گونئی آذربایجان ادبیاتیندان خاطره لر” – عؤمور یولوندان صحیفه لر”(۱ و ۲)
میانالی علیرضا

 بو یولا قدم قویدوقدا بیر نئچه نفر ادبیات سئور گنج‌لر ایدیک. آذربایجان ادبیاتینی، خصوصا اونون شعرینی مقصد گؤتورموشدوک. اؤزوموزه هم مرام، هم مسلک آراییب، آختاریردیق. هارا باش  چکیردیک، هارایا  یولوموز دوشوردو یاشیدلاریمیزا آز راست گلیردیک. آز دئدیکده ریاضیات حساباتی آپارماغا ده‌یمز؛ ساییمیز بیر نئچه نفردن آرتیق دئییلدی. داها دوغروسو بارماق ساییندان چوخ اولمادی آراییب، آختاریب، تاپا بیلدیکلریمیز. آما بو ائله تصوور اولماسین کی، بو یولون یولچولارینی تانی‌ییب تاپا بیلمیردیک؛- یوخ!- سونرالار معلوم اولدو کی، اؤز آنا دیلینده یازیب یارادانلارین گنج‌لری ائله بلکه‌ده تک بیزلرایدیک.

ناغیللاردا دئییلن اولماسین، آما دوغوردان‌دا اللریمیزده‌ده بیر عصا، آیاقلاریمیزدا ‌ده بیر چاریق گزدیک یورد یئرینی، آرادیق اؤلکه‌میزین ان اوجقار کندیندن توتموش ایرانین باش کندی تهرانا کیمی.

اهرین “آیپروزان” کندیندن کئچدی یولوموز؛ تبریزین آرپا دره‌سیندن یوللاندی، چاراویماغین شور قارا کندیندن یول آلدی. اورمیه‌ده ادبیاتا گؤنول وئرمیش بیر ائوده دینجلدی. کرج ده ایکیجه ائوده سیغیناجاق تاپدی. هریزدن آدلادی، موغاندان کئچدی، تهراندا بیر ائوده آذربایجان آدلی بیر حیات یاشاماغا  باشلادی. یئتیم‌لره اوخشاسادا  مدنیت مرکزیمیز اولان تبریزده سیغال چکیلدی باشینا. شاه اسماعیل دوهاسیندان کئچن اردبیلده اؤزونه تمکینلیک آرادی، مدریکلیک گزدی. تبریز اوستو میانادا نفس درمه‌یه، دینجلمه‌یه واخت اوغورلادی. هارا  گئتدیک، هاردان کئچدیک ان آزی اؤزوموزدن ۲۰- ۲۵ یاش بؤیوکلریمیزه راست گلدیک. اوزون مدت یاخین یاشیدلاریمیز همن او نئچه نفر اولدو.

۲۵-۱۳۲۴- جی ایللرده یارانمیش آذربایجان ملی حکومتی‌نین آب- هاواسیندان کئچن‌لرایدی مقصد گؤتوردویوموز یولون یولچولاری و داوامچی‌لاری. ائله بیل کی، لعنت‌لنمیش بیر یولا قدم قویموشدوق.

یولچوسو اولدوغوموز یولون محدوده‌سی گئنیش اولمادیغیندان مناسبتلریمیز صنفی مناسبت کیمی دئییل، عائیله مناسبتی کیمی جریان ائدیردی. ائله بیل کی، بیزلر هم‌صنف دئییل، بیر- بیریمیزله قوهوموق، قارداشیق. دایی ،باج اوغلویوق. عمی، قارداش اوغلویوق.

آتام چوخ دیانتلی دیندار بیر انسان اولسادا، سایی چوخ اولمایان بوتون بو کمونیست‌لری تانی‌ییردی. بو سؤز کیمسه‌یه غریبه گلمه‌سین، هئچ ده شبهه دوغورماسین. آخی او زامان تورکجه یازان کیم اولوردیسا اولسون، اونا کمونیست دئییردیلر. آتام هم بوتون بو کمونیست‌لری تانی‌ییر، هم ده هامیسینی قارداشی، یاخود قارداش اوغلوسو کیمی سئویردی. آنام حارام- حلالی دقیقلییی ایله بیلسه ده، اونا عمل ائتسه ده، اونلارین هر تک- تکینه یاد کیمی دئییل، بیر نؤوع عائیله عضولریمیز کیمی یاناشیردی. باجیمین حیات یولداشی قوهوم- اقره‌با  آراسیندا اولان کیمی، بعضا اونلارا  ساتاشیردی. یادیمدادیرکی بیر گون بیرینجی کره مرحوم شاعیریمیز قافلانتی‌نی گؤروب آدینی بیلدیکده، اوزونو اؤنجه دن تانیدیغی سلیمان ثالثه توتوب دئدی:

