هایکو ژاپون ادبیاتـیندا ان کیچیک حجملی، قـیسا و ییـیغجام شعر نوع‎لریندن بیری‎دیر. بو شعر اوچ میصراع‎دان عیبارتدیر: بیرینجی میصراع‎ بئش هیجالی،‌ایکینجی میصراع یئددی و اوچونجو میصراع بئش هیجادان عیبارتدیر. هایکودا میصراع‎لار قافییه‎لنمیر؛ آنجاق سوزلرین آراسیندا اولان بدیعی اویارلیق و سسلنمه‎لردن دوغان آهنگدارلیق، شعرین موسیقی‎سینی یارادایر٭.

۱۶ـ نجی عصردن اعتبارن هایکو شعر نوعو «تانقا» آدلانان و (۵-۷-۵-۷-۷) هیجا بولگولو، بئش میصرا‎لی، ۳۱ هیجالی شعر نوعوندن تؤره‌نیب. باشقا سوزله «تانقا» شعر نوعونون «۵-۷-۵» بولمه‎سی، اؤزو- اؤزلویونده اوندان آیریلیب و ‎اینکشاف ائدیب و  ژاپون ادبیاتـی‎نـین ان دوغما و‎ ایشلک ‎ ‎شعر بیچیم‎لریندن اولوبدور.

۱۹۰۵ـ نجی ایلده ایلک دفه اولاراق هایکو فرانسیزجایا چئوریلیب‎دیر. سونرالار آلمان، اینگیلیس، ایسپانیا، روس، فارس و باشقا خالقلارین دیللرینه ترجومه اولونوبدور. ایزراپاند مشهور آمریکا شاعیری هایکونون بدیعی خصوصیت‎لریندن، ایماژیست (تصویرچیلیک) شعر مکتبینی قورماقدا،‌ چوخ فایدالانمیشدیر.

هایکو دونیا دیللرینده، چوخ ترجومه اولونان و‎ اوخوجولارین، شاعیرلرین ماراغـینـی قازانان بیر شعر بیچیمی‎ اولوبدور. ایندی اینگیلیس، فرانسا، تورک و دیگر خالقلارین دیللرینده ده هایکو سایاغـی بیر چوخ شعر یازیلیر. ٭

هایکو بدیعی قورولوش اعتباریله، دئمک اولار کی، ایکی حیصّه‎دن عیبارتدیر: بیرینجی میصراع‎دا (بیرینجی حیصّه‎ده) نه‎یه‎سه، ‌هانسی‎ بیر وضعیته‎سه ایشاره اولونور؛ ایکینجی و اوچونجو میصراع‎لار (ایکینجی حیصّه) آردیجیل اولاراق ایشاره اولونان وضعیته اویغون اولان احویال- روحیه‎نی جانلاندیریر، منظره‎نی جیزیر بو ایکی پارچا آراسیندا چوخ گوجلو بیر اویوشما، سس‎لشمه، چاغریشما وار. و بو قارشی‎ لیق‎لیق دئمک اولار کی هایکونون تام‎لیغـی‎نـی تأمین ائدیر. باشقا سؤزله، بو سس‎لشمه، چاغـریشما نه قده‎ر مؤحکم و‎ طبیعی‎دیرسه، گوجلو‎دور. ان گوزه‎ل و‎ کامیل هایکودا هیچ بیر سؤز، ایشاره آرتـیق دئییل. سوزلری آرتـیرماق و اسکیلتمک اولماز. هایکونون قورولوشو، توخونوشو بئله‎ بیر سجییه داشیـیـیر.

بؤیوک شاعیر احمد شاملو دئمیشکن، هایکو شعری‎نین ان باشلی‎جا خصوصیتی، اونداکی، ساده‎لیک‎دیر. هایکو شاعیری، کئچیردییی حیسّ و‎ هیجانلارینی، ساده اولاراق، هئچ بیر بزک- دوزک‎دن یارارلانمادان ایفاده ائتمه‎‎یه چالیشیر. هایکو‎دا دیلین، بدیعی ایفاده‎لر واسیطه‎لری‎نین یاخود سؤز اویون‎لاری‎نـین رولو اولدوقجا آزدیر.٭

هایکودا اشیالار، طبیعت عونصورلری، اولدوغو کیمی، شاعیرین اوچونجو گؤزو ایله گؤردویو کیمی میصراعلاردا جالانـیر، جیلوه‎لنیر، گوروملو اولور.

