اورهان پاموكون «يئني حيات» رومانی
همت شهبازی
«اورهان پاموك»ـون «يئني حيات» روماني، غيرمادي بير كاراكتئرين رولو ايله باشلانير. بو، «كيتاب» كاراكتئريدير. رومانين باش قهرماني اونو اوخوماقلا ياشاييشي دَييشيلير. رومانين گئديشاتيندان بللهنير كي «كيتاب» تكجه باش قهرمانين يوخ، نئچه بئله قهرمانلارين حياتينيدا دَييشميش اولور. بو «كيتابين» اولوبـاولماماسي، رومانين سونونادك گيزلي بير سيرر و خوليا** كيمي قالاراق تاپماجايا چئوريلير. هرچند «كيتاب» اساس اولماقلا، باش قهرمان و باشقالاري، اؤز روحي دَييشيكليكلريني اونون بليرسيز وارليغي ايله باغلايير آنجاق اوخوجو روماني اوخودوقجا بو «يئني حيات» اوغروندا مبارزهني، او كيتابين آچيقلامالاريندا تاپديقدا اونون نه درجه اؤنملي بير كاراكتئر اولدوغونو دويور. آنجاق يازيچي رومانين سونوندا، بو كاراكتئري رئكلاملاشميش بير كاراكتئر كيمي تصديق ائدير؛ بئله كي باش قهرمانين جهدلري نتيجهسينده بو «كيتاب»ين (= يئني حيات)، بير «شاكالات» آديني داشيديغي و اونون دا بير «شيركت» طرفيندن اورهتيلدييي [ستحصال] بللي اولور. رومانين ايلكينده اؤزونو اؤنملي بير كاراكتئر كيمي گؤسترن، رومانين سونوندا آلچاديجي بير درجهيه يئنير. بودا «پاموكون» توپلومسال پستمدرن دونياسيندا «رئكلاملارا» اؤنم گؤسترمهسيندن آسيلي اولاراق، تصديق ائدير كي دونيانين گئديشينده «رئكلام» ان ايلكين يئرلردن بيريني توتور. بونونلا بيرگه همده كاراكتئري «آلچاديجي= تحقيرآميز» دوروما گتيريب چيخارماسيني، ادبي پستمدرنده بير نوع «يومور» و «شوخلوق» سانيرلار.
كاراكتئر (=كيتاب) يومورا چئوريلمهميشدن اؤنجه، «شرق» دونياسيندا گئدن بوتون قاباليغي (كوبودلوق، خشونت) عكس ائتديرميش و بئله نظره گلير كي روماندا شرق دونياسي مدرنليين زوراكيليقلاريني ترك ائتمهدن، و پستمدرنليين يوموشاقليغيني قبول ائتمهدن، پستمدرنليين كوبودلوغونا قاپيلير. «پاموكون» يوزدوغو (= تأويل) زوراكيليق و كوبودلوق ايسه تكجه شرق دونياسيندا اؤزونو «حارام يوزوملارلا» (=روايت/ تأويل نامشروع) يارارلي و ياسالاشديرميشدير. اونون فيكرينجه، شرقده زوراكيليغا ورديش ائتمك، بوتون «آيدينلانما =روشنگري» مرحلهلرينيده قاهارلاماقلا، اوميدسيزلييي، قورخو و دهشتي دستكلهميشدير. بو كيمي چئورهده (=محيط) خوشجاسينا اوميددن دانيشماق بير نوع خولياوي و رومانتيك ايناملارا قاپيلماق دئمكدير.
غرب پستمدرنيزمينده ايسه، بو قورخو و دهشت توپلومداكي بعضي غيرعادي آداملار طرفيندن اولور: خياوانلاردا اولان چاققيشمالار و خوليقانليقلار، مكتبلرده، مكتبليلر طرفيندن سيلاحدان فايدالانماق، گيروو توتماق و … ـ پستمدرنيستلر دئميشكن ـ بير «ديل اويونو = بازي زباني»دور كي هاميسي «وطنداشلار» طرفيندن اؤزونو گؤسترير و توپلومداكي يوموشاق سؤيلم (=گفتمان مدني، اويغار سؤيلم) قورولوشونو قاريشديرميشدير. آنجاق شرق پستمدرنيزمي (اورهان پاموك بونو روماندا دوزگون آچيقلايير) بو قورخو و دهشتي وطنداشلار طرفيندن يوخ بلكه «سياست اويونچولاري» طرفيندن بيلير.
