گله‌نكچي بير مدرن شاعي
همت شهبازی
تي.اس.ائلیوت انگلستانین مدرن ایمگه‌چی(ایماژیست) شاعیرلریندن بيريدیر. اونون اؤزو حاقدا یاخشی بیر سؤزو وار: “دينده آنگلوکاتولیک، ادبياتدا کلاسيکچي، سياستده کرالچيام {سلطنت‌طلب}.” تورک یازاری سما آسلان ائلیوتون یوخاریداکی سؤزونه توخوندوقدان سونرا اونو دوغرو اولاراق چوخ گؤزه‌ل آچیقلاییر و دئییر: “يا دا ترسينی گؤتورسک، فيکيرلري گله‌نكسل {سنتی}، بو فيکيرلري ايفاده ائدن سؤزلري ايسه سون درجه يئنيليکچي اولان بير شاعير.”
ائلیوت هرنه‌دن اؤنجه اخلاقا و معنویاتا اؤنم وئریر. ائله اونون گله‌نکچی اولدوغونون دا بیر اوجو بونونلا باغلی‌دیر. اونون دونیا گؤروشونو و ائله‌جه مدرن دونیا حاقدا دوشونجه‌لرینی چؤزورکن‌ده ایناندیغی و منیمسه‌دییی بو اؤزللییی اونوتمامالییق.
تئخنولوژی‌نین گلیشمه‌سی و بونون نتیجه‌سینده مارکس دئمیشکن خیردا صنایع لرین، ایری صنایع‌لره چئوریلمه‌سی نتیجه‌سینده انسانلارین اؤزگه‌لشمه‌سی (الیناسیون) چاغیندا ائلیوت یئنه‌ده گله‌نکسل دورومونو قوروماغا جان آتیر. بونا گؤره اونون یازدیغی “چوراق اؤلکه” اثری‌نین اؤنملی استقامتی مدرن‌لیک و مدرن انسانین مدرن‌لشمه سورَجی ایله بیرگه و قارشیلیقلی داورانیشلاری دیر. ائلیوت بو گئرچکلییی کشف ائتمک اوچون، اؤزونون خویونا رغمن، مدرن دونیانین بیرسیرا بوتونجول (کلی) اخلاقیاتینا توخونماییر، او بو آنلاری، خیردالیقلاریلا یئنی چاغ انسانی‌نین قانینا آشیلاییر و انسانی دَیرلر حاقدا دویومسال (عاطفی) بیر سوروملولوق اویادیر. بو دویومساللیق انسان یاشامي‌نین ناکؤندم باغلاملارینی هامارلاییر. البتده ائلیوتون سسینده بو دویومساللیق عمومیتله بدبین‌لیلکه اؤز عکسینی تاپیر. یعنی کی اونون مدرن دونیایا باخیشیندا یاخشی آنلار، یاخشی داورانیشلار، یاخشی جهت‌لر یوخ اولدوغونو دویوروق. اونا گؤره دویومسال اؤزللیکلر، انسانین الده ائتدییی معنویاتی‌دیر. معنوی دَیرلر انسانلار آراسیندا صمیمی ایلگی یارادیر. بو ایلگی دویومسال قورولوشا اویغون بیر اؤزل کیفیت‌لی یاشاییش امکانی‌نین بینؤوره‌سینی قویور. بو ایلگی هَده‌لنیرسه اوندا یاشاییشین بوتون آنلاری دؤزولمز بیر عنعنه‌یه چئوریلیر و یاشاییشین آخاری دهشتلی چیرکابلارا توش گلیر. ائلیوتون باخیشیندا مدرن دونیانین آخاری بو دهشتلی چیرکابین ایچینده چالخالانماسی‌دیر. اونا گؤره مدرن دونیانین یاشاییشی ساختادیر. “دوشجول (وهمی، خیالی) شهَر”ده، ایلک و سون سؤزو، آلدادیجی بر-بزَکلر و تاماهکار سؤوداگرلیک دئییر. ساواشلاری تؤره‌دن ده ائله بو سؤوداگرلیک و آشیری تیجاری و ماددی تاماهکارلیقدیر.