– آقا سلیمان، بو قافلانتی!- بس هانی بیزیم بوزقوش؟…

انقلاب ایللری ایدی. ان چوخ دایاناجاق نقطه‌میز  چاراویماغین شور قارا کندیندن یول آلیب گلن، تهرانین یافت‌آباد محله‌سینده مسکونلاشان مرحوم شاعیریمیز “قافلانتی”‌نین ائوی ایدی. ائله‌جه‌ده همن کؤیدن تورک اوغلونون منزلی. تبریزده ایسه، تبریزین آرپا دره‌سیندن یادگار، عباسی کوچه‌سی‌نین کلنتر مسجدی یاخینلیغینداکی، “سلیمان ثالث”ین اوجاغی. میانادا بیزیم، کرج ده سارابدان باشلایان یولون داوامی “آغازاده علیایی” نین، ائله‌جه‌ده شرق عالمینه ایشیق ساچان میرزه علی اکبر صابر یارادیجیلیغیندان کئچن، هریزدن باش قالدیران، کرج‌ده مسکونلاشان ساتیریک شاعیریمیز “ساپلاق”ین بارگاهی.

                                                                                  ×××

انقلاب ایللری ایدی. دایاناجاق مکانلاریمیز آرتیردی. اونلار آرتدیقجا ساییمیزدا آرتیردی. عکسینه، ساییمیز آرتدیقجا اونلاردا آرتیردی. همن گونلردن باشلادی بو دایاناجاق مکانلاریمیز، عائیله عضولریمیزدن کنارادا چیخدی. چوخدان اوستو اؤرتولموش، حقیقت‌لری اؤرت- باسدیر ائدیلمیش ادبیاتیمیز، داها دوغروسو ملی معنویاتیمیزین ان پارلاق قولو اولان شعریمیز.

 تبریزین ائل گؤلوسونون چوخ دینج بیر گوشه‌سینده حلیمیک، ائله‌جه‌ده متینلیک تمثالی اولان “غلامحسن صدیق”ین عائله سینده عزیزلندی و تبلیغ اولدو. همن گونلردن باشلادی شعریمیزین موسیقی‌ایله بیرلشمه‌سی و بیرچوخ مجلس لرده، ییغینجاقلاردا اؤزونو گؤسترمه‌سی.

سئویملی آنلار یاشاییردیق. بو سئوینجین بیزه باشقا اساس سببی ده واردی. اردبیلدن چوخ گنج ایکی یازار عائیله‌میزده گؤرونمه‌یه باشلادی. بیریسی منوچهر جوانشیر(بو گونکی گونتای گنجالپ) و او بیریسی عبدالله بهمنی(بو گونکو یانار اردبیلی). اونلار او دؤنم ده ادبیاتیمیزا گلن بیرینجیلر دئییلدی؛ اما بیزیم سئوینجیمیزه توتارلی بیرینجی سبب‌لر‌ ایدی. اؤزوموزدن گنج‌لرله راستلاشمیشدیق. سئوینیردیک. سئوینیردیک بونا کی دورقونلوقدان چیخیریق. ملتیمیزین گنج‌لری‌ده اؤز ملی صنعتینه اوز گتیرمه‌یه باشلامیشدی. گلن کیم اولوردوسا-اولسون کؤنول دولوسو سئوینج له قارشیلانیردی…

یاندیریلاران کتابلاردان سونرا بیر نئچه ایشارتی گؤرونمه‌یه باشلامیشدیسادا، دئمک اولار او دؤنه‌مین تصویرینی مرحوم شاعیریمیز بولود قاراچورلو سهندین یازدیغی بو شعرده داها آیدین گؤرمک ادلار:

اوردا کی، دیل، آغیز سؤزدن اوسانار

سوروشون مطلبی تئللر سؤیله‌سین.

دوداق دانیشارسا اود توتوب یانار

گره‌ک دیر زخمه لر، اللر سؤیله‌سین.

