تبریز آذربایجان تئاتری(۱)
ایلهام رحیملی- کؤچورن: احمد عسگرپور
ایضاح:
آذربایجانین گؤرکملی تئاترشناسی نظریه‌چی عالیم، ایلهام عزیز اوغلو رحیملی‌نین “تبریز آذربایجان تئاتری” کیتابی، تئاتر صنعتیمیزین تاریخی انکشاف تدقیقینی اؤزونه مقصد گؤتورموشدور. بو نسبتا کیچیک حجملی کیتابدا بو گونه قده‌ر لاییقینجه ایشیق اوزو گؤرمه‌ین تبریز و آذربایجانین باشقا شهرلرینین تئاتر تاریخی‌نین قارانلیق گوشه‌لری آیدینلاشیبدیر.
ایلهام عزیز‌اوغلو رحیملی ۱۹۴۹-جو ایل سئنتیابرین ۸-ینده آذربایجان جمهوریتی‌نین یئولاخ رایونونون مالبینه‌سی کندینده دوغولوب. یئولاخداکی بیر سایلی اورتا مکتبین اون‌بیرینجی صینیفینی ۱۹۶۶-جی ایلده بیتیریب. ۱۹۶۷ینجی ایلده میرزاغا علییئو آدینا آذربایجان دؤولت اینجه‌صنعت اینستیتوتونون فاکولته‌سینه داخیل اولوب و بو عالی مکتبی ۱۹۷۲نجی ایلده بیتیریب. هله اینستیتوتون سون کورسوندا اوخویاندا “کومونیست” (ایندیکی”خالق”) قزئتی رئداکسیاسینا تجروبه کئچمه‌یه گؤندریلیب. تجروبه زامانی بیر نئچه مقاله‌سی چاپ اولونوب. حربی خیدمتدن سونرا یئنه رئداکسیایا قاییدیب. مختلف ایللرده ادبی ایشچی، باش مخبر، مدنیت شعبه‌لرینین مدیری کیمی و “آذربایجان” قزئتی‌نین باش رئداکتورو ایشله‌ییب.
۱۹۹۳-جو ایلدن ۲۰۰۳-جو ایله کیمی آکادئمیک ملی درام تئاترینین ادبی حیصه مدیری اولوب؛ سونرالار آذربایجان تئلویزیاسینین “معاریفچیلیک” رئداکسیاسیندا باش رئداکتور وظیفه‌سینده چالیشیب. ۲۰۱۱-جی ایلدن آذربایجان مدنیت کانالی‌نین دیرئکتور معاونی‌دیر.
ایلهام رحیملی‌نین ایندییه‌قده‌ر مینه یاخین مقاله‌سی و ۵۷ کیتابی چاپ اولوبدور. ۲۰۰۵ینجی ایلده باکیدا چاشی‌اوغلو نشریاتی طرفیندن ۱۵۶ صحیفه‌ده چاپ اولان “تبریز آذربایجان تئاتری” کیتابی‌نین اهمیتینی نظره آلاراق، اونو عرب الیفباسینا کؤچوروب و بوتون “ایشیق” اوخوجولارینا چاتدیرماغی گرکلی گؤردوک.
بو زحمتی امکداشیمیز احمد عسگرپور (پیام سارابلی) جنابلاری قبول ائتدی. بئله قرارا گلدیک کی بو کیتابی حصه- حصه هر اون گوندن بیر سیز عزیز اوخوجولارا تقدیم ائده‌ک. کیتابین عرب الیفباسیندا کی نوسخه‌سی تام حاضیرلاندیقدان سونرا، بیر یئرده چاپ ائدیله‌جکدیر.
×××
تبریزده تئاترین تشککولی و انکشافی
آذربایجان مکانیندا خالق اویون- تاماشالارینین “قام- شامان”، “اویوغ”, “نوروز” مراسیملرینین تاریخی کؤکلری ائرامیزدان اوللره گئدیب چیخیر. علم دؤنه- دؤنه ثبوت ائدیب کی قدیم ائللادادا کئچیریلن دیونیس بایراملارینین، کئچی توتئمی‌ایله باغلی گؤستریلن مراسیملرین ایلکین کؤکلری اؤن آسیادان دونیایا ریشه آتیب. هر ملت اونو اؤزونون ائتنو- مدنی عنعنه‌لرینه اویغون شکیلده منیمسه‌ییب، آداپداسیا ائدیب و اؤزونونکولشدیریب.