بو كيمي دهشت، شرقين بوتون تاريخينده گؤرونور؛ آنجاق اونو يانسيدان يازارلار، اونلارين بو زوراكيليقلاريني آچيق اوزله منيمسهييب اؤيهرك اونلاري حاقلي اولاراق يوزوبلار. شرقين تاريخي، اونون اقتداري طرفيندن ياخشي نتيجه ايله سونوجلانمايان ساواشلار، زوراكيليقلار، ظولوملر گؤرموشدور آنجاق يازيچيلار، اونلارين بو ايشلريني نهاينكي پيسلهمهيير اوستهليك ياخشي صيفتلرله ده اؤيوبلر. حالبوكي «كارلوس فوئنتئسين» ديليجه دئسك: «صنعت، تاريخين دانديغي، اؤلدوردويو و ياخود ازيشديردييي شئيلره حيات باغيشلايير».
«پاموك» دا ائله شرق يازيچيسيدير. آنجاق او، موتلو، رومانتيك و جنتهبنزهر بير دونياني عكس ائتديرمير، ترسينه او گؤسترير كي زوراكيليق، انسانلاري اؤزلويوندن آلاراق اونلاري اقتدارين حيمايهدارلاريندان ائدير. ائله بونا گؤرهده اثرين باش قهرماني، اثرده گئدن بوتون كاراكتئرلرين ايچينه گيرير، اونلارلا ياشايير، اونلارلا اؤلور. بونا گؤرهده اونون بوتون ياشاييشي باشقالارينين حياتيلا يوزولور؛ چونكو بوتون جيهازلاري (اؤرنك: تئلويزيون، پول و پارا، حربي قورولوش و…) اقتدارين اليندهدير.
پاموكون فيكرينجه شرق پستمدرنليينده كي اقتدار، يوموشالان دئييل ترسينه گوندن گونه كوبودلاشاراق قوربانليقلار آلير. بو روماندا، اقتداري دستكلهين ان باشليجا عاميل «خفيهچي»لردير كي پاموك اونلاري «ساعات» سيمبولو ايله آچيقلايير. بو ساعاتلار حقيقتنده ائله ساعات آدلاريدير: زئنيت، سركيسوف، اومگا، سيكو. بونلارين هر بيرينه تاپشيريقلار تاپشيريلير. اونلار هاميسي «دوقتور نارين» سيماسيندا ايشلهييرلر. او بوتون «خفيهچي =ساعاتلارين» دوسياسيني، باش قهرمانين اختياريندا قويور. بورادا باش قهرمان، روماندا ياشاديغي و داورانديغي بوتون كاراكتئرلرين «خفيهچي» اولدوغونو دويور. اونلارين هر بيريسي باشقالارينين طرفيندن ايزلهنيلير و سوندا باش قهرمان دويور كي «سيكو» آديندا خفيهچي (=ساعات) اونو دا ايزلهيير و روماندا (=شرق دونياسيندا بئلهدير اورهان پاموكا گؤره)، تكجه باش قهرمانين خفيهچي اولماماسي ظن ائديلن يئرده، اودا خفيهچي اولور. نهايت باش قهرمان بوتون بو «اويونلاري» اقتدارين «رئكلاملاشان» بير شيركتين اوزهرينده اولدوغونو دوياراق رومانين اساس تمليني اولوشدوران «رفقي عمي»نين ائوينه ياخينلاشير و اونو «يئني حيات» كيتابينين (=شرق دونياسينين بوتون كوبودلوغونو عكس ائتديرن كيتاب) يازاري اولدوغونو دويور. بو كاراكتئر شرق اقتدارينين قوربانلاريندان ساييلير. بئلهليكله شرق دونياسي پاموكون فيكرينجه، «اؤلوم»لر و «قاباليقلار» دونياسيدير. بونو كيتابدان قالخان «نور» كيمي دويوروق (ص 261 ). بونا اساسلاناراق دئمك اولار كي پاموكون دوشونجهسينده اقتدار ايله وطنداشلار آراسيندا بير نوع اينامسيزليق حاكيمدير. اقتدار اؤزونو قوروماق اوچون وطنداشلارين حياتيني دانماغا جهد ائدير. بونا گؤره، كوبودلوق و زوراكيليق اونون أن باشليجا دستكلريندن ساييلير.
