هنر قارانلیقدان داها گوجلودور!
نیگار خیاوی
دوشونورم هنر و هنرین بللی بوداغی اولان ادبیات، آزادلیق اوزاییدیر. اوزای دا اوج-بوجاقسیز، سینیرسیز فضا دئمکدیر، من ده اوزای سؤزونو بو اوزدن قوللانیرام. هنر انسان یاراتیغیدیر. حیاتین داریسقال اؤلچو-بیچیسینی دوشونجه‌سی‌نین، خیالی‌نین سینیرسیز اوزایینا دار گؤرن انسا‌نین یاراتیغیدیر هنر؛ آلیشیق قالیبلارا سیغمایان انسان، سفره‌‌سینی اؤیره‌نیلمیش سفره‌لردن آییرماق ایسته‌ین انسان، متعارف دونیا‌نی بَینمه‌ییب اؤزونه هنر و صنعت آدلی دونیا یارادان انسان، نه‌یسه… صنعت دونیا‌سی سینیر دئیه، سرحد دئیه بیر شئی تانیمادیغیندان دولایی هر بیر سینیرلا قارشیلاشدیغیندا چرچیوه‌لری چئویره-چئویره نفس یولوسونو آختاریب تاپار. آنجاق نه یازیق کی، صنعت دونیا‌سی قارشیسیندا چرچیوه قورماق ایسته‌ین ذهنیت نه صنعتین چرچیوه چئویرن اؤزللییینی تانییار، نه ده صنعتین قیسناییشلارا قارشی- هر رنگدن اولورسا- میدان اوخوماسینی بیلر. ۲۱-نجی یوز ایللیکده انسا‌نین/فردین داورانیشینی فورمایا، قالیبا سوخماق ایسته‌ین ذهنیت هله بونونلا یئتینمه‌ییب اونون دوشونجه‌سینه ده نورم و فورم معینلشدیرمه‌‌یه قیدیقلانار. نئیلهمک، بئلنچی گؤروش البته کی، همین او دئدیییمیز صنعت اوزایینا قارشی اولان گؤروش‌دیر.
بو یازینی منه یازدیران سببی سؤیله‌ییم، ۱۲ -۱۳ ایل بوندان اؤنجه «الیمده اَللی بارماق» آدلی بیر شعر توپلوسو اولان کیتابیم یاییلدی. هر زامان سایقیم اولان ادبیاتچی بَگلریمیزدن بیری اونو اوخورکن گویا شعرلریمدن هم اوتانج دویموش هم ده اییرنمیشدیر. کرونا گونلرینده نئتده دولاشیرکن او یازییا راستلادیم. من بونا چاشمادیم، ندن چاشمادیم؟ چونکو سینیرلاری آشماق چوخلارینی اینجیک سالابیلر، لاکن بو منیم سوچوم دئییل، صنعتین ماهیتی بو، آلیشیلمیش سرحدلری آشماق صنعتین دوغما گؤره‌وی! صنعت اهلی ذه‌نین چئشیتلی کاناللارینی آچیق بوراخمالی و هر چئشید دوشونجه‌یله بیلگیلی، آکتیو و تنقیدچی شکیلده قارشیلاشمالیدیر، یوخسا ذه‌نین گیریش یوللاری قاپانارسا و یالنیز اؤنجه‌دن تانیملانمیش بیرجه بللی دوشونجه‌یه تاخیلارسا، ایستر-ایستمز گئت-گئده همین دوشونجه‌یه پروقراملاشمیش و کؤکلنمیش بیر روبوتا چئوریلر.
آنجاق آغلیمدا بئله بیر سووال باش قالدیریر: انسان وجودونون ان دوغال فیزیولوژیک ایشی‌نین آدینی شعره گتیرمگ نئجه اولور دا اوتانج دوغورور؟ دوشونورم حیاتین پیرتلاشیق قایغیلاری و سیخینتیلاری‌نین قالاق-قالاق آرتماقدا اولدوغونو گؤروب گؤینه‌ین قلم سؤیوش، هزل و هجو کؤمه‌ییله توپلومون گئرچکلرینی ادبیاتا داشیماقدا الی قولو آچیقدیر. ادبیات توپلومو اویون اویناماغا، ساختاکارلیغا تشویق ائدرمی؟ ائدنمز. ادبیات پیسلیکلری توپلومون قارانلیقخاناسیندا باسدیرارمی؟ باسدیرانماز. قالدی کی، شعر دَییشمز قالان دویغو دونیا‌سی دئییل، شعار دونیا‌سی دئییل. شعر، سادهجه آنلیق ه‌یجان وئریجی، جوشدوروجو، آهنگلی سؤزلر دئییل. لازم گلنده شعر سوسیال ایلیشکیلری، توپلومون اخلاقی و خرافه‌چی گؤروشلرینی تنقید ائدرک میدانا چیخار و عادت حالینا گلمیش ادبی دَیرلره بئله، میدان اوخویار. آرتیق، دیلی و ادبیاتی سنتی قورولوش و فئودال دوشونجه سیستئمی چرچیوه‌سینده توتوب ساخلاماق امکانسیز ایش.