×××

انقلاب ایللری ایدی. نئچه ایللر اؤنجه‌دن گلن شهریار نفسی، سهند صنعتی، ساهر مکتبی و همن آخی‌نین داوامی کیمی جریان ائدن نطقی شعری، هاشم ترلان لیریکاسی، شیدا، بارز، ساوالان، سؤنمز، کریمی، تورک‌اوغلو، قافلانتی‌نین دیلی، یازدیقلاری اثرلرین قورولوشو، مضمونو، بدیعی‌لییی ملی معنویاتیمیزین تظاهری کیمی اورتایا چیخسالاردا، بو صنعته یئنی گلن‌لری هیجا شعرینه دوغرو لازیمی سوییه‌ده چکه بیلمیردیلر. آما هئچ ده بونو انکار ائتمک اولماز کی، بو صنعتکارلارین حرکتی ایله ملی ادبیاتیمیزدا یئنــی آتمسفرین یارانماسی باشلامیشدی. انقلابدان اؤنجه گونئی آذربایجان ادبیاتیندا سیخیشدیریلان هیجا ایندی عروضدان اؤنه کئچمه یه ، اوندان ایره‌لی‌له‌مه‌یه دوغرو استقامت گؤتورموشدو. آدلاری قید اولان صنعتکارلارین بو یولدا حرکت ائتمه‌لری سانکی هیجا شعرینه بیر نؤوع سیتاتوس ایدی. همن ایللرده قارا داغدان اولان شاعیر “بهمن زمانی”نین شعریمیزده اؤزونو گؤسترمه‌سی سانکی یئنی باشلایان بو یولون آچاری ایدی. داها دوغروسو اونا بیر تکان ایدی. اونون گلیشی سانکی گور آخاجاق بیر بولاغین تیخلانمیش گؤزلرین آچماق ایدی. بو فیکیر مباحثه‌لی سسلنسه‌ده، او دؤنم‌ده یاشلی اولسون یا جاوان، بهمن زمانی یارادیجیلیغیندان تاثیرلنمه‌یه بیلمزدی. انقلاب چاغیران نفس، گور سس، آیدین دئییلیش طرزی، گونوموزله سسله‌شن دویغو، فیکیر، دوشونجه اونون شعرلرینده داها چوخ تاثیر گوجونه مالک ایدی.

بونو دا  قید ائتمک یئرینه دوشر کی، او دؤنم ده چوخ آز شعر مجموعه‌سی، یا خود شعر توپلوسی ایشیق اوزی گؤروردی. بهمن زمانی او خوشبخت شاعیرلردن ایدی کی، همن گون لرده “‌آراز”‌آدلی کتابی ایشیق اوزو گؤرموشدی. شبهه سیزکی، بودا تاثیرسیز دئییلدی.

×××

بوراداجا انقلاب ایللرینده چاپ  اولان کتاب لارین سیاهینی قید ائتمه‌یی ضروری حساب ائدیره‌م. ائله تصور ائدیره‌م بونلاردا  گونئی آذربایجان ادبیاتیندان خاطره لر سیراسیندا  قید اولونا بیلر.

۱۹۸۷- جی ایلین نشرلری:

۱. ارک. مترقی ایرانلی تورک روشنفکرلر جمعیتی نین نشریه سی. ادبی مقاله لر توپلوسو. ۸۵ صحیفه.

۲. تلخون- صمد بهرنگی. ” امیر کبیر” نشریاتی. تهران. ۵- جی چاپ. ۹۲ صحیفه

۳. “قارتال”. حکایه لر مجموعه سی- ایرج سهرابی، ایکینجی چاپ.”فرزانه” نشریاتی. تهران .۱۷۱ صحیفه. بیرینجی چاپی. ۱۹۵۴- جی ایلده نشر اولوب.

۴. مجموعه. آذربایجان یازیچی لار هیئتی.شتاب- نشریاتی. تهران. ۱۳۲ صحیفه

۵. ساوالان داغی- احمد ارشدی.تبریز- ۱۹ صحیفه.

۶. عاشیقلی کاروان- مفتون امینی. رفعت- نشریاتی، تهران- ۵۶ صحیفه.

۷. تفریح نامه لازیمه خواجه ملا نصرالدین. ملا جواد تبریزی. ملا نصرالدین حاقیندا سایتریک شعرلر. فردوسی – نشریاتی. تبریز

۸. سئچیلمیش تورکی شعرلر- تئلیمخانلی.”یوخاری قهرمانلی”- نشریاتی. تبریز.

۹. اوپرای کوراوغلی. ترجمه ائدن؛ فرحمندراد. تهران اونورسیتدی و “ارمغان”- نشریاتی. تهران- ۱۲۳ صحیفه.

۱۰. صمد بهرنگی ( منظومه) – حسین دوزگون.” شتاب”- نشریاتی. هران ۴۱ صحیفه.

۱۱. کیچیک شعرلر- حسین دوزگون.آذربایجان مدنیت مرکزی. تهران – ۱۵۰ صحیفه.

۱۲. ” قانلی تورپاق”- شعرلر مجموعه سی- صمد شاهوردی.”رسالت”- نشریاتی. خوی شهری- ۳۶ صحیفه.