بئلهليكله «يئني حيات» روماني، انسانلاري هم كوبودجاسينا ياشادير و همده كي اونلاري، حياتدا آخان بوتون آليشديغيميز موقع و شرايطلرين ضيددينه اولماغا چاغيرير. بونا گؤرهده رومانين كاراكتئرلري هميشه «سياحت»دهدير. اونلار «سياحت»ده اولاركن، هم يول قضالاري، قان آخماق، اؤلوم و همده سئوگي و محبتله اوزلشيرلر. آنجاق كاراكتئرلر بوتون بو قضالاري، ساكيت و دويومسوزجاسينا داورانيرلار؛ بونا گؤرهده بو «يئنيحياتين» ايچيندن «اوميدسيزليك» باش قالديرير. بوتون بونلاري بيز پاموكون سويوق و دويومسوز ايمگه و تصويرلرينده دويوروق.
«يئني حيات» رومانينيدا، «سياحت» مضمونو انساني دوشونمهيه و قاوراماغا مجبور ائدن اساس جهتلردندير. پاموكون كاراكتئرلري، سياحت ائتديكده اؤزونه قاپيلير، اؤز دويغو و هيجانلاريلا اوبرازلاشير. بو «سياحت»ده، رومانين باشقا اساس يؤنو يعني «يول قضاسي» ايله ده راستلاشيريق. توپلومسال ياشامين دويونلرينين آچيلماسي آردي كسيلمهين آنلاملي «يول قضالاري»لا باغليدير. بو مسئله او قدر اينجهليكله بير بيريله باغليدير كي بعضن اوخوجو حياتدا گئدن بو يول قضالاري آراسيندا بير نوع ياريش اولماسيني دوشونور. بو ياريش انسانين بوتون يورغون دويومونو و سايخاشليق سئچن روحونو حركته چاغيرير؛ بوتون بونلار هئچده بير ـ بيريندن آيري و باغيمسيز قضالار دئييل. يعني كاراكتئرلر ايستهدييي زامان اوندان يارارلانا بيلميرلر. ترسينه بو قضالار كاراكتئرلرين موقعلريله سيخ ايلگيدهدير. چونكو بو قضالار، اؤز وارليقلاريني گئرچكليكله گؤستريرلر؛ آخي اونلار ائله بو حياتدا يارانان و گؤرونن قضالاردير. بو قضالاري رومانين بوتون كاراكتئرلري ياشايير:
«باشقهرمان» و «محمد» ائودن چيخماقلا «يول قضالاريلا» راستلاشير (ص 95). باشقهرمان و «جانان» آوتوبوس ايله شهردن شهره گئدير (ص 99) و يول قضالارين بيرينده بير آيري آوتوبوس ايله توققوشاندا، او بيري آوتوبوسدا اولان بير قيز دا حتتا كيتابي اوخوياندان سونرا شهردن شهره گزير.
بوتون كاراكتئرلرين عيني يول قضالاريلا اوزلشمهلري، روماندا گلن بوتون قضالارين «شانس» و «تصادوفن» اولدوغونو نظره چارپير. ادبي مدرنيزمده، كاراكتئرلر پلانلانميش قضالار آردينجا يارانير و رومانين پلاني اؤنجهدن نظره آلينير؛ آنجاق ادبي پستمدرنيزم ده، قضالار تصادوفن يارانير و اونون گئديشاتي گؤزلهنيلمز اولور. بونون تكرارلانماسيلا اوخوجو رومانين هر صحيفهسينده «تصادوفن» يارانميش بير قضا ايله راستلاشاجاغينا اينانير. پاموكون بو اثرينده قضالار بئله موقع داشييرلار. بوتون يول قضالارينين تكرارلانماسي اوخوجولار اوچون گؤزلهنيلمزدير. بورادا «قضالارين» تكراري، كاراكتئرلري بير دوروملو ياشاييشلا قناعتلنمهسيندن اوزاقلاشديرير و اونلاري حياتين باشقا «شانس»لاريلا اوزلشمهسينه آييق ساخلايير.
بئلهليكله «يئني حيات» روماني آنلامسيز احتماللار و طالعلر توپلانتيسي دئييل، بلكه حيات قورولوشونون احتماللار اوزره آچيقلانماسيدير. اونلارين هر بيريسي كاراكتئرلرين دويغولارينين سيماسيندا انسان وارليغيندان و يا اونون تاپدانماسيندان سؤز آچير. بو احتماللارين (طالعلرين) هر بيريسي يازيچيني اؤز مقصدينده يارديم ائدير. اؤرنك اوچون بير يئرده يول قضاسي نتيجهسينده، ايكي سرنشينين تصادوفن ـ باش قهرمان كيمي ـ كتابي اوخويوب شهردن شهره سياحت ائتمهسي نتيجهسينده «جانان» كاراكتئرينين ايكي اوزلو و خائن بير كاراكتئر اولدوغونو بيليريك. بوراجاق او باش قهرمانين نظرينده اصيل ضياليدير و ائله بونا گؤره ده، اونا وورغوندور.
