خراسان تئاتر صنعتینده مهاجر آذربایجانلیلارین رولو
یازان: احمد عسگرپور
چئویرن: ایشیق
۱
مشروطه انقلابیندان ایل‌لر اؤنجه تئاتر صنعتینین یارانماسی، انکشافی، سؤز و دوشونجه آزادلیغی و اجتماعی عدالتین یارانماسی و خالقی جهالت، فاناتیزم و استبداد پنجه‌سیندن قورتارماق اوچون بؤیوک چتینلیک چکمیش انسان‌‌لارین فداکارلیق‌‌لارینا بورجلودور. اون‌لار اجتماعی ساحه‌لرده سنت و فاناتیزمه قارشی مبارزه ده مدرسه آچماق، شبنامه، اعلان و دؤرون مدرن فورماسیندا قزئت یایماق و ییغیناجاق‌لار و میتینگ‌لرده مختلف اویون‌لار صحنه‌یه گتیره‌رک، آل قان‌‌لاری ایله بو مدنی حرکاتین فیدا‌نینی سوواردی‌لار.
مشروطه‌طلبلیگین ایلک زومزومه‌‌لری‌‌نین باشلانیب «استبداد صغیر»ین سونا چاتیب مشروطه حؤکومتی‌‌نین ایشه باشلانماسی‌‌نین آردینجا تئاتر صنعتی ده ضیالی‌لار و رفورمیست‌لرین دقت مرکزینده یئرلشدی. مشروطه انقلابیندان سونرا فورمالاشان صنعت گروه‌لاری عمومیتله دموکرات و تنقیدچی خصوصیت داشییردی‌لار. اون‌لار تاماشالارینین بؤیوک حصه‌سینده موجود شرایطی تنقید آتشینه توتوردو‌لار و همین سببدن دولایی آیدین و ضیالی‌لار تئاترا ماراق گؤسترمگه باشلادی‌لار. همین دؤرده نمایش ائدیلمیش اثر‌لرین چوخو فرانسا‌نین انقلابچی یازیچی‌‌لاری‌نین اثر‌لریندن سئچیلمیشدیر؛ آنجاق سونرا ایرا‌نین مختلف شهر‌لرینده صحنه‌یه چیخان تاماشا‌‌لارین چوخو شوروی یازیچی‌لاری، همچنین «میرزه فتحعلی آخوندزاده»، «جعفر جبارلی»، «اوزئیر حاجی بیگوو»، «حسین جاوید»، «میرزا آغا تبریزی» و «نجف بیگ وزیروف» کیمی آذربایجانلی یازیچی‌‌لارین اثر‌لریندن سئچیلمیشدیر. بو اثر‌لرین اکثریتی وطنپرورلیک روحونو داشییردی. بیرینجی مشروطه دؤرونده ایراندا تئاتر سئناریو تالیفی، اویونچولوق و رئژیسورلوق صنعتینین کیفیتینی دقت مرکزینده توتسادا ۱۳۰۰- ۱۳۲۰ ایل‌لرده یئتیشن صنعتکار‌لاردا ملی و ناسیونالیستی تمایل‌لر گوجلوایدی.
۲
مشروطه دؤرونده آشیری سویه‌ده سنتی و مذهب روحلو مشهد شهری، تئاتر صنعتیندن چوخ تاثیرلندی. همین دؤرده مختلف صنعت گروه‌لاری فورمالاشدی. اؤزوده تئاتر صنعتچیسی اولموش «منصور همایونی» «سرگذشت نمایش در مشهد» آدلی دیرلی اثرینده مشهدده تئاتر صنعتی ایله ایلگیلی اولای‌لاری قیسا، ناقص، مبهم و پراکنده اولسادا شرح ائدیبدیر.