ائلیوت مدرن دونیانین بینؤوره‌سی‌نین یالان اوزره قورولدوغونا اینانیر. بونو بیز اثرین ایلک مصراعسیندان آنلاییریق. “آپرئل اَن ظالیم آی‌دیر” دئیه یالنیز بو آیا مراجعت ائتمه‌سی ده تصادوفی دئییل: بونو ایکی آلاندا یوزماق اولار: بیرینجی بو کی انگلستاندا یازین ایلک گونودور. بئله ایسه ائلیوت یازین گلمه‌سینه سئوینمه‌لیدیر آمما او، آپرئلی ان ظالیم آی بیلیر. بو او دئمکدیر کی ائلیوت دونیادا گئدن بوتون آلدادیجی، ساواشکن‌لییی، دَیرسیزلیکلری گؤرور و بو گئدیشاتین داوامینی ایسته‌میر، بونا گؤره ده دولایی سییلا طبیعتین قیش فصلینده قالماسینی ایسته‌ییر:
قیش ایسیندیردی بیزی، باسدیردی
تورپاغی اونوتقان قارلا، بئجرتدی
سووسوز بير حياتی قورو کؤک لرله.
ایکینجی یوزوم بو کی: عمومیتله آپرئلین ایلک گونو آوروپادا یالان گونودور. هامی بو گونده شوخلوق و یا جیددی اولاراق بیربیرینه یالان دئمه‌یه آزاددیر. ائلیوت بو عنعنه‌یه سؤیکه‌نَرک یئنی چاغ انسانی‌نين گئدیشاتینی و یارانماسینی آپرئل آیینا و دولایی سییلا یالان اوزره قورولدوغونا عايد ائدير.
مدرن چاغا بو قدَر قارشی‌دورما ائلیوتو بعضن بیر گله‌نکچی شاعیر اولماسینا بیزده زمین یارادیر. ائلیوتا گؤره، یئنی چاغدا آنلاییشلار، اؤز کؤکوندن قیریلیب اؤزگه‌لشه‌رک زاوالا اوغراییر. اونون باخیشیندا حتتا عایله‌وی و جینسی داورانیشلار دا بئله اؤزونون سجییه‌سینی ایتیریر و بو ساحه‌نی آرتیق سئوگی‌سیزلیک، اؤتری خوشلوق بورویور. ائلیوت ایکینجی و اوچونجو بؤلومده مدرن دونیانین جینسی مسئله‌لرینه توخونور. ایکینجی بؤلومده بَتیمله‌دییی (تجسم، تصور) بر-بَزکلی سئوگی صحنه‌لری عینی حالداکی ساختالیق داشییر ائلیوتون دیلینده لاغا قویولور. سئوگی‌لر قارما- قاریشیق‌دیر. آرتیق اَر-آرواد موضوعسو اؤز آنلامینی ایتیرمیش. اونلارين بيربيريله داورانيشلاري قورو و ساختادير. بو ساختاليق اوچونجو بؤلومده ساختا جینسی شهوت‌لره و ناتمیز سئوگی‌لره گتیریب چیخاریر. بو ایلگی چوخ کوبود، سئوگی‌سیز و سایقیسیزجادیر. قادین اؤز یاشاییشینی یالنیز پالتار و مودا دا گؤرور. آشاغيداكي بؤلومده تايپچي قيز اؤز تنهاليغيندا ايش يئرينده اوزَرينه قويولان ايش سوروملولوغو حاقدا يوخ، يالنيز گئييمينه و بو گئييملرين باشقاسي‌نين گؤزونده خوشا گلن اولماسينا فيكيرلشير:
تايپچي قيز ایکیندی یئمه‌یینی یئیَرکن ائوده،
سحر سوفره‌سینی ییغیشدیریر،
اوجاغینی یاندیریر، دوزه‌نله‌ییر حاضیر یئمک‌لری ماسادا.
پنجره‌نین چؤلونه قورخوسوزجا آسدیغی
ایچ پالتارلاری‌نین اوزرينه گونشین سون ایشیقلاری ساچیر.
و اوست اوسته ییغیلمیش مئیبیلین اوزرينه (گئجه‌لر یاتاغی)
جورابلار، باشماقلار، تر کؤینک‌لر، دؤشلوک‌لر.
مدرن چاغدا، انسانلارین داخیلی ایستکلری اونودولور. اونون ایستک و دَیرینی پوچلوق آلیر و یالنیز انسان هئیبتینده گؤرونور.