هایکو ساده‎جه بیر شعر بیچیمی‎، بیر درک ائتمه واسیطه‎سی، بیر یوزوم ایفاده‎سی دئییل، بلکه او بیر نوع گؤرمه بیچیمی‎دیر. بیرجه «آن»ی، «آن»لار ایچیندن، حادیثه‎لر سیراسیندان سئچیب، اونون ماهیتینه واریب، ایچ عالمینه نوفوذ ائده‎رک بیر باخـیش‎لا او «آن»ی قالیجی‎ائدیر، ابدی‎لشدیریر. بو ایشده، علمی، فلسفی اوصول‌لاردان استفاده ائدیر، او تصویر و ترنّوم اوصولوندان فایدالانمیر، حادیثه‎نی روایت ائتمیر، سؤیله‎میر بلکه اونو بیر باشا گؤستریر. هایکو شاعیری‎نین ایچیندن، معنوی دونیاسی‎نـین  ان درین قاتلاریندان ساچان دورولما، آییدینلانما، احوال روحیه‎سینی اصلینده اولدوغو کیمی باشقالارینا چاتدیرماق ایسته‎ییر.

هایکو شاعیری‎نین قـیدا منبعی «ذین» ZEN  آیینی‎دیر. هایکو «ذین» مکتبیندن سو ایچیر. بو شعر نوعو ایله، اوزاق شرق خالق‎لاری‎نین، ایناندیغـی و‎ اونونلا تربیه‎لندییی ذن آیینی آدلانان بیر دونیا گؤروشو، دونیا دویومونون آراسیندا سیخ باغلی‎لیق وار. هایکونو ذین‎سیز تصوور ائتمک مومکون دئییل.

«بودا» آیینی­نین «آییدینلانما» «باخـیش» اوصوللارینـی منیمسه‎ییب و ‎اونلاری چین «دا- او»(dao) (یول) فلسفه‎سی‎نین عملی تجروبه‎سینده یوغوروب بیشیریب و‎ یئنی بیر دوشونجه، داورانـیش، قاوراییش طرزی کیمی «چین‎لی»‎نین جانـیندان سوزولوب ساچان بیر ایشیق‎دیر. چین یولو ایله بو گوروش ژاپونا یول تاپیب و ژاپون خالقی‎نین حیاتـیندا ان مهم رول اوینامیش، او خالقین اینانجینا چئوریلمیشدیر. هر شئیی اولدوغو کیمی گؤرمک، طبیعت‎له، اینسان آراسینداکی اولان عینی‎لییی دویماق، سئچمک، اوچونجو گوزله، دونیایا، حادیثه‎لره، طبیعته، اینسان معنویاتـینا باخماق، اونلارین آراسیندا اولان یاخـین‎لیغـی، ماهیت‎لرینده‎کی عینی‎لییی دویماق؛ و بئله‎جه، بو حیسّ‎لرله حیات سورمک، یاراتماق دئمک‎دیر. هایکو ایسه «ذین» آیینی‎نین گؤزلریمیز قارشیندا یارانان منظره‎سی، اونون مادی تجسومودور. ٭

ژاپون‎لو شاعیر اوچون هر بیر شئی ایلهام منبعی‎دیر. خوصوصی‎ایله طبیعت، ژاپون طبیعتینه خاص اولان نه وارسا، هایکودا اوز جیلوه‎سینی تاپمیشدیر. هایکولاردا ترنّوم اولان مووضو‎علار ایسه ژاپون خالقـی‎نـین داها چوخ ماراق‎لاندیغـی مووضو‎علاردیر: اینسان و طبیعت گوزه‎للییی، قوش‎لار، آغاج‎لار، چیچک‎لر، فصیل‎لر، کولک‎لر و… بونلارا اویغون احوال- روحیه‎لر، منظره‎لر، دویغو- دوشونجه‎لر، هایکودا ییـیغجام و ‎توتارلی شکیلده گؤزلریمیز اؤنونده جانلانـیر و ‎روحوموزدا یئنی بیر عالم اویادیر و‎ اورایا ایشیق ساچیر.

