ماشیندان ائنیب آیفونون زنگین باسیر. بیر آز کئچیر، او طرفدن سس گلیر:
-کیمسن؟ قاپی دؤین؟
– رحیم آقا؛ منم.
– سلام، گل ایچری!
بونو دئییب قاپینی آچیر.
– یوخ، زحمت وئرمیرم. گئدیرم خلیلی گؤرم؛ دئدیم بلکه سن ده ایسته‌دین گله‌سن.
– هانسی خلیل؟
– خلیل ابد.
– نیگرانچلیق وار؟
– یوخ.
– بیرآز دایان گئیینیم، گلیم.
اوستا رحیم آیفونون دستکینی قویوب، پئنجه‌یینی گئییب ائشییه چیخیر؛ ماشیندا اوتورور ، خلیل‌گیله ساری یولا دوشورلر.
– آی بالا خئیر اولا، بیردن نه اولدو خلیل یادیوا دوشدو؟
– خاص بیر شئی یوخدو؛ اوزون زاماندی گؤرمه‌میشم، نه واختدیدا گؤیلومه دوشوب. بیرده ائشیتدیم خسته‌لنیب، دئدیم بوردویام گئدیم گؤؤوم.
– نه‌ییدی؟
– ائشیتدیغیما گورا افسرده اولوب.
– افسرده اولار دا. بئناوا بالا اولان گوندن بیر خوش گون گؤرمه‌دی. چؤره ک آتلی اولدو خلیل پیادا!
– دوز دئییرسن، چوخ چتین گونلر یاشییب. بونونلا بئله چوخ مؤحکم و ایمانلی آدامدی. ائشیتدیم افسرده اولوب تعجبلندیم.
– تعجبلنمه، نییه تعجبله‌نیرسن؟ اومیدی بیر سازمان ایدی، بیرده یولداشلاری. سازمان کی بئله اولدو، یولداشلاریدا گئت به گئت خلیلی اونوتدیلار باشقالارینی اونودان کیمی. دای قاپیسین دؤین اولمادی، بیریسی گلیب اوتوروب اونونلا دانیشیب چایلاشمادی. آخی خلیلین الی دالیدی، چؤره‌یی یاوان. بو وضع اوضاعدا کیمدی خلیلی آختاریب تاپان؟!
– رحیم آغا ائله‌ دئمه‌؛ «پیس یئرده آخشاملادیخ»؛ «هامینی قورت یئدی، امما بیزیم کیمی توکو داغیلان اولمادی». من هئش کسی قینامیرام، هامیمیز گرفتار اولموشوق. منیم زوروم اؤزومه چاتار کی بیلیرم قصور ائله‌میشم. خلیل او جور یولداش دئییلدی.
– ددن رحمتده، گینه سن نئچه ایلدن سونرا اونودا یاد ائلییبسن.
– اوستا رحیم سن اؤزون نئجه؟ سن هئچ گؤررسن؟
– نییه، من هردن گؤروردیم. بیر زامان ۱۷ شهریور خیاوانیندا بیر دوکتورون شماره وئره‌نی‌ایدی. هردن گئدیب اوردا گؤرردیم. هردنده نئجه اولا اونوندا گوذاری بو قره آغاج قفه‌خاناسینا دوشردی. امما بئش آلتی آی اولار کی گؤرمه‌میشم.
ایکی یولداش، ایکیسیده سوسوب فیکره دالدیلار. کئچن گونلر بیر کینو فیلیمی کیمی گلیب گؤزلرینین اؤنوندن کئچیردی. خلیل‌له یاشادیقلاری گونلر؛ فهله‌لر سندیکاسیندا چالیشدیقلاری آن‌لار؛ اورتاق یولداشلاری کی داها یوخایدیلار. حیات اونلارا بیر دؤیوش مئیدانی کیمی گؤرونوردو. بو دؤیوشده بعضی دوستلارینین باشی داردان اوجا دوردو، بعضیلریده حیاتلا وداعلاشیب حسرتلرینه قووشدولار؛ بعضیلریایسه سورگون دوشوب وطندن آیریلدیلار…
بو آندا رحیم عمی الین اوزالدیب دئدی:
– او قاباقدا کی بلوکدی.
– هن اودرو با، خلیل اؤزوده پنجره‌دن بیزه باخیر.