جمعیتین آجی گئرچکلریله قارشیلاشماق دوشونن انسان اوچون بیر زورونلولوق/مجبوریت و سورونلولوق/ مسئولیت‌دیر. نه ائتمک کی، بیزیم نسلیمیز آجیناجاقسیز بیر زمانه‌ده وارلیغا توللانیلمیش اولدو. بو نسلین باشینا نه‌لر گلمه‌میش کی؟ بو نسیل بؤیره‌یینی ساتان، اؤزونو ساتان، اوشاغینی ساتان، کیملییینی ساتان، گؤزونو ساتان و ساتمالی هر نه‌یی وارسا اونو ساتان نسیل اولموش. بئلنچی آجیلار ایچینده گول-بلبلدن سؤز ائتمک مسله‌نی آزدیرماق و بونونلا ذهنلری آزدیرماق دئییلمیدیر؟ شعرین نئجه بیر یاشام چنبره‌سینده یازیلمیش اولدوغونو آراشدیرماق یئرینه بیر ایکی سؤزو توتوب مسله‌نی آزدیرماق نه دئمکدیر؟ یوخسا، مسله‌نی تنقید آدیلا بو شکیلده آرایا آتیرسینیز کی، دوزگون اولان شکلی آزدیریلیب اونودولسون؟ گئنه بئله بیر سووال گؤزونو گؤزومه دیکیب سوروشور، بیز تاریخین هاراسینداییق؟ ایللردن ۲۱-نجی یوزایلین ۲۰-نجی ایلی، کروناویروس دؤنمی! گؤزه گؤرونمز بیر ویروس الیله بشریت تاریخینده اؤنملی بیر دؤنم اولوشماقدا، بیزلرسه هله کلمه‌لرین تربیه‌لی- تربیه‌سیزی دارتیشماسیندا ایلشیب قالمیشیق و سایین تنقیدچیمیزین فخری منیم شعریمده گویا تربیه‌سیز کلمه‌‌لری اوتانا –اوتانا، اییرنه-اییرنه (اؤز دئییشلرینه گؤره) اوخوماسی اولموش. دوغروسو ادبیاتیمیزین سورونو نه؟
تام یازیقلیقلا بو گون بیر چوخ آجیلاری اؤز بیلگیمیزه چاتدیرمالییق: منصوب اولدوغوموز توپلومدا بیر چوخ میلیون ایشسیز، بیر چوخ میلیون معتاد، بیر چوخ میلیون اوروسپو قادین، بیر چوخ میلیون کوچه جوجوغو و بیر چوخ چوخ میلیون روانی مریض یاشاماقدادیر، بیز ایسته‌سک ده ایستمه‌سک ده بو میلیونلارین ایچینده یئر آلماقداییق. اوتانج دوغورمالی بونلارمی یوخسا منیم شعرلریم؟ بس بئله بیر بدبخت، بئله بیر کیرلی توپلومدا ادبیاتین مؤوضوعسو نه اولمالی؟ کوراوغلونون قیر آتی، قوچاق نبی‌‌نین ائشمه بیغیمی؟ بو توپلومون دَریسی‌نین آلتینا نه‌لرین توپلاندیغینی گؤرمزمیییک؟ خسته توپلومون خسته اقتصادی، خسته پولیتیکاسی، خسته ادبیاتی، خسته شهرلری، خسته عایله‌لری، خسته سئوگیلیلری، خسته شاعرلری، خسته آیدینلاری اولور، بئله بیر توپلومون شعری یالانچی نانای‌نیناش دویغوسو داشییاماز.
