اورهان پاموکون «یئنی حیات» رومانی
همت شهبازی
«اورهان پاموک»ـون «یئنی حیات» رومانی، غیرمادی بیر کاراکتئرین رولو ایله باشلانیر. بو، «کیتاب» کاراکتئری‌دیر. رومانین باش قهرمانی اونو اوخوماقلا یاشاییشی دَ‌ییشیلیر. رومانین گئدیشاتیندان بلله‌نیر کی «کیتاب» تکجه باش قهرمانین یوخ، نئچه بئله قهرمانلارین حیاتینی‌دا دَ‌ییشمیش اولور. بو «کیتابین» اولوب‌ـاولماماسی، رومانین سونونادک گیزلی بیر سیرر و خولیا** کیمی قالاراق تاپماجایا چئوریلیر. هرچند «کیتاب» اساس اولماقلا، باش قهرمان و باشقالاری، اؤز روحی دَ‌ییشیکلیک‌لرینی اونون بلیرسیز وارلیغی ایله باغلاییر آنجاق اوخوجو رومانی اوخودوقجا بو «یئنی حیات» اوغروندا مبارزه‌نی، او کیتابین آچیقلامالاریندا تاپدیقدا اونون نه درجه اؤنملی بیر کاراکتئر اولدوغونو دویور. آنجاق یازیچی رومانین سونوندا، بو کاراکتئری رئکلاملاشمیش بیر کاراکتئر کیمی تصدیق ائدیر؛ بئله کی باش قهرمانین جهدلری نتیجه‌سینده بو «کیتاب»ین (= یئنی حیات)، بیر «شاکالات» آدینی داشیدیغی و اونون دا بیر «شیرکت» طرفیندن اوره‌تیلدییی [ستحصال] بللی اولور. رومانین ایلکینده اؤزونو اؤنملی بیر کاراکتئر کیمی گؤسترن، رومانین سونوندا آلچادیجی بیر درجه‌یه یئنیر. بودا «پاموکون» توپلومسال پست‌مدرن دونیاسیندا «رئکلاملارا» اؤنم گؤسترمه‌سیندن آسیلی اولاراق، تصدیق ائدیر کی دونیانین گئدیشینده «رئکلام» ان ایلکین یئرلردن بیرینی توتور. بونونلا بیرگه همده کاراکتئری «آلچادیجی= تحقیرآمیز» دوروما گتیریب چیخارماسینی، ادبی پست‌مدرن‌ده بیر نوع «یومور» و «شوخلوق» سانیرلار.
کاراکتئر (=کیتاب) یومورا چئوریلمه‌میشدن اؤنجه، «شرق» دونیاسیندا گئدن بوتون قابالیغی (کوبودلوق، خشونت) عکس ائتدیرمیش و بئله نظره گلیر کی روماندا شرق دونیاسی مدرن‌لیین زوراکیلیقلارینی ترک ائتمه‌دن، و پست‌مدرن‌لیین یوموشاقلیغینی قبول ائتمه‌دن، پست‌مدرن‌لیین کوبودلوغونا قاپیلیر. «پاموکون» یوزدوغو (= تأویل) زوراکیلیق و کوبودلوق ایسه تکجه شرق دونیاسیندا اؤزونو «حارام یوزوملارلا» (=روایت/ تأویل نامشروع) یارارلی و یاسالاشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، شرق‌ده زوراکیلیغا وردیش ائتمک، بوتون «آیدینلانما =روشنگری» مرحله‌لرینی‌ده قاهارلاماقلا، اومیدسیزلییی، قورخو و دهشتی دستکله‌میشدیر. بو کیمی چئوره‌ده (=محیط) خوشجاسینا اومیددن دانیشماق بیر نوع خولیاوی و رومانتیک ایناملارا قاپیلماق دئمکدیر.
غرب پست‌مدرنیزمینده ایسه، بو قورخو و دهشت توپلومداکی بعضی غیرعادی آداملار طرفیندن اولور: خیاوانلاردا اولان چاققیشمالار و خولیقانلیقلار، مکتب‌لرده، مکتب‌لی‌لر طرفیندن سیلاحدان فایدالانماق، گیروو توتماق و … ـ پست‌مدرنیست‌لر دئمیشکن ـ بیر «دیل اویونو = بازی زبانی»دور کی هامیسی «وطنداشلار» طرفیندن اؤزونو گؤستریر و توپلومداکی یوموشاق سؤیلم (=گفتمان مدنی، اویغار سؤیلم) قورولوشونو قاریشدیرمیشدیر. آنجاق شرق پست‌مدرنیزمی (اورهان پاموک بونو روماندا دوزگون آچیقلاییر) بو قورخو و دهشتی وطنداشلار طرفیندن یوخ بلکه «سیاست اویونچولاری» طرفیندن بیلیر.
