلی آغاجی‌دیر. سرهنگ هرگون اعدام اجراسیندان سونرا ائوه قاییدارکن اوره‌ییندن کئچن احوالاتینی بو آغاجا دانیشیر. ظاهرده اعدام محکوملارینا اوره‌یی یانیر و آتش آچیلاندا گؤزلرینی ده یومور و حتا دریادارین اعدام حؤکمونو سیاسی بیر شرّ بیلیر و دئییر:
«من تئاتر قولچاغی دئییلم کی باش دلالین بارماغیلا اویناییم. حاقسیرلیقدی بو ناشی نشانچیلار رذالتله دریاداری اؤلدورسونلر. دریادار کیمی آداملارین اؤلوملری ده اؤزل سوییه‌ده اولمالی‌دیر.سرهنگ گوجونو بوغازینا ییغدی. سسی اعدام مئیدانیندا عکس صدا دوغودوردو: – «جوخه. ..آزاااااااااد!»
نیشانچیلار چاش باش بیرحالدا توفنگ‌لرینی یئره ساری ائندیردیلر. سرجوخه بیرآن ال -ایاغینی ایتیردی. دریادارایسه دونوخوب قالدی. آز قالیردی اوره‌یی باغرینی دئشیب، دیشاری آتیلسین. «یانی بونلارین هامیسی اویون ایدی؟ فیلیم ایدی؟ منی امتحانا چکیردیلر؟»
باش دلال شوک اولدو. الینی اوره‌یینه قویوب، معاونینه باغیردی:- «سن بولوسن بو آخماخ نه ایش گؤرور؟»
سرهنگ دریادارین قارشیسینا یئتیشه‌نه‌جن اوچ اوزون ثانیه چکدی. دریادارایله سینه به سینه دایاندی. هر ایکیسی‌نین ده اوره‌یی چیرپینیردی. دریادارین باخیشیندا تعججوب ایله اومود بیر-بیرینه هؤرولموشدو. دریادارا نیظامی سلام وئردی. دریادارین گؤزو گولدو. الینی قالدیریب سلامین، جوابینی وئرمک ایسته‌دیکده، سرهنگ قفیلدن سیلاحی کمریندن چیخاردیب، دریادارین اؤلومونو آسانلاتدی. سیلاحی دوز اونون بئینینه سیخدی. صص۵۲و۵۳
سرهنگ اصلینده بیر پارادوکسلا یاشاییردی؛ و بلکه ده اؤزونه تسکین وئرسین دئیه بئله سؤیله‌ییردی: -«اؤلوم، یاشاییش قوماری‌نین سون مرحله‌سیدیر.» و اعدام مئیدانیدان قاییدارکن اووزونو مرّ آغاجی‌نین قارشیسیندا گؤروردو. «نظرینه گلیردی آغاجین گؤوده‌سینده‌کی یان -یانا دوشموش دویونلر، آغاجین گؤزلریدیلر. صبیرآغاجیم! گؤرورسن دا، دونن گئجه کی آدام دئییلم. دیققت‌نن باخ گؤر مندن نمنه اسکیلیب ؟»ص۵۴
هر بیر اعدامدان سونرا ایلک دفه مرآغاجینا روحی احوالاتینی سؤیله و سونرا یادداشت دفترینه کئچیریردی. «هر شئی مر آغاجیندان باشلاندی. مر آغاجی اؤلومون بینؤوره‌سینی باخچامدا قویدو. مر آغاجی، آغ مایا، دریادار. .! بیر زنجیرین اوچ حلقه‌سی نئجه اولابیلر؟ آغاج هارا، قوش هارا، آدام هارا؟ نئجه اولا بیلر طبیعتین اوچ فرقلی وارلیغی بیر زنجیرین اوچ حلقه‌سینی تشکیل وئرسین ؟ص۶۲
گئت – گئده سرهنگین داورانیشی ده‌ییشیر.
«بیلمیرم منه نه اولور! جینسی حیس‌لریم تام چپ – چئویر اولوب. هر اعدام تؤره‌نیندن سونرا ده‌لیجه‌سینه سئویشمه‌ییم گلیر. یقینیم وار آروادیما یئنیدن عاشیق اولمامیشام. منیم اوچون او ائله همیشه کی کیمی آرواددیر. دئییرم بلکه جینسی غریزه‌م ذهنیمین دادینا چاتیر تا اعداملارین فشارینی آزالتسین.» ص۸۵
سرهنگین قادینی اؤز عمی قیزیسی‌دیر. اصلینده سئویشیب ائولنمه‌میشدیلر، بلکه دونیایه گله‌لی آتالاری، اونلاری گؤبک کسدیرمه ائیله‌میشدیلر. اوشاقلاری اولماییردی. هر ایکیسی آتا -بابا عنعنه‌لرینه وفادار قالسینلار دئیه، بیر تاوانین آلتیندا یاشاییردیلار. سرهنگین قادینی ائو قادینی ایدی و مد ژورنال‌لارینی اوخوماغا همیشه ماراق گؤستریردی.