– دئمیشدین گله‌جاغیق.
– هن، گون اورتادان قاباق زنگ وورموشدوم. آمما دئمه‌‌میشدیم کی سنینله گله‌جاغام.
– پیس اولمویا؟
– بابا نه پیس اولاجاق. باخ گؤر نه اوزو گولور. بوغلاری دا قاققیلدیر.
قاپی آچیلیر. خلیلین یولداشی فاطمه خانیم قوناقلاری قارشیلاییب گیلئیلهنرک دئییر:
– نه عجب! سیز ده بیزه گلردیز. قورخمویون کاسیبلیق آنفولانزا دئییل سرایت ائله‌‌سین. گؤر نه زاماندی بیزدن چیخدیغیز؟ منیم کی یادیمدان چیخیب. بو اوشاقلار لاپ خیرداییدیلار. ایندی اؤزلری اوشاق صاحابیدیلار
خلیل دیله گلیر:
– آی آروات، هله گیلئیلنمه، واخت چوخدو، قوی بیر قوناقلار ایچری گیرسینلر، ایلشسینلر.
اوچ یولداش قوجاقلاشیب دؤنه- دؤنه اؤپوشورلر، هر اوچونونده گؤزلری یاشا دولور، خلیل کؤوره‌لیب دئییر:
– آخ، به سیز هارداسیز؟ والله من داغیلدیم آدامسیزلیغدان، یورولدوم تک قالماقدان. بس دئمیرسیز منیم گؤزوم یولدادیر؟ بیز کی تکجه سیاسی یولداش دئییردوخ. ایللر بویو چیین- چیینه یاشادیق، اوشاقلاریمیز بیزه عمی دئدیلر. فعالیت ائله‌‌دیخ؛ سندیکانی، تعاونینی دولاندیردیق. توپ اوینادیق، داغا گئتدیق، نه‌لر کی ائتمه‌دیخ… یاخشی کئچین ایچری، کئچین ایچری. فاطمه چای گتیر. مئیوه گتیر، باخ گؤر کیملر گلیب فاطمه، یولداشلاریم گلیب. جان- جییریم گلیب. باخ نئچه ایلدن سونرا اوره‌ییم آچیلدی، اوزوم گولدی.
خلیل دایانمادان، هر یئردن دانیشیردی؛ هردنده بیر مئیوه سویوب قویوردو قوناقلارین قاباغینا: -«یئیین دا!» دئییب یئنه دئییردی، دئییردی …، سندیکادان، تعاونیدان دانیشیردی… داغا گئتمکلریندن دانیشیردی… فوتبول تیمیندن دانیشیندا گؤزلری دولوب سسی توتولدو:
– ای وای! «سیفی» نئجه گئتدی؟! نه واختسیز گئتدی؟ والله حاقسیزلیغیدی، آخی اونون نه واختییدی اؤلسون؟!
بیرآز دایانیب تومور، سونرا آردین توتور:
– من نئچه آی سونرا بیلدیم. خسته اولدوغوما گؤره فاطمه ده منه دئمه‌میشدی. چوخ شرمنده اولدوم، باری قبیر اوسته گلردیم.
بیرآز آرا وئریب بیر چای ایچیر. استکانی یئر قویوب دئییر:
– چوخ دانیشدیم چای‌لار سویودو.
دوروب گئدیر چای‌لاری دییشدیریب گلیر. اوتورمادان اوز توتوب یولداشلارینا دئییر:
– بس سیز ده دانیشین دا. اوستا رحیم بونا نه گلیب. دیلینی پیشیک یئییب. گلندن بیر کلمه دانیشمییب.
– خلیل، من قولاغ آسیرام. یاخشیسی بودور کی سوسام، تکجه قولاق آسام، سنینله اوستا رحیم دانیشاسیز. من نه دییه‌جاغام؟ بس من بو نئچه ایلی هاردا قالمیشدیم؟ بو نه دوستلوغودو؟ دوست، دوستون هانسی چاغیندا دردینه ده‌یر؟ ناواخت گلیب اوتوروب دوستونون اورهیینی دینلر؟ من دانیشماسام یاخشیدی. بوگون فقط سن دانیش، من ده ائشیدیم.