بو کیمی دهشت، شرقین بوتون تاریخینده گؤرونور؛ آنجاق اونو یانسیدان یازارلار، اونلارین بو زوراکیلیقلارینی آچیق اوزله منیمسه‌ییب اؤیه‌رک اونلاری حاقلی اولاراق یوزوبلار. شرقین تاریخی، اونون اقتداری طرفیندن یاخشی نتیجه ایله سونوجلانمایان ساواشلار، زوراکیلیقلار، ظولوم‌لر گؤرموشدور آنجاق یازیچی‌لار، اونلارین بو ایش‌لرینی نه‌اینکی پیسله‌مه‌ییر اوسته‌لیک یاخشی صیفت‌لرله ده اؤیوب‌لر. حال‌بوکی «کارلوس فوئنتئسین» دیلیجه دئسک: «صنعت، تاریخین داندیغی، اؤلدوردویو و یاخود ازیشدیردییی شئی‌لره حیات باغیشلاییر».
«پاموک» دا ائله شرق یازیچیسی‌دیر. آنجاق او، موتلو، رومانتیک و جنته‌بنزه‌ر بیر دونیانی عکس ائتدیرمیر، ترسینه او گؤستریر کی زوراکیلیق، انسانلاری اؤزلویوندن آلاراق اونلاری اقتدارین حیمایه‌دارلاریندان ائدیر. ائله بونا گؤره‌ده اثرین باش قهرمانی، اثرده گئدن بوتون کاراکتئرلرین ایچینه گیریر، اونلارلا یاشاییر، اونلارلا اؤلور. بونا گؤره‌ده اونون بوتون یاشاییشی باشقالارینین حیاتیلا یوزولور؛ چونکو بوتون جیهازلاری (اؤرنک: تئلویزیون، پول و پارا، حربی قورولوش و…) اقتدارین الینده‌دیر.
پاموکون فیکرینجه شرق پست‌مدرن‌لیینده کی اقتدار، یوموشالان دئییل ترسینه گوندن گونه کوبودلاشاراق قوربانلیقلار آلیر. بو روماندا، اقتداری دستکله‌ین ان باشلیجا عامیل «خفیه‌چی»لردیر کی پاموک اونلاری «ساعات» سیمبولو ایله آچیقلاییر. بو ساعاتلار حقیقتن‌ده ائله ساعات آدلاریدیر: زئنیت، سرکیسوف، اومگا، سیکو. بونلارین هر بیرینه تاپشیریقلار تاپشیریلیر. اونلار هامیسی «دوقتور نارین» سیماسیندا ایشله‌ییرلر. او بوتون «خفیه‌چی =ساعاتلارین» دوسیاسینی، باش قهرمانین اختیاریندا قویور. بورادا باش قهرمان، روماندا یاشادیغی و داوراندیغی بوتون کاراکتئرلرین «خفیه‌چی» اولدوغونو دویور. اونلارین هر بیریسی باشقالارینین طرفیندن ایزله‌نیلیر و سوندا باش قهرمان دویور کی «سیکو» آدیندا خفیه‌چی (=ساعات) اونو دا ایزله‌ییر و روماندا (=شرق دونیاسیندا بئله‌دیر اورهان پاموکا گؤره)، تکجه باش قهرمانین خفیه‌چی اولماماسی ظن ائدیلن یئرده، اودا خفیه‌چی اولور. نهایت باش قهرمان بوتون بو «اویونلاری» اقتدارین «رئکلاملاشان» بیر شیرکتین اوزه‌رینده اولدوغونو دویاراق رومانین اساس تملینی اولوشدوران «رفقی عمی»نین ائوینه یاخینلاشیر و اونو «یئنی حیات» کیتابی‌نین (=شرق دونیاسی‌نین بوتون کوبودلوغونو عکس ائتدیرن کیتاب) یازاری اولدوغونو دویور. بو کاراکتئر شرق اقتداری‌نین قوربانلاریندان ساییلیر. بئلهلیکله شرق دونیاسی پاموکون فیکرینجه، «اؤلوم»لر و «قابالیق‌لار» دونیاسی‌دیر. بونو کیتابدان قالخان «نور» کیمی دویوروق (ص 261 ). بونا اساسلاناراق دئمک اولار کی پاموکون دوشونجه‌سینده اقتدار ایله وطنداشلار آراسیندا بیر نوع اینامسیزلیق حاکیمدیر. اقتدار اؤزونو قوروماق اوچون وطنداشلارین حیاتینی دانماغا جهد ائدیر. بونا گؤره، کوبودلوق و زوراکیلیق اونون أن باشلیجا دستک‌لریندن ساییلیر.