مشهدده ایلک پئشه‌کار تئاتر گروهو «باجگیران» و «درگز» یولو ایله مشهده گلمیش تجارتله مشغول اولان مهاجر آذربایجانلی‌لار اولموش‌لار. روسیا، اروپا، قفقاز و اؤزللیکله «تفلیس»ین تاماشا اثرلرینی گؤروب تانییان بو مهاجرلر اؤز تجروبه‌‌لریندن استفاده ائده‌رک، مشهدین سنتی تئاترینی مدرنلشدیریب یئنی کادر‌لار یئتیشدیردیلر. حتا بو مهاجر‌لرین مشهددن گئتمه‌سیندن ایل‌لر سونرا بئله مشهد صنعتچی‌لری‌نین ایفا ائتدیک‌لری تاماشا‌لار آذربایجان موسیقیسی تئماسینی داشییردی.
دؤرون مشهور ترجومه‌چی‌‌لری‌نین بیری «رضا آذرخشی» ایدی. آذرخشی ترجومه ایله برابر تئاتر اثرلرینی ده صحنه‌یه حاضیرلاییردی. ۱۲۹۰نجی ایلده «اعتبارالسلطنه غفاری» قفقاز تئاتر گروه‌‌لارینا تاماشا سالونو تاسیس ائتدی. همین دؤرده موسیقیلی کمدی‌لر دب‌ده ایدی. آذربایجانلی مهاجرلردن اؤنجه مشهدده حقیقی معنادا تئاتر یوخ ایدی. یورغون جماعاتی ایلندیرمک اوچون «روحوضی» یا «تخت حوضی» تاماشا‌لار اوینانیردی و هیجانلی و مزه‌لی رولونو اوزونو قارایا بویایان اویونچو (سیاه باز) ایفا ائدیردی.
همین دؤرده قادین اوبراز‌‌لارینی «زن‌پوش» آدلانان گؤزل و اینجه سسلی کیشی‌لر جانلاندیراردی. مذهبی محدودیتلره گؤره قادین‌لار و قیز‌لار تئاتر صنعتینده چالیشا بیلمزدیلر. همین دؤرده خصوصی مهارت و استعدادا مالک اولان و قادین رول‌‌لارینی مهارتله ایفا ائدن صنعتکار‌لاردان «علی اکبر اژدری»، «مژده» و «احمد کاظمی»دن آد آپارماق او‌لار. سونرا‌لار «مادام سیرانوش» و «مریم گرجی» کیمی خانیم‌لار دا صنعتکارلارین سیراسینا قوشولدو‌لار.
مشهد تئاتری‌‌نین فداکا ر صنعتکار‌لاری اجتماعی طلبات و تاریخی ضرورت‌لردن تاثیرلنن دوشونجه‌یه اساسا توپلومدا صنعته دایر عمومی باخیشی ده‌ییشدیریب، کؤهنه و چوروک فکر‌لری بیر کنارا بوراخیب، یئنی بیر تئاترین تملینی قویدو‌لار. «سیاه بازی» و «روحوضی»» نمایش‌لرینین یئری اجتماعی مضمونلو اثرلرله دییشدی. تئاتر صنعتی ایلنجه و واخت کئچیرمه ماهیتیندن اوزاقلاشدی. توپلومون اورتا صینیف‌لری اجتماعی مناسبت‌لر و حؤکومتین فعالیت‌لرینه قارشی شوبهه و تنقیدله یاناشیردی. تئاتر صنعتینین وورغون‌‌لاریندان بیری «کلنل محمدتقی‌خان پسیان» ایدی. او خراسان، اؤزللیکله مشهدین اجتماعی دییشیکلیک‌لری و رفورم‌‌لاریندا خصوصی مؤوقعه مالیکدیر. دؤرون عالیم‌لری، ادیب‌لری، شاعر‌لری و فکر صاحب‌لری ایله ساخلادیغی علاقه‌لر کلنل‌ین مشهدین سنتی توپلومونداکی تاثیرینی گؤستریر.
