قافلانتی‌نین «عؤمور آیناسی»نا باخیش
حسن ایلدیریم
م.قافلانتی‌نین “عؤمور آیناسی” آدلاندیردیغی کیتابی، شاعرین، انسان- شاعر عؤمرونون آیناسی‌دیر. بیز بو آینایا باخارکن، شاعرین کئچیرتدییی اضطرابلاری، هیجانلاری دویوروق؛ سئوینجلرینی، کدرلرینی حس ائدیریک؛ آرزو و امیدلرینی، محبت و نیفرتلرینی باشا دوشوروک؛ وطنیمیزده باش وئرن ایریلی- خیردالی اجتماعی حادثه‌لرینی، شاعرین معنویاتیندا پوزولمایان ایزلرینی آچیق- آیدین گؤروروک؛ بونونلا یاناشی، یارادیجیلیغی‌نین کئچیرتدیبی انکشاف یولونو ایزله‌ییریک؛ اونون بیر شاعر کیمی نائلیت‌لرینی، نقصانلارینی عیانی صورتده گؤروروک. دئمک اولار کی بو شعر مجموعه‌سی شاعرین سئچیلمیش اثرلری عنوانینی‌دا داشییا بیلر. چونکی بو مجموعه‌ده اونون مختلف ایللرده مختلف موضوعلاردا، فورمالاردا یازدیغی اثرلرین نمونه‌لری توپلانیب و یارادیجیلیغی‌نین سجیه‌وی خصوصیتلرینی اؤزونده جمعلشدیره بیلیب.
شاعرین “عؤمور آیناسی” آدلاندیردیغی بو شعر مجموعه‌سی، اونون شخصی حیاتی و معنویاتیندا عکس اولونان اجتماعی حادثه لرین پوئتیک دونیاسی‌نین گوزگوسودور دئسک، یانیلماریق. بو کیتاب اوره ک- سؤز آیناسی‌دیر.
“قافلانتی” شخصی حیاتیندا چوخ عذاب و اذیت‌لر چکیب؛ شاهلیق رئژیمی‌نین دؤزولمز و غیر انسانی شرایطینده یاشاییب؛ عدالتسیزلیک‌لری قانی‌لا، جانی‌لا حس ائدیب، غدار محمدرضانین قیلینجی‌نین دالی- قاباغی کسن زامان مجبورا دوغما یورد- یوواسینی بوراخیب، تحصیل عوضینه چؤره‌ک دالینجا قاچیب، تهراندا محرومیت‌لرین قوجاغیندا بیر گونده بئله آسوده‌لیک گؤرمه‌ییب، یئدییی، ایچدییی زه‌هرله بولانیب‌دیر. بونلارین هامیسی ایستر- ایسته‌مز گنج “قافلانتی”نین ظولمه، عدالتسیزلییه قارشی یؤنلدیب. او شاه رئژیمینه درین نیفرت بسله‌ییب و اونون ییخیلماسینی اوره‌کدن آلقیشلاییب. بو دورو حیاتی شاعرین اثرلرینده درین ایز بوراخیب، اونون شخصیتینده، صنعتینده بارز شکیلده گؤزه چارپان جسورلوق، مبارزلیک، دؤنمزلیک کیمی غرور حس‌لرینین قایناغی محض یاشاییشی اولوبدور.
غربت آب و هواسی، اوزون ایللر دوغما وطنین آیریلیغی، شاعرین مصراعلاریندا حزین‌لیک، کدر و حسرت حس‌لری، اونون قیزغین، آلوولو مصراعلارینداکی جوشغونلوق‌لا یاناشی دویولماقدادیر. آجیناجاقلی حیاتی اوندا رومانتیک خیاللارین باش قالدیرماسینا سبب اولور. سانکی شاعر آجیناجاقلی وضعیتدن یاخا قورتارماغا، خلاص اولماغا رومانتیک قانادلارا درین احتیاج دویور.