بئلهلیکله «یئنی حیات» رومانی، انسانلاری هم کوبودجاسینا یاشادیر و همده کی اونلاری، حیاتدا آخان بوتون آلیشدیغیمیز موقع و شرایط‌لرین ضیددینه اولماغا چاغیریر. بونا گؤره‌ده رومانین کاراکتئرلری همیشه «سیاحت»ده‌دیر. اونلار «سیاحت»ده اولارکن، هم یول قضالاری، قان آخماق، اؤلوم و همده سئوگی و محبتله اوزلشیرلر. آنجاق کاراکتئرلر بوتون بو قضالاری، ساکیت و دویومسوزجاسینا داورانیرلار؛ بونا گؤره‌ده بو «یئنی‌حیاتین» ایچیندن «اومیدسیزلیک» باش قالدیریر. بوتون بونلاری بیز پاموکون سویوق و دویومسوز ایمگه و تصویرلرینده دویوروق.
«یئنی حیات» رومانینیدا، «سیاحت» مضمونو انسانی دوشونمه‌یه و قاوراماغا مجبور ائدن اساس جهت‌لردن‌دیر. پاموکون کاراکتئرلری، سیاحت ائتدیکده اؤزونه قاپیلیر، اؤز دویغو و هیجانلاریلا اوبرازلاشیر. بو «سیاحت»ده، رومانین باشقا اساس یؤنو یعنی «یول قضاسی» ایله ده راستلاشیریق. توپلومسال یاشامین دویون‌لری‌نین آچیلماسی آردی کسیلمه‌ین آنلاملی «یول قضالاری»لا باغلی‌دیر. بو مسئله او قد‌ر اینجه‌لیکله بیر بیریله باغلی‌دیر کی بعضن اوخوجو حیاتدا گئدن بو یول قضالاری آراسیندا بیر نوع یاریش اولماسینی دوشونور. بو یاریش انسانین بوتون یورغون دویومونو و سایخاشلیق سئچن روحونو حرکته چاغیریر؛ بوتون بونلار هئچ‌ده بیر ـ بیریندن آیری و باغیمسیز قضالار دئییل. یعنی کاراکتئرلر ایسته‌دییی زامان اوندان یارارلانا بیلمیرلر. ترسینه بو قضالار کاراکتئرلرین موقع‌لریله سیخ ایلگیده‌دیر. چونکو بو قضالار، اؤز وارلیقلارینی گئرچک‌لیکله گؤستریرلر؛ آخی اونلار ائله بو حیاتدا یارانان و گؤرونن قضالاردیر. بو قضالاری رومانین بوتون کاراکتئرلری یاشاییر:
«باش‌قهرمان» و «محمد» ائودن چیخماقلا «یول قضالاریلا» راستلاشیر (ص 95). باش‌قهرمان و «جانان» آوتوبوس ایله شهردن شهره گئدیر (ص 99) و یول قضالارین بیرینده بیر آیری آوتوبوس ایله توققوشاندا، او بیری آوتوبوسدا اولان بیر قیز دا حتتا کیتابی اوخویاندان سونرا شهردن شهره گزیر.
بوتون کاراکتئرلرین عینی یول قضالاریلا اوز‌لشمه‌لری، روماندا گلن بوتون قضالارین «شانس» و «تصادوفن» اولدوغونو نظره چارپیر. ادبی مدرنیزم‌ده، کاراکتئرلر پلانلانمیش قضالار آردینجا یارانیر و رومانین پلانی اؤنجه‌دن نظره آلینیر؛ آنجاق ادبی پست‌مدرنیزم ده، قضالار تصادوفن یارانیر و اونون گئدیشاتی گؤزله‌نیلمز اولور. بونون تکرارلانماسیلا اوخوجو رومانین هر صحیفه‌سینده «تصادوفن» یارانمیش بیر قضا ایله راستلاشاجاغینا اینانیر. پاموکون بو اثرینده قضالار بئله موقع داشییرلار. بوتون یول قضالاری‌نین تکرارلانماسی اوخوجولار اوچون گؤزله‌نیلمزدیر. بورادا «قضالارین» تکراری، کاراکتئرلری بیر دوروملو یاشاییشلا قناعت‌لنمه‌سیندن اوزاقلاشدیریر و اونلاری حیاتین باشقا «شانس»لاریلا اوزلشمه‌سینه آییق ساخلاییر.
بئلهلیکله «یئنی حیات» رومانی آنلامسیز احتمال‌لار و طالع‌لر توپلانتیسی دئییل، بلکه حیات قورولوشونون احتمال‌لار اوزره آچیقلانماسی‌دیر. اونلارین هر بیریسی کاراکتئرلرین دویغولاری‌نین سیماسیندا انسان وارلیغیندان و یا اونون تاپدانماسیندان سؤز آچیر. بو احتمال‌لارین (طالع‌لرین) هر بیریسی یازیچینی اؤز مقصدینده یاردیم ائدیر. اؤرنک اوچون بیر یئرده یول قضاسی نتیجه‌سینده، ایکی سرنشینین تصادوفن ـ باش قهرمان کیمی ـ کتابی اوخویوب شهردن شهره سیاحت ائتمه‌سی نتیجه‌سینده «جانان» کاراکتئری‌نین ایکی اوزلو و خائن بیر کاراکتئر اولدوغونو بیلیریک. بوراجاق او باش قهرمانین نظرینده اصیل ضیالی‌دیر و ائله بونا گؤره ده، اونا وورغوندور.