واختی ایله «حبیب اژدری» تئاتر صنعتینین بایراقچی‌‌لاریندان اولوب. اونون سعی ایله خراسان تئاتری‌‌نین ماهیتی دییشدی و تئاترین «روحوضی»» ژانریندان چاغداش ژانر‌لارا کئچمه‌سینده چوخ یاردیمجی اولدو. حبیب اژدری تئاترا یئنی روح بخش ائتدی و مزه لی و ایلنجه‌لی تاماشا‌لار صحنه‌یه چیخارتدی. «حبیب اژدری» گروهوندان اؤنجه کی گروه‌لار «روحوضی» اویون‌لار ایفا ائدیردیلر. بو گروه صنعتکار‌لار «سیاوون» یا «سیاهون» یا «سیابان» کوچه‌سینده یئرلشن مشهور «ماشالله نوروز» قفه‌خاناسیندا ییغیشاردی‌لار و توی مراسیم‌لرینده قوناق‌‌لارینی ایلندیرمک ایسته‌ین اهالی بو قفه‌خانایا مراجعت ائدیب، اویونچو‌لاری تویا چاغیراردی‌لار. «عباس ضربه‌گیر»، «تقی تارزن»، «یحیی‌خان سنتورزن»، «مهدی‌خان کمانچاکش»، «محمدآقا کرمانی»، «لوطو نادی»، «عبدی»، «رضا بزرگ»، «کل توب»، «حسین غتری»، «مشهدی رمضان» و…. «روحوضی» تاماشالارینین اویونچو‌لاری ایدیلر. «سیاه بازی» و «روحوضی» تاماشا‌لاری مضمون جهتجه چوخ ضعیف ایدی و اکثر صحنه‌لر فی‌البداهه اوینانیردی. «چهار درویش»، «آیینه عبرت»، «سیاوش در آغوش حمال» و «یک شب خلافت» همین دؤرون قئیده آلینمیش تاماشا‌لاری ساییلیر‌لار.
۳
آذربایجانلیلارین دؤرد ایللیک مهاجرتی، خراسان تئاتر صنعتینین تملی و مضمونونون دییشمه‌سینده اساس باشلانغیج اولدو. فداکار و شرفلی اذربایجانلی صنعتکار‌لار ایندیکی «آستان قدس رضوی»نین کتاب سرگیسی مکا‌نیندا «انساب» آدلی بیر تشکیلات یاراتدی‌لار. بو گروه تئاتر صنعتینده استفاده ائدیلن وسایطه مالیک ایدی. مهاجر آذربایجانلی‌لار تبریزلی «میلانی»نین رهبرلیگی ایله «ایران فیلم» آدلی بیر باشقا تشکیلات دا قوردو‌لار. «میلانی»لر دؤرد قارداش اولوب، شرقی آذربایجان ولایتیندن مشهده کؤچوب، مدرن فیلم چکمه کامئرا‌لاری گتیرمیشدیلر. اون‌لار ۱۳۲۰- ۱۳۲۴ ایل‌‌لرینده تایی فرانسادا اولان یئددی یوز متر مربع مساحه‌سینده بیر بؤیوک و طنطنه‌لی سالونو مشهدده اینشاء ائتدیلر.
آذربایجانلیلارین تئاتر تاماشا‌لاری اول‌لر بئش نفر، او جمله‌دن: «زوار» و «حیدری »نین مدیریتی ایله ملی تئاترین مکا‌نیندا صحنه‌لشیردی. «باغ ملی» قارشیسیندا «آستان قدس» کتابخاناسی‌نین اوست مرتبه‌سینده یئرلشن اوتاق‌لاردا آذربایجانلی یا ارمنی صنعتکار‌لار چالیشیردی‌لار. نئچه اوتاق دا «انساب» گروهونون الینده ایدی. «مستوفی» اوردا تئاتر تئوریسی کلاس‌‌لارینی تشکیل ائدیردی. واختی ایله «لیلی مجنون»، «کدخدا احمد»، «جعفر جبارلی»نین «سئویل» اثری، «مشهدی عباد»، «ناموس»، «کاوه» و «ضحاک» کیمی تاماشا‌لار تورکجه صحنه‌یه چیخدی. ظالیم ضحاک اوبرازینی دا «احمد میربازل» جانلاندیردی. بو تاماشا‌نین رئژیسورو «اکبر حلمی» اولوب، اوندا یوز نفر اویناییردی. بو عظمتلی و اجتماعی مضمونلو تاماشا «انساب» گروهونون فعالیتی‌نین نتیجه‌سی ایدی. تاماشا‌نین بوتون گئییم‌لری شوروی‌دن گتیریلمیشدی. «کاوه» و «ضحاک» تاماشاسی‌نین رئژیسورو «علی اکبر حلمی» ده آذربایجاندان کؤچموشدو. او فارسجانی مشهدده اؤیره‌نیب، فارس دیلینی یاخشی دانیشیردی. کاوه و ضحاک تاماشاسی اون گئجه بویونجا «شیر و خورشید» سالونوندا صحنه‌ده ایدی. «پیراسته» بو عظمتلی تاماشا‌نین دکور‌‌لاری‌نین یارادیجیسی ایدی. ایرا‌نین قهرمان گولشچیسی «احمد اسکند» کاوه رولوندا اویناییردی.