زامان نه واخت کئچدی، نه واخت گون باتدی، هئچ بیریسی بیلمه‌میشدیلر. بو آن خلیل‌ین یولداشی فاطما خانیم دئدی:
– گئتمیه‌جاقسیز ها. داش کلم آشی قویموشام.
رحیم آغا دیله گلدی:
– فاطمه، والله من گئتمه‌لییم. قوناغیم وار.
– یوخ من ده گئتمه‌لییم. چوخ یوباندیم.
– روزبه جانی اگر قویام.
– فاطمه شرمنده‌یم. گئجه یولا چیخمالییام. سؤز وئریرم یئنه گلرم. بو دؤنه گئدیشیم اوزونا چکمز. گلیب اوتوراریق، آش دا ایچریک، بلکه باشقا زاددا ایشدیک.
– هر واخت گلسز گؤزوموز اوسته یئریز وار، والله بیزی سئویندیررسیز. بیلیرسن کی سنی نه قدر سؤیورم.
خلیلین سؤزو بیتمه‌میش هر ایکیسی آیاغا قالخدیلار. خلیل ده آیاغا قالخیر، قوناقلارینی یولا سالماغا، فاطمه خانیم دئییر:
– بیز کی دویمادیق. نئچه ایلدن سونرا خلیلین ده اوزو گولدو. خلیل‌ین یولداشلاری گلنده اینانین بو ائوه گولوش گلیر. آغریمیز قاچیر.
«سؤز وئریرم تئز- تئز گلرم. سیز ده گلین!» – دئییب، باییرا چیخیرلار. قوجاقلاشیب اؤپوشوب آیریلیرلار. ماشین یولا دوشور. هئچ بیریسی دانیشمیر…

خئیلک زامان کئچیر، اوستا رحیم سؤزه گلیر:
– دئییرم انسانین اوره‌یی نه قدر بؤیوک اولارمیش.
– نئجه، معمار؟
– باخ بو آدام همیشه یوخسولوغونان البه‌- یه‌خایدی. عؤمرونده بیر خوش گونده گؤرمه‌دی، آمما اوره‌یی وارایدی باخ بو بویدا. (اللرینی اووج ائله‌‌ییب گؤستریر )
– دوغروداندا اوجور ایدی.
– بیر نئچه ایل سندیکانین تعاونی‌سیندا اولدو، آرادا بیر آخساخلیق اولدو، یوز مین تومن او زامانین پولو اسگیک گلدی. بو موضوع خلیل‌دن قاباغا عایدیدی، امما خلیل دئدی: «آبیریمیز گئدر»؛ او پولون دؤرددن بیرین آلدی بوینونا و ایکی ایل قیسط‌ینان او پولو دولدو. او حالدا کی آیلیغی اوچ مین تومنی ایدی، او آیلیغینان دا ائو دولاندیریردی.
– رحیم آغا تک پول دئییل‌دی کی، جانینداندا مایا قویانیدی، قورساخلی آدامییدی.
– دوستوم بونو بیل، پولوندان کئچمیین، جانینداندا کئچمز.
– بو سؤزون جوهریدی.
– خلیل محله اوشاغیزیدی؟
– یوخ اولار «امیره‌قیز»دا اولوردولار بیز «سوسوزلار»دا. انقلابدان قاباق تانیمازدیم.
– بس هارادان تانیردین؟
– رحیم آغا نئجه تانیش اولدوغوموزدا غریبهایدی. ائله‌ اوگون بو انسان اوره‌ییمه یاتدی. انقلابدان سونرا فیکیر ائلیرم ۵۸ینجی ایلیدی، مدرسه اوشاقلارینان قرار قویدوق گئدیب چارراه شهنازدا «کار» ساتاق. ساعات دؤرتده گئتدیق فرهنگیان سیناماسینین قاباغیندا قرار اوسته. قراریمیز بو ایدی کی ایوب یولداشیمیزلا من نشریه‌لری ساتاق، بیریسی آنبار اولسون، بیریسیده انبارین رابطی، نشریه‌لری آز- آز آلیب گتیرسین بیزه وئرسین. بیردن فالانژلار تؤکولسه‌لر هامیسی پامال اولماسین؛ ایکی نفر ده گودوکچی اولسونلار. قرار اوسته گؤردوم ایوب اوجا بوی، قارابوغ، بیزدن یاشلی بیریسینن گلدی. یاواش سوروشدوم:
– «ایوب بالا بو کیمدی؟ نییه گتیرمیسن؟»
ایوب اوجادان دئدی:
– «یولداشیمیز خلیلینن تانیش اولون. خلیل بوگون منیم یئریمه نشریه ساتاجاق».