ماتسو باشو (Matsuo Basho)- (1646-1694)

ماتسو باشو، اورتا عصرلر ژاپون شعری‎‎نین ان بؤیوک نوماینده‎لریندن بیری‎دیر. باشو هایکو شعر نوعو‎نده چوخلو اثرلر یازمیش‎دیر. عینی حالدا او ‎بو شعر نوعونو اؤز یارادیجیلیغـی ایله ان یوکسک مرتبه‎لره چاتدیرمیش‎دیر. باشو. هایکونو ساده سؤز اویونوندان، تکرار مووضوعلاردان، دایازلیق‎دان و… آزاد ائتمیش و‎ اونا یئنی بیر آب و هوا گتیرمیش‎دیر. باشو هایکو صنعتینده بؤیوک بیر انقلاب یاراتمیش و ‎اونون تأثیر دایره‎سینی داهادا گئنیشلندیر‎میش‎دیر. باشونون هایکولاری، ایستر مضمون گؤزه‎للییی، ایستر ایفاده طرزی، ایسترسه‎ده ساده‎لییی ایله تکجه ژاپون ادبیاتـیندا دئییل، ائلجه ‎ده دونیا ادبیاتـیندا بؤیوک ماراق دوغورموشدور. ایندی دونیادا هایکونو باشونون آدی ایله تانـییـیرلار، البته بو او دئمک دئییل کی، باشودان قاباق یاخود سونرا یاخشی هایکو یازان شاعیر اولماییب. اولوب، (او جومله‎دن بوسون، ایسا و…)، آنجاق باشو ذیروه‎سی هله ‎ده اؤز اوجالیغـی‎ ایله سئچیلمکده‎دیر. اونون هایکولاری دونیانـین بیر چوخ دیللرینه چئوریله‎رک اونو بؤیوک بیر شاعیر کیمی دونیایا دا مشهور ائـتمیشدیر.

باشونون حیاتـی ساده‎لیک‎ده، سفرده، یوخسوللوقدا کئچمیشدیر. او سفرنامه‎لری‎نین بیرینده یازیر: «آی‎لا،‌گونش دونیانـین ابدی موسافیرلری‎دیرلر. فصیل‎لر ده ائلجه، بیرـ بیرینی عوض ائدیرلر. بیر چوخ آدام‎لار دا واردیر کی اونلار دا عؤمور بویو سفرده اولوبلار، ایستر قاییـیق‎دا، ایستر آت بئلینده، اونلار اوچون سفر گونده‎لیک ایش‎دیر.

بیلمیرم هاچانسا، اوز ایچیمده بیر حیسّ باش قالدیردی. گوجلو بیر آواره‎لیک احوال- روحییه‎سی یاراندی منده. او دورکی، من ده اوز طالعیمی یئل‎لرین قانادیندا اوچان یالقـیز بیر بولودون طالعینه باغلادیم.

بیر موددت دنیز کناریندا، سونرا چای قـیراغـیندا، یاشادیم. او حیسّ منی هارالارا کی سوروکله‎مه‎دی… بو دفه یارالاریمی ساریدیم، حصیر بورکومو، خـیزران ال آغاجیمی گؤتوردوم شیمالا ساری یولا دوشدوم، ماتسووادا دوغان و ‎منی قارشی‎لاماغا تله‎سن آی ایشیغـی اوره‎ییمی بوروموشدو…٭»