۱۳. سئچیلمیش اثرلر- شعرلر مجموعه سی- قافلانتی.”ائلدار”- نشریاتی. تبریز- ۷۵ صحیفه

۱۴. کلیات- میرزه علی معجز شبستری- ۲ جلدده .

۱۵. سارا ( پوئما)- حسن مجید زاده (ساولان).”روزن”- نشریاتی. تهران- ۸۳ صحیفه.

۱۶. ایشیق- شعرلر مجموعه سی. علیرضا نابدل (اوختای).”رفعت”- نشریاتی. تبریز-۱۱۶ صحیفه.

۱۷. سایالار- شعرلر مجموعه سی- حسین صدیق (دوزگون).”ایشیق”- نشریاتی. تهران – ۵۸ صحیفه

۱۸. بالاجا قارا بالیق- صمد بهرنگی.”حیدر عمو اوغلی”- نشریاتی. تبریز-۲۱ صحیفه.

تقدیم اولونان اثرلر ۱۹۸۷- جی ایلین نشرلری حساب اولونا بیلر.

×××

انقلاب ایللرایدی. شاه قاچمیش، سلطنت رژیمی داغیلمیشدی. تهرانین سعادت آباد محله سینده یاشایان, ساواکا منسوب بیر مامور گیزلیجه اولاراق ساکیتجه ائو- ائشییینی بوراخیب آرادان چیخمیشدی. هاردانسا بیلمیره‌م نئجه, فدائی تشکیلاتی عضولریندن بیر نئچه‌سی بو مسئله‌دن خبر توتوب، ائوه گیرمیشدیلر. من ایسه همن ائوده باشقا جور سسلنمه‌سین فدایی‌لردن بیر اوطاق مصادره ائتمیشدیم. انقلابین ایلک آنلاریندان اورانی گونئی آذربایجان ادبیاتی اوچون ایستودیو عوضی استفاده ائدیردیم. شاعیرلرین سسینی یازیر، موسیقی کاست‌لری حاضرلاییر، شعر- موسیقی ترتیب ائدیر، تهران دانشگاهی قارشیسینداکی، کتاب مغازالارینا یاییر، کاست ساتانلارا ساتیش اوچون حاضیرلاییردیم. همن گونلردن باشلادی داها چوخ تانیدیغیم استاد فرزانه‌ایله داها سیخ امکداشلیغیم.

ایشین داوامی مصادره اوطاغیندان فرزانه نشریاتی‌نین اوفیسینه کؤچدو. هئچ یادیمدان چیخماز کی، فدایی‌لرین های- کویلری ایچینده، قیزغین سیاسی مباحثه‌لرین تن اورتاسیندا بیرینجی سس یازمانی مرحوم شاعیریمیز قافلانتی ایله حاضرلادیم.

گونون نبضی ایله تن، زامانین حال- هاواسی ایله اورتاق، دنیزین طوفانی کیمی کوکره‌ین خالقین طلبینه اویغون بیرینجی شعر آرازین دیلیندن کاسته یازیلدی:

دینله یین او تایلی، بو تایلی ائللر

نئچه ایلدی منه بهتان دئییرلر

یوخسا حقیقته واقف دئییللر

اودلار اؤلکه‌سینده جوشغون آرازام

اولاییب، اولماز دا یولومدان آزام.

دقیق یادیمدادیرکی، شعری ۸ دفعه تکرار ائتدیک. قافلانتی هامینی بوراخیب منیم دده‌مه آغیز دولوسو بیر سؤیوش سؤیدو. من ایسه عوضینده اونا میانالی “حبیب ایمانی” دن بیر شعر اوخودوم:

کندلی بیر یارانمیشدی

هامی حریف فنی دی

آغاجلارین خالیقی

اوره‌ک لرین بندی دی

بونو دا علاوه ائتدیم کی، کندچی باباسان دای، سنه نه دئییم. یاریم ساعات شعرله متن اوچون موسیقی، بیر هفته‌نین ایچینده حاضرلاندی. بونو دا قید ائدیم کی, کاست حاضیر اولاندان سونرا قافلانتی‌نین‌دا کؤنلوجه اولدو. کاستی یایماق اوچون ان آزی بیر ساعات ماتریال لازم ایدی. ایکینجی یاریم ساعاتی قرارا آلدیق کی، قافلانتی اولماسین؛ کاستین دیگر اوزو باشقا بیر شاعرین سسی ایله حاضیرلانسین.