– «ایوب تووو سنین ذاتیوا. اولان بیز نه جور سالیریخ سن بوروخ وئریرسن. بوگونده خلیل یولداشیمیزی گتیریبسن کی سنین یئریوه فعالیت ائله‌سین؟ نشریه ساتسین؟ لازیم دئییل. مجید سنین یئریوه ساتار.
اوزومو توتوب خلیله دئدیم:
– – «خلیل یولداش چوخ ساغ اول. لازیمدئییل سن نشریه‌لری ساتاسان، ایندی کی گلیبسن گودوکچی اولسان بیزه یئتر.»
خلیل گوله- گوله منیم اوزومه باخیب دئدی:
– «یولداش، سن نییه قیزیرسان. من ساتارام دا. نه اولاجاق کی. گونده گوردوغوم ایش‌دی».
بونو دئییب نشریه‌لری آلدی. بساط‌ین دؤشه‌ییب سسلندی: «کار»، «کار»، «نشریه کار»، دؤرت سؤال رئیس جمهور بنی‌صدردن، … بئله‌لیکله من خلیلینن تانیش اولدوم. سونرالاردا سندیکایا یازیلیردیم خلیل منه معرف اولدو.
– بیلیرسن نییه اونا خلیل ابد دئییردیلر؟ نئجه بو یولا چکیلیبدی؟
– والله رحیم آغا، نییه خلیل ابد دئییرلر بیلمیرم. نئچه دفعه‌ده سوروشدوم، گولوب اوزومه باخدی. داها من ده ایسته‌مه‌دیم تکرار ائلییم. آمما بو یولا نئجه چکیلمه‌یینی و بیزه نئجه قوشولماغینی دییه‌ بیلرم.
– دئییرم گور کیملر گلدی بو یولون یولچوسو اولدولار. نه اوغوللار گلدی گئتدی، خلیلده بیریسی. ادعاسیز، بئساواد بیر ایشچی. عین حالدا صداقت یوکو. گؤروسن بو ثروت نئجه پامال اولدو! گؤرن بیرده آنالار بو اوغوللاری دوغارلار؟! نه بیلیم بلکه بو گونلر، بو انسانلار تکرار اولدو!. ایندی دئ گؤروم نئجه اولدو خلیل ابد قاریشدی بیزلره؟ من کی ۶۰ینجی ایلده فهله‌لر سندیکاسیندا اونونلا تانیش اولدوم.
– والله ماجراسی بیرآز اوزوندو. من ده ایوب‌دان ائشیتمیشم. بیرگون ایوب ایدی، من ایدیم بیرده خلیل. ایوب خلیلین نئجه کمونیست اولدوغون تعریفله‌ییردی. او خلیلده آتدان – آتدان گولوردو. ایوب‌ون دئدیغینا گورا؛ ۵۲ینجی ایلده کی «خسرو گلسرخی»نن “کرامت دانشیان”ین محکمه‌سینی تلویزیوندان گؤستریرلر، گلسرخی‌نین شخصیتی خلیلین اوره‌یینه یاتیر. اوردا کی دئییر «من بیر سوسیالیستم»، ۱۶- ۱۷ یاشیندا خلیله سؤال اولور کی سوسیالیست نه‌دی؟ ائوده جاواب آلانمیر، قارداشلاری دا بئساواد ساللاخین بیریسی، اونو باشا سالا بیلمیرلر. صاباح او ایشله‌دیغی فرش کارخاناسینداکیلاردان سوروشور کی «آی بالا، سوسیالیست نه‌دی؟» بیلن اولمور، یادا دیین اولمور، آنجاق سؤال جاوابسیز قالیر. آخشام امیره‌قیز محله‌سینده هرکیمی گؤرور، سوروشور: «آی بالا، سوسیالیست نه‌دی؟» بیریسی دئییر بیلمیرم، بیریسی دئییر سن او ایشلره قاریشما، آیریسی دئییر خلیل گؤررسن کی قارا ماشین ساخلادی قاباغبنداها، گئدرسن گئدر- گلمز یئره. نهایت بیری دییر: «سوسیالیست همان کمونیست‌دی.» خلیل بو دفه سوروشور : «بس کمونیست نه‌دی؟» او آدام دئییر: «داها من بیلمیرم، خلیل سنین باشین قوورما سبزی ایسی وئریر.» بو سؤزو ائشیدن خلیل دوشور محله‌نین جانینا کی بس کمونیست نه‌دی؟ تعجبلی باخیشلار، هدله‌مه‌لر کار کسمیر. نصیحت ائلیرلر بالا بو ایشلره قاریشما، یازیغسان. بو جاوابسیزلیغلاردان خلیل داها جریلشیب کی آخی من نه دییرم بو جاماعت بئله قورخور؟ سؤالین تکرار سوروشور. بیری ایکیسی بو احوالی قارداشلارینا یئتیریب اونلاری قورخودورلار کی ائله‌ بیل خلیلین بوینوزو گیجیشیر! نهایت گئجه خلیل قارداشلاریندان بیر دویون قارین کؤتک یئییر.