کلمه‌نی تربیه‌لی-تربیه‌سیز شکلینده کاتئقوریلشدیرن گؤروش، دئمک دیلی و ادبیاتی هله ده سنتی قورولوش و فئودال دوشونجه سیستئمی چرچیوه‌سینده توتوب ساخلاماق ایستیر. دیلی ادبی و غیری ادبی بؤلوملره بؤلته‌لمک دیلی قتل ائتمک دئمکدیر، دیلده قوللانیلان هئچ بیر کلمه تربیه‌سیز و غیری ادبی دئییل، بوتون کلمه‌لر یازی دیلیمیزه کؤچمه‌لی، بو دا ادبیاتین داها بیر گؤره‌وی. دانیشیق دیلیمیزده وار اولان بوتون کلمه‌لر گرکن شکیللرده یازیلی ادبیاتا کئچمه‌‌لی. آچیق مضمونلو سؤزلر و سؤیوشلر ده دیلین بیر پارچاسی اولاراق ادبیاتا داشینماسی اوتانج دوغوراجاق حرکت دئییل. هله قالسین کی، سؤیوش وئرمک اؤزو انسا‌نین آجیقلی غضبلی اولدوغو چاغیندا دوغال پسیکولوژیک بیر تپکیدیر. هئچ ده قورخوب-اورکومک لازم دئییل. ادبی اولمایان دئیه، کلمه و دیلیمیز یوخ! دیلیمیز بوتون کلمه‌لری‌نین مبارک ائشلیگینده یازیلی ادبیاتا داشینمالی، سؤزسوز. آچیق سؤزلر و سؤیوشلر ادبیاتین گیزلی قالمیش طرفی اولسا دا هر انسا‌نین جوجوق یاشلاریندان ائشیتدییی سؤزلر اولاراق کاراکتری‌نین آیریلماز حصه‌سیدیر. سؤیوشلر حتا دیلین، کولتورون دَیرلی بیلگی قایناقلاری کیمی گونلوک دانیشیقلاریمیزدا دا ایشلکدیر و توپلومون بوتون عضولری دیلین بو خزینه‌سیندن یارارلانیر. کلمه سادهجه آغیز بوشلوغوندا گلیب گئدن بیر سؤز دئییل، هر کلمه اؤزلویونده گوج صاحبیدیر، تسلی گوجو، یارالاما گوجو، اینجتمه گوجو، سئودیرمه گوجو، نفرت گوجو، دَییشیم گوجو و بو باخیشلا اَن چیرکین تابولار بئله ادبیات و شعر عالمینه داشینابیلر. ادبلی ادبیاتدان سؤز ائدن ذهنیتین البته کی، شخصی ترجیحلری اولابیلر، هانسیسا شعر و یا شاعیرین اثری اونون بَینه‌سینی قازانیب و یا قازانمایا بیلر، آنجاق شخصی بَینه‌سینی، تثبیت اولونموش ادبی دَیرلر کیمی گؤسترمک ادبیات اوزایینا سیغماز. انسا‌نین دورومو کلمه ایله آچیقلانیر، هر تور کلمه. بس ایرنج دوروما ایلیشمیش انسا‌نین وضعیتی نئجه آچیقلانمالی؟ بس شاعر، یازیچی اؤفکه‌سینی نئجه بوشالتمالی؟ یوخسا «شاعر زمانه‌سی‌نین پئیغمبری دیر» کیمی دوشونجه‌نی ساوونورسونوز؟ ادبیات ساحه‌سینی اؤزونه مطلق مال ائدن ذهنیت، اؤز دورغون ذهنیتیله قارشیلاشمازسا، سویو هنر و صنعتله بیر آرخا آخانماز.
بو دا وار کی، بعضیلری توپلومون چیرکین اوزونو عوریان شکیلده قادین دیلیندن ائشیدنده دیکسینیب هویوخورلار، سانکی بونو قادین قلمیندن ائشیتمه تولئرانسیندا دئییلمیشلر، نه‌دن؟ چونکو اونلار چیرکین بیر عادت اورزه یالنیز اوزئی‌سل و دایاز مسله‌لری قادین دیلیندن ائشیدمه‌یی آرزولار و اونا اؤیرنمیشلر. آنجاق، بونو هوش ائتمزلر کی، اونلار اؤز ایشلریله مشغول اولدوغو سوره‌جه قادینلار دا دوشونجه‌لرینی، بیلیکلرینی گلیشدیرمکله اوغراشیرمیش و اؤز فردیتلرینه اینانمیش دوروما وارمیشلار. کئییمیش ذهنیت هله بونو قاوراماقدان عاجزدیر کی، فردی بیلینجه، فردی فرقینده‌لییه وارمیش قادین آرتیق اوتوروب کیمسه‌‌نین تصدیقینی گؤزله‌مز و قازاندیغی فردیتی قورویاراق حاکیم اوتوریته‌‌نین هر طرفدن اولورسا، باسقیسی قارشیسیندا دایانار. چونکو هر زامان هنر قارانلیقدان داها گوجلو!