ائلیوتا گؤره یئنی چاغ یاشاییشی دوشجول‌دور. بو دوشجول شهَرده یاشاییش سووسیز (عقیم) قومسال و سوسقوندور. اونو ظاهیری بر-بزَک توتموش، انسانلار عاجیزدیر، شهرده اولان اوبرازلار (پورتئر، سووینی، بالیقچی شاه، ایزمیرلی تاجیر، طبیعت و …) هر بیریسی یئنی چاغلا قارشی اوزولموش و زاوالا اوغرامیشدیر. اوچونجو بؤلومده فئلئباس توپلومون بیر تاماهکار تاجیری کیمی اوبرازلاشیر. اونون سیمگه‌سینده ائلیوت، یئنی چاغ دونیاسی‌نین نه درجه حئسابچی و بونون آرديندا، بوتون دَیرلرین تاپدالانماسینی گؤستریر.
ایلک باخیشدا ائلیوتو - بو شعرده اولدوغو کیمی- مدرنلییه قارشی و بدبین گؤرنده اونون بیر کلاسیکچی اولدوغونا اینانیرسان. آمما اونو مدرن شعرین ان قاباقجیل و اؤزوده جیددی‌لریندن بيري حئساب ائدیرلر. نه‌دیر بو پارادوکسیکال دوشونجه اونون حاقدا؟ بونون جاوابینی بیر باشا اونون شعری‌نین فورماسیندا و تئکنیکی یؤنلرینده گؤرمک اولار.
ائلیوتو سیمگه‌چی‌لیكدن (سمبولیزم) یولونو آییران ایمگه- چی‌لیک (ایماژیست، تصویرگرا) آخیمیندا آراشدیرماق اولار. ایمگه‌چی‌لر، کئچمیش ویکتوریا شعری‌نین اؤزللیک‌لریندن قیریلماقلا سئچیلیرلر. اونلار یئنی ایمگه (تصویر) و تشبیه‌لر یاراتماقلا شعر دیلی‌نین گلیشمه‌سی و یئنی‌لشمه‌سینه یاردیم ائتدیلر. اؤزللیکله، ائلیوت بو دوشونجه‌نی ایره‌لی سوروردو؛ و ائله شعرینده ده ایناندیقلارینی ائدیردی. یعنی او شعرینده هر بیر اوزونچولوغو، یئرسیز ایمگه و حتتا ائستئتیکانی قیراغا قویور. یالنیز شعره لازیم اولان سؤز، ایمگه و فضانی ایزله‌ییر و منیمسه‌ییر. بو مسئله اؤزللیکله ائلیوتون “چوراق اؤلکه” شعرینده اؤز عکسینی تاپیر. او، بو دوشونجه و تئکنیکی الده ائتمک اوچون “سربست شعر”ده یازماغی داها اویغون و اؤنملی بیلیر. “گائتون پیکون بیر کیتابیندا “پول والئری” ایله تی.اس.ائلیوتون شعری اوزرینه گؤزلَم‌لرینی (مشاهیده‌لرینی) یان‌یانا قویوب دوشونور. والئری‌یه گؤره، شعر دیل ایچینده بیر دیلدیر. دیل ایچینده ایشله‌ییشی داها باشقا، داها اؤزل بیر دیل. ائلیوت ایسه شعرین هر هانسی ایکی آدامین بیربیریله قونوشدوقلاری دیلدن اوزاقلاشمایاجاغینی ساوونماقدا، بونون دلیل‌لرینی گتیرمه‌یه چالیشماقدادیر”. (جمال ثریا، شاپكام دولو چيچكله، ص 293 )
“چوراق اؤلکه”نی اوخویارکن، مصراعلار آراسیندا ایلگی‌لر قورماق اولمور. بونون اساس عامیلی ائلیوتون تاریخی، توپلومسال، ادبی و دینی کئچمیشه اشاره‌لریندن آسیلی‌دیر. بو اؤزللیک تکجه ائلیوتا یوخ عمومیتله مدرن شعرین اؤزللیینه چئوریلمیشدیر. “مدرن‌لیک بیله‌رکدن بوژوازی گئرچکلیک‌لری‌نین قوراللارینی ییخماق قصدینده‌دیر. بو مقصده، میتیکال (اوسطوره‌وی) یؤندملری (مئتودلاری) “رئال” یؤندملرله دَییشه‌رک و “کئچمیشله یئنی‌لیک آراسیندا موازینه (پارالئل) یاراتماقلا” نایل اولور.” (ادبیات پسامدرن، تدوين و ترجمه پيام يزدانجو، ص 132)
بو مئتودو ائلیوت باجاریقلا ائدیر. یعنی عمومیتله اونون شعری‌نین بیر آیاغی میتیکال سوژئتلیکده و تاریخی یاشانتی‌دا‌دیر.