یوخاریدا سایدیغیمیز عامل‌لرین بیر- بیره قوووشماسی شاعرین صنعت ایده‌آللارینا دوز استقامت وئریر. اونون حقیقی صنعت یولونا قدم قویماسینا کؤمکچی اولورلار. “قافلانتی”نین صنعتی یالنیز گئرچک حیاتدان یارانمیش بدیعی صورتلره چئوریلیر، اویدورما و ساختا مضمونلاردان قاچیر:
شاعره صداقت، شرف، شان وئرن
شعیر دامارینا ایستی قان وئرن
شاعرلیک یولونو دوز نشان وئرن
انسانلیق عشقی‌له چارپان اوره‌کدیر
انسانلیق عشقی‌له چارپان صنعتکار اوره‌یی، اونو کلاسیک شعریمیزین معاصر سسله‌نن عنعنه‌لرینه باغلاییر و اولو نظامی، نسیمی، فضولی، واقف،… ساهر ارثینده کی انسان لاییقینه حصر اولونموش صنعت یولونو یئیه‌لنمه‌یه دوغرو یؤنلدیر و اشرف مخلوقات ساییلان انسانین ترنمچیسی اولماغا جسارت تاپاراق، اونونلا فخر ائدیر:
آلقیشلادیم حقیقتی آنلارین عشقینی،
یئر اوزونده ائل دردینی قانانلارین عشقینی،
الی قابار، آلنی آچیق انسانلارین عشقینی،
نغمه قوشدوم ایللر بویو، وطن دئدیم ،دیل دئدیم،
سینه گردیم سوزلریمی بم دئمه دیم ،زیل دئدیم.
باخ بو بیر بند شاعیر “قافلانتی”نین شعرلرینین ائپیگرافی، صنعتی‌نین موضوعلارینین آنا خطی‌دیر و شاعر، آلقیشلادیغی بو وارلیق‌لارین، آنلاییش‌لارین شانینه مختلف مضمونلو، فورمالی اثرلر یازیب، یارادیبدیر.
“قافلانتی” ایگیرمی ایله یاخین دیر کی شعرله مشغول اولور.(۱) یازیب یاراتدیغی اثرلری مطبوعاتدا، مجموعه‌لرده نشر ائتدیریر. اونون موضوعلارینین چوخو، ایندیکی ادبییاتیمیزدا دؤنه- دؤنه ایشله‌نن، مراجعت اولونان و داها دوغروسو ادبییاتیمیزین آپاریجی موضوعلاری‌دیر. بونلار خالقیمیزین روحوندان دوغان، جمعیتیمیزین ایره‌لی سوردویو طلب‌لردن و زمانه‌میزین ایستکلریندن تؤره‌نن موضوعلاردیر. شاعرین اجتماعی لیریکاسی‌نین باش موضوعلاری‌دا محض گونده‌لیک حیاتیمیزدا باش وئره‌ن حادثه‌لر، جمیعتیمیزده اولان انسانی خصوصیت‌لرین ترنومو، خالقیمیزین معنویاتینا یاد اولان عئیبه‌جرلیکلره قارشی اعتراض، بیر سؤزله – انسان سعادتی، وطن آبادلیغی، دوستولوق، امین- آمانلیق کیمی موضوعلاردیر.
اللی ایلدن آرتیق حؤکوم سورن قانلی- قانلی شاهلیق اصول اداره‌سی، وطنیمیزی یادلارین اویلاغینا، ملی وارلیغیمیزی استعمارچی‌لارین اویونجاغینا چئویرمیشدی، شاه و اونون دؤره‌سی جمیعتیمیزده پوزغون احوال- روحیه یاراتمیشدی، زیندانلاری آباد، اؤلکه‌نی ویرانا قویموشدو، استبداد و دیکتاتورلوق ایستر- ایسته‌مز شعریمیزی عصیان بایراغینا چئویرمیشدیر. او زامان قافلانتی‌نیندا شعرلرینده بو عصیان فریادلاری گوجلو ایدی:
گؤرورم چوخداندیر باتیبلار یاسا ،
شاهلارین ظولموندن دولوبدور کاسا
اوره‌کلرده اولفت اکن ده یوخدور
دیللر قاداخلانیب، قول لار باغلانیب
هئچ بیر جینقیرتیدا چکن‌ده یوخدور.
بو فاجعه‌لی، دؤزولمز شرایط، شاعری اوره‌کدن سارسیدیرسا، اونون ائل ایله بیرلیکده مبارزه‌یه اینامینی، عزمینی گوجلندیریر، سسینی ائللرین سسینه قاتاراق، سانکی شانلی انقلابیمیزین نهایت غلبه چالاجاغینی ظالم و غدار شاها عکس ائتدیریردی:
سن ای قان گؤلونده اوزه‌ن تاجدار
بیل، گئجه دالیندا آیدین سحر وار
گله‌جک اوگون کی سنین سارایین-
ائللرین الی‌یله ویران اولاجاق
قیشا چئوریله‌جک باهارین، یایین.
بو آرزولار، نیدالار حقیقته چئوریلدی. نهایت کول آلتینداکی کؤزلر شعله‌لندی، شاهین بوساطی پوزولدو. شاعر بو مصراعلاری ایله فخر ائده بیلیر. هله انقلابا ایکی ایل قالمیش یازیلان بو شعر بیرداها ثبوت ائدیر کی، حیات لا، ائل‌له باغلی صنعت، گله‌جه‌یی آیدین صورتده جانلاندیرا بیلیر، تاریخی یاخشی باشا دوشه بیلیر.