کئچی توتئمی‌نین یاراندیغی ایلک بشری مکانلاردان بیری‌ده ایران و آذربایجان اراضیسی اولوب. او جومله‌دن‌ده ملی اویونلاریمیزین اکثریتینده کئچی ماسکالاریندان گئنیش استفاده ائدیلیب. بونلارین آردینجا تکه‌ساققال، کوسا و کئچل اوبرازلاری میدان تاماشالارینین آپاریچی قهرمانلاری کیمی شهرتله‌نیب‌لر.
ملی خالق اویونلاریمیزین میدان تاماشالارینین،”شبیه”گؤسترمه‌لرینین، مکمل صنعت نوعو کیمی فورمالاشدیغی و خالقین ائستئتیک ذوقونون انکشافیندا مهم اهمیت داشیدیغی داها قدیم اراضی‌لر آراسیندا تبریز، اردبیل، اورمو(اورمیه)، زنجان و … شهرلری و اونلارین اطراف کندلری، بؤلگه‌لری، اویماق و اوبالاری داها نظره چارپان اولوب. جنوبی آذربایجان دئدییمیز اراضیده میدان تاماشالارینین بوتون فورمالاری، خصوصیله مضحکه، مسخره، قاراوللی، شعبده‌بازلیق، قودو- قودو، گودول، کوسا، یئل بابا، سایاچی، حوققا، ببک (کوکلا تاماشالاری)، کؤلگه اویونلاری و مراسیم گوستریشلری، درویش دوزنلری، کندیربازلیقدا کئچه پاپاغین سؤیله‌ملری خالق تئاترینین انکشافیندا و تکامولونده بؤیوک اهمیت داشییب.
بونلار طبیعی کی کاراکترلرینه، اویون- ایفاده واسیطه‌لرینه، اوسلوب سجیه‌لرینه، فورما خصوصیتلرینه گورا مختلف اولوبلار. بو مختلفلیک‌لرینه گورادا مراسیم (اساسن یازین گلیشی)، شنلیک، کوتله‌وی ایلنجه، ائستئتیک فونکسیاسینا، ژانر پرینسیبلرینه، دیل- ایفاده واسیطه‌لرینین سجیه‌سینه گورا مختلف شکیلده آدلاندیریبلار. اساس میدان اویونچولاری داها چوخ شامان، اویقوچو، جوتچو بابا، لوتو، لاقباز، مطروب، تلخک، ناققال، میخاناچی، دربدری، انجومن ساز، دونبال، دوببه، طناز، شعبده‌باز، بامیلی، که‌که (که‌کؤو)، حققداق، شیوه‌دار، آلتی قاریش، آلایچی، شنگول، خلفه، شبیه گردان، …و سایره آدلارلا تانینیبلار.
۱۸۷۳اینجی ایلده باکیدا و تیفلیسده دوغما آذربایجان دیلینده تئاتر تاماشالارینین اوینانیلماسی ایله نئجه مین ایللیک تاریخی اولان خالق تئاتریمیز یئنی مرحله‌یه، پئشه‌کارلیق دؤورونه قدم باسیب. بوندان سونرا مختلف ایللرده ایرواندا، شوشادا، شاماخیدا، قوبادا، شکیده، گنجه‌ده، لنکراندا تئاتر تاماشالاری اوینانیلیب. همچنین آذربایجانلیلارین سیخ یاشادیقلاری دربند، ماهاچقالا، عشق‌آباد،(تورکمنستان ) مه‌کره (ایندیکی نیژنی نووگرود- روسیا)، آق مسجد (ایندی کی سیمفروپول- کریم)، حاجی طرخان(هشترخان – وولگابویو) شهرلرینده ده آذربایجان دیلینده تاماشالار اوینانیلیب. بونلارین اکثریتینین اساسیندا پئشه‌کار صنعت اوجاقلاری یارانیب.