چاراویماغین شورقارا کندیندن اولان، قافلانتی‌نین هم‌یئرلیسی- قوهومو، شاعیر دوستوموز تورک اوغلو ان اویغون سئچیم ایدی. شاعیر تورک اوغلو دا ان آزی ۷ ، یا کی ۱۰ گون سعادت آباد محله سینه یول دؤیدو. یازدیق- پوزدوق, تکرارلادیق، عصبی‌لشدیک, گولدوک، دانیشدیق، سیاسی مباحثه‌لره قاتیلدیق… و سایر. اونو دا باشا ووردوق……

فرزانه نشریاتیندا بیرینجی ایشیمیزی داها گئنیش، داها سانباللی و لنگرلی حاضرلاماغی قرارا آلدیق. بورادا ایسه بیرینجی سس یازمامیز ائلیمیزین آغ ساققالی، شعریمیزین حزین سسلی، وطن رایحه‌لی، یورد نفسلی شاعری “حبیب ساهر” اولدو. استاد فرزانه ایله برابر اونونلا گؤروشه گئتدیک. موضوعنو آچیقلادیق، راضیلاشدیق. زامان تعیین اولدو. ایکی گون سونرا حاضر فورمادا یئنه استاد فرزانه ایله بیرلیک ده اونلارا گئتدیک. اوچلوکده پیلانلاشدیردیغیمیز ایش آلینمادی. داها دوغروسو من بو گؤروشده سس یازمامیزین قراریمیز کیمی گئتمه‌سی ایله راضیلاشمادیم. استاد فرزانه ایله دانیشدیم. آردیجیل اولاراق ۱۶ ساعات من شاعیر حبیب ساهردن ایکی آی مدتینده شعر، خاطره، نثر اثرلری کاسته یازدیم. ایندی ایسه همن گونلری خاطیرلایاندا، او گونلری یاد ائدنده، همن گتیریریب حبیب ساهرین اؤز سسی‌ایله کاسته یازدیغیم کؤوشن کتابینا یازدیغی گیریش سؤزو تکرار- تکرار دینله‌ییرم. ایستردیم او دویغویا, او احساسا سیزی ده قوناق ائدیم:

… اکین‌لر گؤورنده، آغاجلار گولله‌ننده مرموز دونیادان ایشیقلی عالمه گلدیم. بئشیک منی سیخارکن، ائو منی بوغارکن، آنام منه لای لای دئدی…

آنامین سوتی منه جان وئردی. او منی اؤپرکن دوداقلاریم، اوزوم، گؤزوم آل رنگه بویاندی! ایچیم یاندی! بئله‌لیکله بختیم، طالعیم اویاندی. بوی آتدیم… بئش یاشا چاتدیم. کندیمیزده فیرطینا قوپدو! آتام بیر گئجه، پاییز گئجه‌سی قوناق گئتدی، بیر داها ائوه گئری دؤنمه‌دی… یئتیم قالدیق. سینیق لامپایا قییدیق، آلتیمیزا کؤهنه کئچه سالدیق، آجلیق گؤردوک؛ کورلوق چکدیک… هی باتمیش دونیا! نه گونلر گؤردوک! بؤیودوک… مکتب‌لرده، مدرسه‌لرده موهومات‌لا باشیمیزی توولادیلار، بیزی آزغین سالدیلار. دئدیلر کی اولدوزو کور اولانین بختی‌ده قارا اولور، قول اولور…

داخمادا یاتسین گره‌ک؛ دونیایی آتسین گره‌ک! بؤیوکلره حؤرمت، اربابلارا خدمت ائدیب، بیر پارچا چؤرکله، بیر کوزه سو ایله کئچینسین، آللاها شکر ائله‌سین…

عربیات جانیمی سیقدی، ادبیات‌ایسه اومید ائویمی ییخدی، دونیا بئش گوندور دئدی، گؤزللرده وفا یوخ، حیاندا جفا چوخ، اؤزونه گل! دیرده اوتور، سو باشیندا چادیر قوور، شراب ایچ، افیون چک، حیاتین اوزونه آت توپورجک!

درویشلیک‌له، قلندرلیک‌له آلیشامادیم… ایکی یول آراسیندا قالدیم: بیر طرفده تصووفون رمزلی، قارانلیق دونیاسی، بیر طرفده ایسه گونشله پارلایان رئال عالم گؤردوم، آتیمی ایشیقا سوردوم! ماهنی سؤیله‌دیم، شعر یازدیم، یازدیم، پوزدوم. یادلار منی داندیلار، ائللر منی آندیلار، آلقیشلادیلار…

من، یولومو تاپمیشام، ایشیق عالم اورادادیر، شن گونلر، آزاد ائللر اورادادیر. دونیا بئله اولمالی…