گونلر کئچیر خلیل دوستوموز بعضا گئجه‌لر یوخودا کمونیست گؤرور. بوغلاری ائشمه، باشینین آراسینین توکو تؤکولموش، اللرین اؤلچه- اؤلچه دانیشیان بیریسی. هئی اؤزوینن دانیشیر نئجه اولاردی منده بیر کمونیست گؤرردیم. اونونلا بیر اوتوروب دانیشاردیم. مستقیم اؤزوندن سوروشاردیم کی آی بالا، بو کمونیست نه‌دی کی هاممی اونون آدی گلنده قورخوب اولکور؟
بو حال انقلابادک داوام تاپیر. خلیل ده گئدیب خلق مسلمان حیزبینده کمیته‌چی کیمی ایشلیر. هریاندا کمونیست‌لردن دانیشیلیرمیش، امما خلیل اولاری گؤرمورموش. هر نابلد گؤردوغو کسلرین اوزونده دیقتله باخیرمیش کی بلکه بیر اوخشارلیق تاپسین، حئیف کی تاپا بیلمیرمیش. بیرگون کمیته‌ده کئشیک وئریرمیش گلیب دییرلر کی دانشگاهدا کمونیست‌لر جلسه قوروبلار، ناهاردان سونرا گئده‌جاغیق اونلارین جلسه‌لرینی داغیداخ. بو سؤزو ائشیدن خلیل اسلحه‌سین تحویل وئریب، همان کمیته پالتارلارینان مینجم بیلواریندان دانشگاها دوغرو پیادا یورویور. سئوینیر کی الله اونون خواهشین ایجابت ائلییب و نهایت بوگون کمونیست‌لری گؤره‌جاغ. او ۷- ۸ کیلومتر یولو هئچ بیلمیر نه واخت گئدیر. یئتیشیب دانشگاها قاپیدا بیریندن سوروشور: -«آغا کمونیست‌لرین جلسه‌سی هاردادی؟» طرف باخیب بونون اوست باشینا، فالانژ اولدوغونو سانیب و قاش قاباقلی دئییر: -«من بیلمیرم.» بیر نئچه‌سیندن سوروشور، دوز جاواب وئرن اولمور. نهایت بیر ساققاللی جاوان دانشجودان سوروشور: -«آغا کمونیست‌لرین جلسه‌سی هاردادی؟» بو دانشجو جواب وئریر کی -«برادر، جلسه ایندی دئییل، ساعات اوچده پزشکی دانشکده‌سینین سالونوندا اولاجاق. بو خیاوانی توت گئت. بیمارستانین نرده‌لرینه چاتاندا سول طرفده جاماعات ییغیشیبدیلار گؤررسن.» خلیل آدرسی آلیب درجا قونور سالونین قاباغینا. اوردا اولانلاردان اوجا سسله سوروشور: -«آی بالا، کمونیستلرین جلسه‌سی بوردا اولاجاق؟» اوردا اولانلار، موافق – مخالیف تعجبله بونا باخیب نه دئدیغلرینی بیلمیرلر. هاچاندان هاچانا بیریسی دئییر:-«هن، بوردا اولاجاق، فرمایش؟» -«هئش، سوروشدوم. من ده گلمیشم جلسییه.» هاممی اشاره ایله بیر بیرینه خلیلی گؤرسدیرلر. ساعات گلیب اوچه چاتاندا سالونین قاپیسین آچیرلار. خلیل سرعتله اول آدام اوزون سالیر آمفی تئاترین سالونونا و اول ردیفده اوتورور. ایکی نفر دانشجولارین زورباسی گلیب اوتوروللار خلیلین ساغ سولوندا. خلیل دیقتله اویان بویان باخیر. جلسه باشلانیر؛ بیر نئچه نفر دانیشیر؛ نوبت چاتیر فداییلرین خبرگان مجلسینه اولان کاندیدلری نعمت محمدی گلهینه. بو عینی‌ده خلیل اوجادان یانینداکینا دئییر:
-«ایه بو کی حسینین داییسی‌دی! به کمونیست‌لرین جلسه‌سی هاردادی؟»
یانینداکیلارین بیری تهدیدله دییر:
-«سس سالمیاجاغسان، ساکت اوتور!» -«کمونیست بودو؟» -«هن، اودا کمونیست‌دی.»