1325-۱۳۲۶ ایل‌‌لرینده شوروی آذربایجانلی‌‌لاری‌نین قاییتماسیندان سونرا ملی تئاتر یاراندی. «احمد میربازل» ملی تئاترا چاغیریلدی و بو سالن‌دا «آرشین مال آلان»، «مشهدی عباد»، «رستم و سهراب» کیمی تاماشا‌لار اویناندی.
احمد میربازل هم اویونچو، هم ده آرتش تئاتری‌‌نین رهبری ایدی. «تیمسار دولو» و «تیمسار کردستانی» اونون یاخین دوست‌لاری ایدیلر. تئاتر ساحه‌سینده ده فعالیت گؤسترن همین دؤرون مدنی شخصیت‌لریندن «نیکوییان»، «مستوفی»، «اژدری»، «میربازل»، «خانیم سپهرلک» و اورتا مکتبلی قیز‌لاردان دانیشماق او‌لار.
واختی ایله مشهدده ایکی تئاتر سالونو چوخ فعال ایدی: بیری «ملی» تئاتر، دیگری ایسه «گلشن» تئاتری.
ملی تئاتر «اصغر قفقازی» و «میرخدیوی» واسیطه‌سیله اداره ائدیلیردی و عمومیتله ده تاریخی تاماشا‌لاری صحنه‌یه چیخاریردی. میر بازل ده اورادا فعالیت گؤستریردی. رستورانا دا مالیک اولان گلشن تئاتریندا کیچیک تاماشا‌لار اوینانیردی. شوروی آذربایجانی مهاجر‌لری‌نین گئدیشیندن سونرا همین سالوندا «لیلی و مجنون» فارسجا ایفا ائدیلسه ده، موسیقی و ماهنی‌لار ائله‌جه تورکجه ایفا ائدیلیردی. «میربازل» گروهو ایله عینی زاماندا او‌لاراق گنج گروه‌لار دا فعالیته باشلادی. «مهرپور» کوللئکتیویندن باشقا «خادمزاده»، «محمد مطیع» و «پیراسته»نین تشکیل ائتدیگی گروه دا واختی ایله فعالیته باشلادی. تئاتر و سینما آکتورو «داریوش ارجمند» ایسه همین گروه‌لا امکداشلیق ائتمیشدیر.
گنج‌لرین نزدینده تئاتر سئوگیسی گونو-گونه آرتیردی. همین دؤرده دکتر «محمدعلی لطفی مقدم» سیستماتیک تئاتر درس‌لرینه باشلادی و گنج‌لری و هوسکار‌لاری سربست تئاتر گروه‌‌لاری‌نین تشکیلینه تشویق ائدیردی. ائله همین سعی‌‌لرین نتیجه‌سینده «منصور همایونی»نین «آرش گروهو»، «داریوش ارجمند»ین «رودکی گروهو»، ، «فریدون صلاحی»نین «نیما گروهو»، «خادمزاده»نین «پارت گروهو» و «کیانیان گروهو» کیمی تئاترگروه‌لاری یاراندی.