یاخین شرقده ایلک دراماتورق میرزه فتحعلی آخوندزاده (۱۸۱۲-۱۸۷۸) ساییلیر. او نسلن ایرانین تبریز شهرینین یاخینلیغینداکی خامنه کندیندندیر. شمالی آذربایجانین نووخا(ایندیکی شکی) شهرینده دوغولوب و ایلک تحصیلینی‌ده بورادا آلیب. بیر مدت گنجه‌ده ( ۱۸۳۲-۱۸۳۳) قالیب. بورادا منطق و فقه علملرینی میرزه شفیع واضحدن نستعلیق خطینی اؤیرنیب. یئنی‌دن شکی‌یه قاییداراق بورادا تزه‌جه آچیلمیش روس مکتبینه داخل اولوب. ۱۸۳۴اونجو ایلده قافقازین مدنیت و انضباطی مرکزی اولان تیفلیسه کؤچوب. قافقاز جانشینلی‌یینین باش دفترخاناسیندا مولکی ایشلر ساحه‌سینده شرق دیل‌لری اوزره مترجم‌لییه ایشه دوزه‌لیب. عؤمرونون سونونا قده‌ر تیفلیسده یاشاییب، ۱۸۷۳ینجی ایلده پولکوونیک حربی رتبه‌سی آلیب.
فیلسوف و اجتماعی خادم میرزه فتحعلی آخوندزاده “ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر” (۱۸۵۰)، “موسیو ژوردان و درویش مستعلی‌شاه”(۱۸۵۰)، “لنکران خانینین وزیری”(سرگذشت وزیرخان لنکران ۱۸۵۰)”، “خرس قولدورباسان ۱۸۵۱″، “حاجی قارا سرگذشت مرد خسیس”(۱۸۵۲)، “مرافعه وکیللری”، (تبریز وکیللری کیمیده یازیلیب) ۱۸۵۵″ مسخره‌لرینی یازیب. همین اثرلر کل حالیندا ” تمثیلات ” آدلانیب.
میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین مختلف کومئدیالاری هله ۱۸۵۰ینجی ایللرین اوللریندن روس، فرانسیز، آلمان ادیبلرینین دقتینی جلب ائدیب. دراماتوروقون کومئدیالاری همین دیللره ترجمه ائدیلیب، کیتابچا شکیلده چاپ اولونوب، حتی بعضی کومئدیالاری تیفلیسده و پترزبورگ تئاترلاریندا روس دیلینده تاماشایا قویولوب.
فارس یازیچیلاری دا میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین یارادیجیلیغینا ماراق گؤستریبلر. تهراندا یاشایان میرزه جعفر قراچه‌داغی ۱۸۷۲ینجی ایلده: “ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر” کومئدیاسینی ترجمه ائدیب و کیتاب شکلینده چاپدان چیخاریب. ۱۸۷۴ینجی ایلده میرزه فتحعلی آخوندزاده اؤز کیتابی “ایران شهزاده‌سی جلال‌الدین پور فتحعلی‌شاه” کومئدیالارینی میرزه ممد‌جعفر قراچه داغی‌یه فارس دیلینه ترجمه ائتدیرمیشدیر. بئله‌لیکله تهراندا دراماتورقون “لنکران خانینین وزیری “، ” خرس قولدورباسان ” و تبریز وکیللری ” (مرافعه وکیللری) پیئس‌لری فارس دیلینده چاپ اولونوب. همین اثرلر ۱۸۷۰ینجی ایللرین سونوندا ایران حکمداری ناصرالدین‌شاه تشبثیله فارس دیلینده تاماشایا قویولوب.
تیفلیسدن گلمیش بیر گروپ هوسکار اکتیورلاردان عبارت دسته ۱۸۸۹ینجی ایلده تهراندا”حاجب قارا”و “لنکران خانینین وزیری” کومئدیالارینی آذربایجان دیلینده اویناییبلار. همین دسته تهراندان تبریز شهرینه قاییدیب و تبریز حاکیمی امیر نیظامین مولکونده وثاق مدداوون “قیت – قیر” و تبدیل ائدیلمیش “ایکی قارداش “مضحکه‌سینی گؤستریب. تاماشایا دعوت اولونموش خارجی اؤلکه‌لرین قونسوللاری صحنه اثریندن راضی قالیبلار.
۱۸۹۹ینجی ایل مارتین ۱۸ینده تبریزده ایکی دیلده ترجمه اثرینین تاماشاسی گوستریلیب. لاکین بورادا آذربایجانلیلارین اؤز ترووپپاسی یارانماییب.