باشو، طبیعت یورغونو، طبیعت عاشیقـی ایدی. عومور بویو داغ‎لاری، چوللری دولاشان، بیتگی‎لرین، داش‎لارین، قوش‎لارین، آغاج‎لارین عطیرلرین، بؤجکلرین، یئل‎لرین دیلین بیلن شاعیر ایدی… او بو سفرلرده اؤز اوره‎یی ایله باش- باشا قالیر، دوشونجه‎لره دالیر، حیاتـین ان درین قات‎لاریندان، وارلیغـین آچیلماز سیرّلریندن  سوراق توتان بیر شاعیره چئوریلیر. بو درین دوشونجه‎لرین، حیات تجروبه‎لر‎ی‎نین، دونیا گؤروشونون، ایشیغـیندا، دونیایا یئنی نظر سالیر. شئی‎لرین، دویغولارین، حادیثه‎لرین ایچیندن یئنی- یئنی بدیعی تاپینتی‎لار تاپیر و‎ هایکولار یارادیر.

باشو دئییر: «هایکو قوشماق اوچون اوشاق اولمالی» «منه ائله گلیر کی هایکو اوخویوب، اونو آنلاماق اوچون بوتون حیس‎ّلردن دوشونجه‎لردن سویونمالی، ‌جانـیمیزین جانـی ایله یئنی‎دن گورملی‎ییک دونیانـی!

باشونون دونیاجا مشهور اولان هایکولاریندان بیر نئچه‎سینی اوز آنا دیلیمیزده اوخویاق.‌ بیر یول یوخ، دؤنه- دؤنه اوخویاق و اونلارین ایشیغـیندا دونیایا یئنی نظر سالاق:

 تارلارنـین اوستونده

اوخویور توراغاییـی

هیچ‎نه‎دن آسیلمادان

داغ باشیندا آی

یاماجدا دومان

توستوله‎ییر دوزلر

ناقوس سوسوب

آنجاق آخشام اوستو چیچک‎لرین عطرینده

یئنه‎ ده سس‎لنیر ناقوس

قوققو قوشو

اوخویور، اوچور، اوخویور

آخ گور نئجه دولغون یاشاییـیر او

سوسری‎نین قورو قابیغـی-

یازیق جانـینی سسینده اریدیب

اوخویا- اوخویا سییریلیب چیخـیب قابیقدان

پاییز آخشامی

یالقـیز بیر قارقا

قونوب قورو، چیلپاق بوداغا

سوکوت.

جیر- جیرامالارین جیریلتی‎سی

هوپور داشلارا

آینانـین آرخاسیندا

اینسانلارین گوره بیلمه‎دییی، باهار

چیچک‎لنن بیر اریک آغاجی

باهار ویداع‎لاشیر

قوشلار آغلاشیر

بالیق‎لارین گوزو یاشاریر

شیمشک

قارانلیغـی، شیغییـیب کئچیر

گئجه‎ده دورنانـین باغـیرتـی‎سی ‎تک

اسکی بیر گول، آه.

قورباغا سیچراماسی

سو شاپپیلتـی‎سی.

باشینـی یئره دیکیب. یاتـیر سؤیود

بوداغـیندا کی بولبول

قلبی‎دیر اونون

قـیشین خلوتینده.

قـیزیلی پرده اوزه‎رینده کی

شام آغاجی قوجالیر

هانسی چیچکله‎میش آغاجدان ساچیر

بیلمیرم آنجاق

آخ نه گوزه‎ل‎دیر بو عطیر، نه گوزه‎ل

آنامدان قالما بیر دسته آغ ساچ

الیمه آلسام ارییه‎جک ایستی گوز یاشلاریمدان

پاییزین قـیرووی اریین کیمی.

٭ – عزیز میر احمداوو، ادبیات شوٍناسلیق اینسیکلوپئدیک لغت. باکی، ۱۹۹۸٫

٭ – میمنت میرصادقی (ذوٍلقدر)، واژنامه هنر شاعری، کتاب مهناز،۱۳۷۳، تهران.

٭ – احمد شاملو. ع. پاشائی هایکو شعر ژاپنی انتشارات چشمه ۱۳۷۶ تهران

٭ – ع. پاشائی، ذن چیست، انتشارات مازیار، ۱۳۵۵، تهران.

٭ – احمد شاملو- ع. پاشائی     هایکو شعر ژاپنی       انتشارات چشمه ۱۳۷۶   تهران.