بو اثرین ایچینده کی سیمگه‌سل رئفرانسلارین بیربیریله ایلگیسینی شعرین بوتونجول سوژئتینی بیر داخیلی شبکه آراسیندا اولدوغونو آنلاییریق. شعرین آنلامی بو سوژئتلی سیمگه‌سل رئفرانسلارین ایلیشگیسی‌نین ایچیندن آیدینلاشیر. شاعیر “دوشجول شهر” دئینده هئچ بیر آنلاییش اوخوجو بئینینه گلمیر. آمما تاریخی اوخوجولوقلا اونو شارل بودلئرین “دوشجول شهر” آدلی (بو شعرده بودلئر، ائلیوت کیمی مدرن شهرین اؤزللیک‌لرینی بتیمله‌ییر، و مدرن دونیانین رويالي و دوشجول اولدوغونو سؤیله‌ییر) شعرینه اشاره ائتدیینی بیلدیکدن سونرا مصراعلارین نه قدر آنلام آردیجیللیغینی و سیخلیغینی بیلیرسن. حتتا “چوراق اؤلکه”ده گئدن آدلار دا بئله ایلک باخیشدا تصادوفی آدلار کیمی نظره گلیر. آمما آدلارین آرخاسیندا اولان ایضاحاتی بیلدیکدن سونرا مصراعلاری بیربیری‌نین آنلامینی کامیل‌لشدیرمه‌سینده گؤرورسن.
***
بوتون بونلاری دئدیکدن سونرا “چوراق اؤلکه”نین عمومی بیچیمینی الده ائتمک اوچون “جواد علافچی”نین فارسجایا چئویردییی D.F.Macrae نین یازدیغی آچیقلامانین بیر بؤلومونو بورادا چئویریرم:
“بیرینجی بؤلومده (اؤلولرین گؤمولمه‌سی) ائلیوت چئشیدلی اوبرازلارین گؤرونوشونده اوخوجویا قورخو دویغوسو و دویومسوزلوغو آشیلاییر، و بو دویومسوزلوق حاقدا حتتا اوزاق گؤرن فالچی مادام سوساستریس-ین (اونون یوزومو شعرین آردیندا آنلاملاشیر) الیندن ده بیر ایش گلمیر. شهَر، اؤزه للیکله “لوندون”، توتقون و عاجیز آداملارین مکانی‌دیر و یاخوددا اؤلمکدن قاچماق اوچون بیر سیغیناجاقدیر.
ایکینجی بؤلومده (شاهمات اویونو) ایکی صحنه‌جیکده، انسان یاشامی‌نین پوچلوغونو گؤروروک:
بیرینجی صحنه آشیری بر-بزکلی بیر اوتاقدا بیر زنگین قادینی گؤروروک. اونون آردی کسیلمه‌دن ائتدییی سورغولار اونون اضطرابدا و روحی گرگین‌لیک یاشادیغی آندان خبر وئریر. ایکینجی صحنه‌جیک لوندونون بیر میخاناسیندا ایکی قادین “لی لی”نین دوشدویو چیخیلمازلیق حاقدا دانیشیرلار.
اوچونجو بؤلومده (اود تؤرَنی) جینسی چاتیشمامازلیقلار چؤزولور و ائلیوت “بودا” و “مقدس آگوستین”دن ایندییه- دک اوزون بیر زامانی سورور و انسانلارین گؤوده‌سینه اولان آشیری مئیلین و لووغالیغی، بؤیوک آنلاملی معنوی یاشاییشا اوستون بیلدیینی گؤستریر.
دؤردونجو بؤلومده (سودا اؤلوم)، دنیزده بوغولموش بیر تاجیرین جسدی‌نین داغیلماسینی گؤروروک. بو آدام سانکی “هئچ بیر زاد” الده ائده بیلمه‌ییبدیر (یالنیز “هئچ‌لییی” الده ائدیبدیر).
بئشینجی بؤلومده (گؤی گورولتوسونون دئدیکلری) عیسا پیغمبرین اؤلوم وصفی ایله باشلاییر. سونرا چوراق بیر صحرانین بوش نمازخانایا چاتان اؤلومجول سفریندن سؤز گئدیر. یولچو، آنلامسیز و چتین و دوشجول و ایلغیملی بیر یولو کئچه‌رک بو نمازخانایا یئتیشمه‌لیدیر. شعرین سون بؤلومونده یاغیشین یاغماسیندان خبر گلیر و شیمشه‌یین چاخماسییلا اوچ سؤزو اؤیود اولاراق سؤیله‌ییر: “وئر (داتتا). دویغولاری پایلاش (دايادهوام). نظارت ائت (دامياتا)”.