باکیدا چیخان مطبوعاتین یازدیغینا گورا “کئچن گونلرده یئنه بیر یئره جمع اولوب اؤزلریندن ۱۵نفر انتخاب ائدیب تهراندا “تورک درام دسته‌سی “نامینه بیر فرقه وجوده گتیردیلر. بو دسته صحنه تاماشایه تورک دیلینده کومئدیالار قویمآقا نهایت گوستریرلر.
ایراندا فتحعلی شاهین اوغلو جلال‌الدین میرزه ناظم الدوله، میرزه ملکم خان، زرتشت دینینه ایمان گتیرمیش صاحب مانکچی، میرزه جعفر قراچه‌داغی، میرزه یوسف مستشارالدوله یاخین شرقین ایلک دراماتورقو میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین تاثیریله پیئس‌لر یازیبلار. میرزه آقا تبریزی آذری تورکجه‌سینده درام اثرلری قلمه آلیب و اؤزو‌ده اونو فارسجایا ترجمه ائدیب. دوزدور همین پیئسلرین فارسجایا ترجمه‌سی اوزون ایللر میرزه ملکم خانین آدینا چیخیلیب. بلکه ده بونا گورا پیئسلرین آذربایجان واریانتلاری الده یوخدور؛ قورونوب، ساخلانیلماییب. لاکین سون ایللرده ایرانین مترقی فیکیرلی تدقیقاتچیلاری بو قارانلیق مسئله‌یه آیدینلیق گتیریبلر. میرزه آقا تبریزی‌نین اثرلری اصیل مولفی‌نین آدیله تبلیغ اولونور.
میرزه آقا تبریزی‌نین الده تام متنی اولان بئش پیئسی وار. همین اثرلر بونلاردیلار: “عریستان شاهی اشرف خانین سرگذشت‌لری”، “شاه قلی میرزه‌نین کرمانشاهداکی سرگذشت‌لری”، “خان زامانیندا حکومت طرزی”، “آقا هاشم خانین عشقبازلیغی و او گونلرین سرگذشت‌لری”، “بئش نمایشنامه”. اونلاردان “بئش نمایشنامه “۱۹۷۵ینجی ایلده تهراندا آیریجا کیتاب شکلینده نشر اولونوب.
جنوبی آذربایجانین غیرتلی وطنپروری شهرتلی ضیالیسی صمد سردارنیا اؤزونون “بیرینجی‌لر شهری تبریز” کیتابیندا میرزه آقا تبریزی‌نین یارادیجلیغینا یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر کی: “او، ایران ادبیاتیندا ان تاثیرلی یازیچیلاردان بیریدیر. اونون پیئس‌لری میرزه فتحعلی آخوندزاده نین مسخره‌لری کیمی تنقیدی و رئالیست ادبیات نمونه‌سی‌دیر. او، چتین بیر وضعیتده ایران رژیمینین فسادینا قارشی کومئدیا پیئس‌لر یازمیشدیر. میرزه آقا تبریزی‌نین یازیلارینین خصوصیتیندن آتالار سؤزو، آنئکتود، کوچه سؤزلری، آجی سؤزلر و قارا کوتله آراسیندا ایشله‌نن مینلرجه کلمه‌یه راست گلمک اولار.
عالیم صمد سرداری‌نیانین یازدیغیندان معلوم اولور کی میرزه آقا تبریزی‌نین اثرلری بیر سیرا اوروپا دیللرینه ترجمه ائدیلیب. تبریزده دوغولوب، بویوموش میرزه آقا تبریزی تهراندا فرانسا سفیرلیینده ترجمه‌چی ایشله‌ییب. او،دوغما آنا دیلیندن باشقا فارس و فرانسیز دیللرینی‌ده اعلا بیلیب. روس دیلینده ایسه سربست دانیشیب. بیر سیرا اجنبی اؤلکه‌لره سفر ائدن یازیچی و اجتماعی خادم بو سیاحت‌لرین نتیجه‌سینده “رساله اخلاقیه “کیتابینی یازیب.