سرهنگ ذاتن جینسل باخیمدان سویوق مزاج بیرشخص ایدی، آنجاق داها جینسل ایسته‌یی حددن آرتیق شیددتله‌نیر و قادینینا بیر سئوگیلی کیمی یوخ، بلکه ده بیر قودوز کیمی سالدیریر.
«سرهنگین آروادلارا گؤره اؤزه‌ل باخیشی وار ایدی. اونا گؤره کیشینی دینجلتمک آروادین ان اساسی تکلیفی ایدی و دئیه‌ردی: تکلیف آلتیندان قاچان آرواد اون شاهییا ده‌یمز.»ص۹۶
«هر ته‌هر اولور اولسون گره‌ک بیریول تاپیب، ایچینده کی جاناوارین سسینی کسسین.ص۹۶
و بو آماج ایله ائودن چیخیب و پیگال کوچه‌سینه دوغرو یولا دوشدو. «پیگال» نجیب‌خانا آدی ایدی. آنجاق اورادا اؤز قادینینا اوخشار بیر آزیاشلی قیزا راست گلیر و چیرکین ایشیندن واز کئچیر.
سرهنگین داورانیشینی ده‌ییشدیینه گؤره، قادینی شوبهه‌له‌نیر. سرهنگ ائوده اولمایاندا سرهنگین یادداش‌لارین آختاریر و سونوندا تاپیر و سرهنگین نه ائتدیینی و باشیندا نه‌لر گلدیینی دوشونه‌رک دئییر:-«مخدر تاپماغا گلدیم، عوضینه بیر جلادا راستلاشدیم!» ص۱۳۶
بو احوالاتی بیلندن سونرا سرهنگین قادینی‌نین قوللاری سوستالیر، پیلله‌دن تپه‌سی اوسته آشاغی گلیر. آرواد بئش حیسسینی‌ده الدن وئریر و سرهنگه دوکتورلر اؤنه‌ری وئریرلرکی خانیمی‌نین اورقانلارینی باشقا اینسانلارا باغیشلایا بیلرسن. آنجاق سرهنگ تردد ایچینده قالیر و اؤز-اؤزونه دئییر:-«او سینه قفسینین آلتیندا چیرپینان اوره‌یی، قوشلارا قیسقانان اوره‌یی آیری اینسانا باغیشلایا بیله‌رم ؟ عشوه‌یله باخدیغی گؤزلرینی نئجه؟»ص۱۴۹
رومانین سون صحیفه‌لرینده سرهنگین ایچ اوزوده آشکاراولور و قفه اهالیسی اؤزه‌للیکله طیب سرهنگین نه اولدوغونو باشا دوشورلر.
«تک آیاقلی بیر کیشی، بیر الینده قارا چتیر، بیر الینده چلیک ایچه‌ری گیریر. طیب کیشینی گؤرمکده یئریندن قالخیب، اونا ساری گئدیب، چترینی الیندن آلیر. بیر قیچلی کیشی سرهنگه ساری چؤنوب تبسومله باشینی ترپه‌دیر. باخیشی اونون تعججوبلی باخیشینا توققوشور. سرهنگین رنگی بوزاریر.ص۱۵۹
سرهنگ تم تله‌سیک قفه‌دن چیخیر و شیدیرغی یاغان یاغیش آلتیندا قفه‌دن اوزاقلاشیر. آنجاق بیر آیاقلی کیشی چلیینه دایانیب، سرهنگ گؤزوندن ایتینجه اونو ایزله‌ییر. ص۱۵۹
آرتیرمالی یام کی بیرقیچلی کیشی سرهنگی اعدام مئیدانیدا گؤرموشدو. حتتا سرهنگ اعدام جزالاری‌نین یاسالارینا آرخالاناراق بیر قیچلی کیشینی اعدامدان قورتارمیشدی؛ نییه کی او یاسالارا گؤره معلول بیر محکومو اعدام ائتمک اولماز.
رومان بورادا سونا وارسادا، سرهنگ و اونون چئوره‌سینده اولان شخص‌لره مثلن باش دلال و طیب و…. هر زامان توپلومدا راست گله بیلیریک.
اومورام کی اوخوجولارا بو روماندان قیسا اولسادا بیر بیلگی وئرمیش اولام. سونوندا سایین خانیم کبیری‌یه و آذربایجان ادبیاتینا بو گؤزه‌ل رومان اوچون تبریک دئییرم و داها یئنی – یئنی باشاریلار دیله‌ییرم.