روماندا کاراکتئرلرین اخلاق و داورانیش جهتیندن بیرـبیرلرینه اوخشارلیغی، اونلارین «تصادوفن» یارانان ایش‌لری‌نین فاییزینی داها دا آرتیریر. بو اوخشار یوزوملاری، رومانین آنلام گئدیشاتیلا ایلگی‌ده اولاراق ایره‌لییه آپاریلماسی اؤزو بؤیوک صنعتکارلیق طلب ائدیر.
«تصادوفن» یارانمیش بو اوخشارلیق، کاراکتئرلرین اوخشارلیغی ایله سونوجلانیر. روماندا کاراکتئرلرین چوخلوغونا باخمایاراق اونلار نهایت‌ده بیرلشمکله، داورانیشلاری بیرـبیریله جالاشیر. بونا گؤره ده بلکه بیز «یئنی حیات» رومانیندا ایکی اساس کاراکتئردن باشقا کاراکتئر گؤره بیلمیریک:
1. «رفقی عمی» و اونون کتابی (داورانیشلاری و سجییه‌لییی بوتون کیتابداکی کاراکتئرلرله ـ حتتا باش قهرمانلا بئله ـ تام فرقلی‌دیر).
2. باش قهرمان، جانان، محمد، دوقتور نارین، فرشته و …
ایکینجی‌لر، روماندا توپلومسال دورومون ائتکیسی آلتیندا منلیک و اؤزلوک‌لرینی دَ‌ییشمکله باشقالارینین کیملیینده محو اولاراق اوبرازلاشیرلار؛ آنجاق «رفقی عمی» و یازدیغی «کیتاب» (ایکینجی‌لری دلی دیوانه ائدن کیتاب) آیدین دوشونجه‌لی بیر کاراکتئردیر.
جانان، دوقتور نارین، محمد و باش قهرمان هامیسی «نئچه کاراکتئرلی» و ضدیتلی کاراکتئرلردیلر. اونلارین بیرـبیریله جالاشیب قاریشماسینی (پست‌مدرن رومانیندا اساس عامیل‌لردن‌دیر) آشاغیداکی اؤرنک‌لرده گؤرمک اولار:
باش قهرمان اؤز کاراکتئرینی: محمد (ص29، 79)، کیتاب (ص34) و رفقی عمی‌نین یازدیغی رومانین کاراکتئرینده گؤرور (ص55).
1. «فرشته» اؤزونو آلمانیا شاعیری «ریلکه»نین اثرلرینده گؤرور.
2. جانان و باش قهرمان باشقا کاراکتئرلر کیمی هم خفیه‌چی و هم آیدین کاراکتئرلرکیمی اؤزونو گؤستریرلر.
حال بوکی مدرن رومانلاردا، هر بیر کاراکتئر، اوخشار داورانیشلاریلا توپلومدا کی واحید بیر شخصین تمثیل‌چیسی‌دیر آنجاق پست‌مدرن روماندا هر بیر کاراکتئری واحید بیر شخصین تمثیل‌چیسی بیله‌رک عینی حالدا باشقا بیر شخصین تمثیل‌چیسی کیمی ده گؤرمک اولور. بیر کاراکتئر (جانان، باش قهرمان کیمی) عینی حالدا کی خیدمتچی‌دیر، خائین ده اولا بیلیر. بئلهلیکله دئمک اولار کی پست‌مدرن روماندا کاراکتئر هم وار و هم ده یوخدور. بو سؤزوموزه، «یئنی حیات» رومانیندا «کیتاب» کاراکتئری ان گؤزل اؤرنک‌دیر.
اتک یازی:
* مقاله فارسجایا چئوریلن آشاغیداکی کیتابین اساسیندا یازیلمیشدیر:
زندگی نو، اورهان پاموک، ترجمه ارسلان فصیحی، انتشارات ققنوس، تهران 1381
** مقاله ده یازی طرزی باشقالاریلا فرقلی و قاباریق شکیلده گؤستریلن «کلمه‌لر، مضمونلار و یاخود جومله‌لر» ادبی یا اجتماعی پست‌مدرن‌لیین اؤزللیک‌لریندن حئساب اولوناراق، اورهان پاموکون کیتابینی دا او چرچیوه‌ده آچیقلامیشیق.
مقاله :
ایلک دفه “یارپاق” قزئتینده چاپ اولموشدو.