ایراندا یاشاییب – یاشاتمیش حاجی محمد طاهر میرزه ده جنوبی آذربایجان ادبیاتی‌نین مشهور دراماتورقلاریندان ساییلیر. اونون نسلی قاجارلار سلاله‌سیندندیر. نایب‌السلطنه عباس میرزانین آلتینجی ائولادیدیر. ۱۹ینجی عصرده تبریزده دوغولوب . او دؤور ایرانین اورتا تحصیل ساییلان مدرسه‌نی بیتیردیکدن سونرا الهیات علمینی داوام ائتدیرمک اوچون میصره گئدیب. قاهره شهرینده کی جامع الازهرده بئش ایل مکمل دین علمی تحصیل آلیب. وطنه قاییتدیقدان سونرا بدیعی یارادیجبلیقلا دا مشغول اولوب، حتی فرانسیز رومانتیزمینین فورما و اسلوب خصوصیتلری اساسیندا رومان دا یازیب.
حاجی محمد طاهر میرزه‌نین مشهور اولان “جناب میرزه‌نین تویو ” درام اثری ایرانین مختلف تئاتر تروپپالاریندا دفعه‌لرله تاماشایا حاضیرلانیب. بعضی تدقیقاتچیلار بو کومئدیانی فرانسیز ادیبی”ژان باتیست” ملایرین “مجبوری گلین” کومئدیاسیندان تبدیل و اقتباس کیمی ده قیمتلندیریرلر. مسئله اوندادیر کی “جناب میرزه‌نین تویو”ندا صیرف ایران معیشتی‌نین کاراکتریک خصوصیتلری، ملی کولاریت اؤزونون پارلاق و رئال بدیعی تجسمونو تاپیب. شن گولوشلو و معین معنادا ساتیریک چالارلی کومئدیا اؤزون ایللر اوخوجولار و تئاتر سئورلر آراسیندا بؤیوک ماراق دوغوروب.
سؤزسوزکی ایلک نوبه ده میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین همچنین حاجی محمدطاهر میرزه‌نین و میرزاآقا تبریزی‌نین، ائله‌جه‌ده ایرانین ۱۹ینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا و اییرمینجی عصرین اوللرینده یاشامیش دیگر دراماتورقلاری‌نین پیئس‌لری جنوبی آذربایجاندا او جومله‌دن تبریزده ملی تئاترین تشکلی اوچون مناسب زمینه یارادیب.
اییرمینجی عصرین ایلک ایللریندن باشلایاراق اساسن باکیدان و تیفلیسدن ایرانین مختلف شهرلرینه تئاتر دسته‌لری قاسترولا گلیب‌لر. باکیدان صدقی روح‌الله، میرزه آقا علی‌اوف، جلیل باغدادبی‌وف ، عابباس میرزه شریفزاده، تیفلیسدن میرزه علی عابباس اوف، ممدتقی عسگراوف، ابراهیم اصفهانلی، میرزه خان قلی‌اوف، مصطفی مردان‌اوف، اشرف یوزباش اوف، معین دسته‌لرله، آیری- آیری ایللرده دفعه‌لرله تهراندا (اساسن حسن‌آباد محله‌سینده، شاه ساراییندا) تبریزده (روس کولوبوندا، جمعیت خیریه زالیندا، جدیدالاحداث خیریه بیناسیندا، ولیعهد ساراییندا) رشت‌ده (خواجه آوادیس تئاتریندا، فقرا اوجاغیندا، سینمای خورشید بیناسیندا) انزلی‌ده (عمدیه تئاتریندا ) قزوینده، خوی‌دا، ماکودا، اورمودا، جولفادا، اردبیل‌ده، سلماس‌دا یئرلی هوسکارلاری دا جلب ائتمکله آذربایجان دیلینده تاماشالار اویناییبلار.
بو بینالارین ایجریسینده ۱۹۲۷ینجی ایلده تیکیلمیش ۷۰۰ نفره تاماشاچی توتان “شیر و خورشید” ان بؤیوگو‌ایدی. ائل آراسیندا بو بینایا “بالا باغ” دئییلیب. بینانین پارتئری، ایکی یاریسی آمفی تئاتری، ییرمی لوژاسی واریدی. صحنه‌نین درینلییی اون اوچ مئتر، انی اون مئتیر ایدی. صخنه‌ده قوراشدیریلمیش خصوصی بورولار سالونا اعجازکار آکوستیکا وئریردی. صحنه ده کی عادی پیچیلتی دا سالونون هر یئریندن ائشیدیلیردی. ۱۹۴۰ینجی ایللرده تبریز تئاتری، ۱۹۴۶ینجی ایلده تبریز دولت درام تئاتری بو بینادا فعالیت گوستریب. آردی وار………