م. قافلانتی‌نین شعرلرینین ایلهام منبعی ،اونلارین اوزه‌یی، مایاسی وطن تورپاغی‌دیر. بو تورپاغین باری، برکتی، صداقتلی انسانلاری، ائل- اوبالاری، وقارلی داغلاری، چایلارینین نغمه‌سی، بولاقلارینین دورولوغو، مئشه‌لرینین سیخلیغی، الاهی گؤزه‌للیک‌لییی ،خالق قهرمانلاری، موسیقیسی، دوننی، صاباحی و بوگونو شاعرین اوره‌یینده نغمه‌لره، مصراعلارا چئوریلیر، اونلارا قول- قاناد وئریر، شاعرده نجیب حس‌لر، نیک‌بین احوال – روحیه، جسورلوق، دؤنمزلیک، متانت، وقار کیمی انسان خاصیتلرینی یاشادیر و بو خاصیت‌لرین نغمه‌کارینا چئویریر. اونو شاعر ائده‌ن، اودو- کؤزو، ایشیغی سؤنمه‌ین وطن تورپاغی‌دیر. شاعر حاقلیدیرکی دئسین: “سؤندورمه‌دیم اوره‌ییمده وطنیمین چیراغین”. بو چیراغ اونون اوره‌یینده سؤنرسه، شاعرلیگینی ،انسانلیغینی، هر شئی‌نی ایتیرر:
وطنیم شمع‌دیر، من ده پروانا
دولاننام باشینا من یانا- یانا
اوره‌ییم باغلی‌دیر آذربایجانا
هر زامان قئیدینه قالمیشام- قاللام
شاعر، وطنین بوگونو ایله برابر، دونه‌نینی‌ده دوشونور. وطن قهرمانلارینین سیماسینی، اونلارین حیاتینی، مبارزه‌سینی گؤزلری اؤنونده جانلاندیریر. او قهرمانلارین خیالی، شاعره وطنداشلیغین، وطنه باغلی‌لیغین، انسانلیغین درین معناسینی اؤیره‌دیرلر. رومانتیک خیاللار رؤیالار عالمینده دونن غرور حسی‌له ائکیز، دوغما حسرتلرله بویانمیش دویغولارلا باش قالدیریر، قلبینی خاطیره‌لر بئشی‌یینده ترپه‌دیر، اوشاقلیق چاغلاری، آنا لایلاسی‌لا قوشا نغمه‌له‌نن ساز و بولبول جهجهه‌لری قوینوندا بیرداها یئنی‌دن ( رویادا) دوغولور:
قافلانتی یام آندیم او گونلری من
جانلاندی گؤزومده چیچکلی وطن
کئچدی اوره‌ییمدن او گول، او چمن
بولبوللو باغلاری یادیما دوشدو
دونن‌له، صاباح آراسیندا دائیما اوچوشدا اولان رومانتیک خیال صاباحا بویلاناندا، نجیب دویغولار، دوشونجه‌لر، امیدلر، آرزولار آشیلانمیش مژده‌لره چئوریلیر. وطنین آبادلیغی، ائللرین شاد و خوشبخت یاشاییشی، بدیعی بویالارلا، صمیمی آهنگ‌له گؤزلریمیز اؤنونده لؤوحه یارادیر:
چاغلاسین شلاله‌لر،
چتیر آچسین لاله‌لر،
قورتارسین غم،ناله‌لر،
سئوینسین ائل، سئوینسین.
بو گؤزه‌ل آرزو و ایستک‌لر تکجه وطنله محدودلاشمیر. دونیا اوزونده صلح و امین – آمانلیق، انسانلارین میللیتنیدن آسیلی اولمایاراق، قارداشجاسینا یاشاماغی تصویر ائدیلیر و انسان الی‌یله ،انسان ذکاسی‌یلا بزه‌نمیش دونیانی، خیالا بئله آرزولاییر، بئله گؤرور:
دونیا گؤزه‌للشسین انسان الی‌یله
بوتون گؤزه‌للیکدن کام آلسین انسان
یاشاسین ،یاشاسین اؤز عملی‌یله
آزادلیق قوینوندا قوجالسین انسان
م. قافلانتی‌نین اثرلری مضمون، فورما اعتباریله توکنمز سؤز ثروتیمیزدن قیدالانیر. بونودا جرعتله دئمک اولار کی انقلابدان سونرا کی انکشاف ائتکمده اولان ادبییاتیمیز، خصوصی‌یله شعریمیزین آخینی، شاعره تاثیرسیز قالماییب. بو ادبی محیط، شاعرین شعرلرینده کی مضمونلاردان، فورمالاردان توتموش باشقا اوسلوبی مسئله‌لره قده‌ر، اونون یارادیجیلغیندا گوجلو تاثیر بوراخیب. آنجاق بو او دئمک دئییل کی، شاعر سؤیود آغاجی کیمی هر یئل‌له، هر یانا باشینی اییب، یاخود سیماسیزلاشیب. یوخ ،او موضوعلارینا اؤز گؤزو ایله باخیر، اونلارا اؤز اوره‌یی‌ایله یاناشیر. جانلی دانیشیق دیلیندن، خالق ایفاده‌لریندن، عاشیق پوئزیاسی‌نین، امکانلاریندان تئز- تئز استفاده ائده‌رک، شعرینه باشقا بیر طراوت باغیشلاییر. باخ، بو قبیلدن اولان خصوصیت‌لر اونو باشقالاریندان فرقلندیریر، و یالنیز بو ساحه‌ده شاعرین یارادیجیلیغینی قیمتلندیرمک اولار.