شعرین سونوندا اؤیودسل آنلامینی داشییان بو اوچ کلمه، بیر ییغیم سؤزلر آراسیندا سسله‌نیر. بونلار اؤنجه‌دن شعرده تکرارتکرار سسله‌نن قونو و مضمونلارین تَپکیسی‌دیر” (صص 73 -74 )
***
شعري راحاتجا آنلاماق اوچون بیر سیرا آچیقلامالار وئرمه یه مجبور قالمیشیق. آچيقلامالار ايكي بؤلومده دير:
* بيرينجي بؤلومده سيرالانان آچيقلامالار ائليوتون اؤز آچیقلامالاریدير. بو آچيقلامالار شعرين متنينده [*] (بير اولدوز و يانيندا نؤمره: مثلن [*15]) علامتيله گؤستريلميش. ائليوتون آچيقلامالاريندا فرانسيز ديلينده بعضي يازيلان شعر اؤرنكلري فارس چئويري‌لره اساسلاناراق توركجه‌يه چئويرميشيك. بعضن آنلاشيلماز اولان جهتلري‌ده ايكي كروشه {} آراسيندا آچيقلاميشيق.
* ايكينجي بؤلومده‌كي آچيقلامالار شعرين متنينده ايكي ديرناق () آراسيندا [اؤرنك: (9)] گؤستريليبدير. بو بؤلومو بير نؤع دَرلَمك (تدوين) كيمي‌ده حئساب ائتمك اولار. عموميتله آشاغيداكي قايناقلارا اساسلاناراق بعضي آچيقلامالار عينيله و بعضي‌لري ايسه دولاييسي وئريلميشدير. آراسيرا بيزيم آچيقلامالاريميز دا واردير. هر حالدا چئويره‌نين اساس جهدي شعرين آنلاملاشماسينا ياخينلاشماقدير. يارارلانديغيميز قايناقلار بونلاردير:
1) دشت سترون و اشعار ديگر، ترجمه پرويز لشكري، انتشارات نيل 1351
2) سرزمين بي‌حاصل: ترجمه جواد علافچي، انتشارات نيلوفر 1383
3) چوراك اؤلكه: اسماعيل حيدر آكسوي-ون توركجه چئويريسي
4) تی.اس.الیوت: چوراك اؤلکه، دؤرد کووارتئت و باشقا شعرلر، تورکجه‌یه چئویرن: صبحی آی‌تیمور، آدام یایینلاری
آمما شعرين چئويريسينده اساس اولاراق صبحي آي‌تيمور-ون چئويريسيني نظرده توتموشوق. آراسيرا بعضي دَييشيك ليكلري يوخاريدا قايناق وئردييميز چئويري‌لردن يارارلانميشيق. بونا گؤره بو ترجومه فارس- تورك ديللرينده اولان چئويري‌لرين ديليميزه ان اويغون اولان چئويريسي كيمي‌ده حئساب ائتمك اولار. بوتون بونلاري، شعرين تام گؤزه‌للشمه‌سي و يئترينجه اوخوجولارا سونماسي اوچون ائتميشيك.
ائليوتون بو كيتابي‌نين آدي باشقا ديللرده چئشيدلي آدلارلا ترجومه اولدوغونا باخماياراق توركجه‌ده «çorak ülke» كيمي تانينماقدادير. آذربايجان توركجه‌سينه چئويري‌ده ده نئچه آد سئچمه‌ييميزه سبب اولدو. او جومله‌دن: قوراق اؤلكه، قومسال اؤلكه، قوملو اؤلكه و… نهايت آذربايجانين گونده ليك ديلينده ايشله‌نن آفت، نوخوشلوق آنلاميندا «چور» سؤزجويونو گؤز اؤنونده گؤردوك. دانيشيق ديليميزده بئله سؤز وار: چور توتموش. بو سؤز دوغرودان دا ائليوتون دوشونجه‌سينده اولان ان اويغون آنلامي يانسيدير. بونا گؤره بيز ده ائله «چوراق» سؤزونو سئچديك.
موغان – 1388
ایضاح:
تی.اس.ائلیوت-ون «چوراق اؤلکه» کیتابینا یازدیغیم اؤن سؤز. کیتاب 1389 دا چاپ اولوبدور. (همت شهبازی)