-«من اونو تانیرام. باجی اوغلوسو حسین بیزیم محله اوشاغیدی.»
-«اولسون. آخشام گئدرسن محله‌ده حسینینن دویون قارین دانیشارسان. ایندی هله ساکت اول قوی گؤراخ نه دییر!»
بو دانیشیغین ایچینده خلیلین گؤزو ساتاشیر نعمت گلهین‌ین باجی اوغلوسو حسینه. درحال یئریندن دوروب سیچیراییر حسینه ساری. حسین ده کی خلیلی محله‌دن تانیردی، همده بیلیردی کی خلق مسلمان کمیته‌سینده نگهبان دورور، اونونلا اوز به اؤز اولماسین گؤزدن ایتیر. خلیله داها قاییتماغا امکان وئرمه‌ییب چؤله چیخاریرلار. خلیل اوردان بیرتیل گئدیر محله‌ده بهمن قفه‌سینه. هر کیمی گؤرور دییر:-«اولان، حسین‌ین داییسی دا کمونیستمیش، نئچه ایلدی بیز بیلمه‌میشیخ.» قفه‌نین او باشیندان قولسوز ممدلی دییر:
-«هن خلیل؟ نه اولوب؟ جین گؤرموسن؟ من ده کمونیستم. ایندی نئیلییاخ؟»
-«یوخ، ممدلی سن اؤل شوخلوق ائله‌میرم. دوغرودان دییرم. کمونیستلرین جلسه‌سینده دانیشیردی. اؤز گؤزومونن گؤردوم.»
-«خلیل، من ده دوغرودان دییرم.»
-«ممدعلی، بیلیرسن من نئچه ایلدی کمونیست آختاریرام!»
-«خئیر اولا خلیل، نئیلیردین؟»
-«ایستیردیم گؤرمدا.»
نهایت اوردا اوتورانلارین بیر ایکیسی خلیل آغانی قاندیریرلار کی بابا کمونیست عجیبه غریبه بیر شئی دئییل. هامیسیدا گلسرخی‌یه اوخشامازلار. بئله‌لیکله «خلیل ابد» کمونیست اولور. یئکه توکانلارین کیفیتلی کمونیستلریندن بیری…»

بو حالدا گلیب چاتمیشدیلار اوستا رحیم‌گیلین کوچه‌لرینین باشینا. رحیم دئدی:
– ائوه گلمیاجاقسان کوچویه گیرمه، بوردا ساخلا دوشوم گئدیم.
– یوخ معمار ایچری گلنمه‌رم، گئتمه‌لییم. چوخ یوبانمیشام. یئددی ساعات ماشین سورمه‌لییم. بو اوغلاندا کی منی داغیتدی. بیلمیرم نئجه گئده‌جاغام.
– مجبور دئییرسن کی بو حالیوینان گئده‌سن. قال سحر ائرته ایکن گئدرسن. پئشمانچیلیق چیخار. گونوزون شرری گئجه‌نین خئیریندن یاخشیدیر.
– گئدیم ائوه گؤروم نه گلیر قاباغا.
– سلام یئتیر.
– سن ده، منیم وریمدن عذر ایسته، سنی ده یوباتدیم…
۲۸ بهمن ۱۳۹۹ – تهران