بیر آز درینه گئدنده بو باخیش ادبیات تاریخینده ده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر، بو باخیش رابعه‌‌نین قلمینی بوغان باخیش، طاهره قره‌العی‌نین دوشونجه‌لریندن اورکن باخیش، پروین اعتصامینی کیشیسل شعرلر یازماغا زورلایان باخیش، فروغ فرخزادی قادینسل شعرلرینه گؤره چیرپان باخیشدی. بو باخیش همین دار باخیشدی، بو باخیش گنجه‌لی مهستی‌نین قادینسل شعرلرینی گؤرمزدن گلن باخیشدی. هه، بو باخیشین ایسته‌یی دیلی، کلمه‌نی و بوتونلوکله ادبیاتی ائرکک- دیشی نئجه‌لییینده سیرالاماقدیر. آنجاق سؤز بوراسیندا کی، ادبیاتی ائرککسل-دیشیسل بؤلوملره بؤلته‌له‌ین ذهنیت ائرککلر اوچون هئچ بیر حدی سدی تانیماز و حدی سدی یالنیز قادینا روا قیلار. بونونلا دا قالیبلاری آشان قادینین اوزرینه هر جور یورومه‌یی اؤزونه حاق ائتمیش کیمی گؤرَر. اونلارین قالیبلاری ایسه یالنیز و یالنیز اؤز اؤلچو-بیچیلریله کسیمله‌نمیش و تانیملانمیش اولان قالیبلاردیر. و یئنه بوندان غافیلدیرلر کی، آرتیق قادین یئنی اؤلچوتلریله اونلارین چوروک اؤلچولرینه میدان اوخوماقدادیر. طبیعی کی، بعضن بونو گؤرمک چتین. نه‌یسه کی، خوشبختلیکدن هنر قارانلیقدان داها گوجلو.
البته کی، بو دارتیشمالار دوزگون یؤنده ادبیاتی ایره‌لیله‌ییشه دوغرو ایته‌لرسه، مبارکدیر، یوخسا نه‌لریسه اؤرت-باس ائتمک اوچون قاداغالار و یاسالار قویماقلا ادبیات دوغما حرکتیندن، دوغما اعتراضیندان قالار و اوتوز-قیرخ ایل بوندان اول شعر یازماغا باشلایان شاعر اوتوز ایلدن سونرا گئنه همین سایاقدا وورنوخار. بو یازی هانسیسا شخصه خطاب ائتمه‌مکده، بو یازی‌نین مخاطبی یئنیلیکدن و آلیشیلمادیقدان اورکونن هر هانسی گئریچی ذهنیت، باخیش و گؤروشدور.
دوغرو دئییرسینیز
دوغرو دئییرسینیز، آغا
قادینلار پنجره‌دیرلر!
هله اوسته‌لیک،
قیرخ باغلی قاپی‌نین دیک دابان پنجه‌لریدیلر ده
آتا، آنا، قارداشدیلار
و سانجی داخمالاری‌نین دولمایان دره‌سی
هله دربه‌در بیر زندا‌نین رنگارنگ فصیللریدیلر ده
اؤز الیمده دئییلم باغیشلایین منی
باغیشلایین
اذنسیز اجازه‌سیز دوستاقینیزین الیندن توتورام
و سیزی تاتان- تاتان گتیریب پنجره‌مدن هاوا آلدیریرام
نوش اولسون، جانیزا یاییلسین تر-تمیز هاوام
آنجاق باخین نئجه ده توکنمیرم
نئجه ده سوسوز سوسوز جوجریرم
نئجه ده نه بویدا چوخ اولورام اؤزومدن،
گلین ایندی درینیمدن بیر نفس آلین
و اوزاقلاشین هندوریمدن!
(«بو شهر شیشیب» کیتابیندان)
*: بو یازی بوندان اؤنجه «آذری» درگیسی‌نین ۴۴- ۴۳نجی نومره‌سینده ده نشر ائدیلیبدیر.(ن . خ)
یک پاسخ
هنر اوجمله دن شعر انسان دوشونجه سی و دویغوسونون چیچک لری دیرلر طبیعی دیر کی «دوغال فیزیولوژیک ایش» لر بو آردا سوز کونو سو اولابیلمز. ضمنا فروغ فرخزادین ادبی باشارلاری اونون جنسی چیرپینتی لار و چاغریش لاریندا دگیل بلکه «تولدی دیگر» دونم یندن اعتبارا باشلانیر.باشارلار اولسون.