م. قافلانتی‌نین شعرلرینده بیر سیرا آذربایجان شعرینه خاص اولان، دوغمالاشان اوبرازلارلا راستلاشیریق. بو اوبرازلارین بیر چوخو شفاهی ادبییاتیمیز واسطه‌سی‌ایله یازیلی ادبییاتیمیزا کؤچوب و اورادا باشقا اوبرازلارلا برابرحقوقلی یاشاماقدادیر. آنجاق قافلانتی بو اوبرازلارین خاراکتریک خصوصیتلرینی ساخلایاراق اونلاری معاصرلشدیریر، اوز معنوی دونیاسی و دؤورو شرایطی ایله اویغونلاشدیریر و اؤزلشدیریر، اونلاری یئنی تیپلی تقدیم ائدیر:
مارال بیر آن منه باخدی
قلبیمی یاندیریب ،یاخدی
بخت اولدوزو گؤیدن آخدی
بیرآخشامین سون چاغیندا
قافلانتی نین قوجاغیندا
بو مارال ماهنی‌لاردا دینله‌دیییمیز، چؤللرده گؤردویوموز مارال‌لا بیر آز فرقله‌نیر. بو مارال انسانی‌لشمیش مارال‌دیر. “قافلانتی” نین بو قبیلدن اولان اوبرازلارینین هامیسی بئله بیر خاراکتر داشی‌ییر . اونلار شاعرین دؤورو محیطی ایله اویغون اولان گؤزه‌للیک‌لرین، تمیزلیک‌لرین فاجعه‌لی و تراژیک صورتلری دیرلر.
“م. قافلانتی نین “عؤمور آیناسی” کیتابی، عمومی یارادیجیلیغی، شخصیتی، موضوعلاری و اوسلوبو حاقیندا چوخ سؤز دئمک اولار. آنجاق بو بیر مقدمه‌نین عهده‌سینه قویولموش وظیفه‌دن چیخماق دئمک اولار. اوخوجولار یقین کی کیتابی اوخویاندان سونرا بیر سیرا باشقا مسئله‌لرله‌ده مشغول اولاجاقدیرلار و شاعر حاقیندا ،کیتاب حاقیندا باشقا جور فیکر یوروده‌جکلر. من اونلاری باشا دوشه‌رک، حاقلی حساب ائدیرم . آنجاق من اؤزوم بئله دوشونموشم و بو کیتابی بئله قیمتلندیرمیشم. اونلار‌دا باشقا جور دوشونمک‌لرینه حاقلی‌دیرلار. من بئله دوشونورم کی، منیم‌ده فیکیرلریمه شریک چیخان اوخوجولاریندا سایی آز اولمایاجاق .
قافلانتی(قافلانکو) داغی، داغلارسیراسیندا بیر داغ اولدوغو کیمی، اوز سیماسی، گؤرکمی، آب هواسی اولدوغو کیمی، شاعر”قافلانتی”دا شاعرلر سیراسیندا بیر شاعردیر. اؤزونون دست خطی، پوئتیک نفسی وار. بو پوئتیک نفس، صمیمی و ساده اولدوغو اوچون، اوخوجولارین رغبتینی قازانا بیله‌جک. من قوجامان شاعرین یئنی- یئنی دولغون، یئتگین، درین مضمونلو بدیعی اثرلرین دینله‌مک و اوخوماق آرزوسوندایام.
قیش-۱۳۶۹
(۱): بو یازی ۱۳۶۹ ینجی ایلده اوستاد قافلانتی‌نین “عؤمؤر آیناسی” عنوانلی کیتابیتا مقدمه اولاراق یازیلیبدیر.