روماندا كاراكتئرلرين اخلاق و داورانيش جهتيندن بيرـبيرلرينه اوخشارليغي، اونلارين «تصادوفن» يارانان ايشلرينين فاييزيني داها دا آرتيرير. بو اوخشار يوزوملاري، رومانين آنلام گئديشاتيلا ايلگيده اولاراق ايرهلييه آپاريلماسي اؤزو بؤيوك صنعتكارليق طلب ائدير.
«تصادوفن» يارانميش بو اوخشارليق، كاراكتئرلرين اوخشارليغي ايله سونوجلانير. روماندا كاراكتئرلرين چوخلوغونا باخماياراق اونلار نهايتده بيرلشمكله، داورانيشلاري بيرـبيريله جالاشير. بونا گؤره ده بلكه بيز «يئني حيات» رومانيندا ايكي اساس كاراكتئردن باشقا كاراكتئر گؤره بيلميريك:
1. «رفقي عمي» و اونون كتابي (داورانيشلاري و سجييهلييي بوتون كيتابداكي كاراكتئرلرله ـ حتتا باش قهرمانلا بئله ـ تام فرقليدير).
2. باش قهرمان، جانان، محمد، دوقتور نارين، فرشته و …
ايكينجيلر، روماندا توپلومسال دورومون ائتكيسي آلتيندا منليك و اؤزلوكلريني دَييشمكله باشقالارينين كيمليينده محو اولاراق اوبرازلاشيرلار؛ آنجاق «رفقي عمي» و يازديغي «كيتاب» (ايكينجيلري دلي ديوانه ائدن كيتاب) آيدين دوشونجهلي بير كاراكتئردير.
جانان، دوقتور نارين، محمد و باش قهرمان هاميسي «نئچه كاراكتئرلي» و ضديتلي كاراكتئرلرديلر. اونلارين بيرـبيريله جالاشيب قاريشماسيني (پستمدرن رومانيندا اساس عاميللردندير) آشاغيداكي اؤرنكلرده گؤرمك اولار:
باش قهرمان اؤز كاراكتئريني: محمد (ص29، 79)، كيتاب (ص34) و رفقي عمينين يازديغي رومانين كاراكتئرينده گؤرور (ص55).
1. «فرشته» اؤزونو آلمانيا شاعيري «ريلكه»نين اثرلرينده گؤرور.
2. جانان و باش قهرمان باشقا كاراكتئرلر كيمي هم خفيهچي و هم آيدين كاراكتئرلركيمي اؤزونو گؤستريرلر.
حال بوكي مدرن رومانلاردا، هر بير كاراكتئر، اوخشار داورانيشلاريلا توپلومدا كي واحيد بير شخصين تمثيلچيسيدير آنجاق پستمدرن روماندا هر بير كاراكتئري واحيد بير شخصين تمثيلچيسي بيلهرك عيني حالدا باشقا بير شخصين تمثيلچيسي كيمي ده گؤرمك اولور. بير كاراكتئر (جانان، باش قهرمان كيمي) عيني حالدا كي خيدمتچيدير، خائين ده اولا بيلير. بئلهليكله دئمك اولار كي پستمدرن روماندا كاراكتئر هم وار و هم ده يوخدور. بو سؤزوموزه، «يئني حيات» رومانيندا «كيتاب» كاراكتئري ان گؤزل اؤرنكدير.
اتك يازي:
* مقاله فارسجايا چئوريلن آشاغيداكي كيتابين اساسيندا يازيلميشدير:
زندگي نو، اورهان پاموك، ترجمه ارسلان فصيحي، انتشارات ققنوس، تهران 1381
** مقاله ده يازي طرزي باشقالاريلا فرقلي و قاباريق شكيلده گؤستريلن «كلمهلر، مضمونلار و ياخود جوملهلر» ادبي يا اجتماعي پستمدرنليين اؤزلليكلريندن حئساب اولوناراق، اورهان پاموكون كيتابيني دا او چرچيوهده آچيقلاميشيق.
مقاله :
ايلك دفه “يارپاق” قزئتينده چاپ اولموشدو.