«حافظ خیاوی»نین «آلچا گؤزوندن گلسین» رومانی حاقیندا دوشونجه‌لریم
۱
«حئکایه منی تاپاندا یازیرام.» (رافیق‌تاغی)
دوزو کیتابی اوخومادان اؤنجه کیتابین ایچرلییی ایله باغلی بئینیمده ایلکین دوشونجه‌لریم وار ایدی. داها ایلک صحیفه‌نی اوخویاندا آنلادیم کی دوشونجه‌لریم منی یانیلتماییب‌دیر. یازارین فارسجا دیلینده تانینمیش آنلاتیجی اولدوغو مملکت بویوتوندا داستان چمبرینده ایلین بیرینجی سئچیلمه‌سی، آلدیغی چوخ ساییلی اؤدوللر و اؤزللیکله یابانچی دیللره چئوریلدییی (باخمایاراق کی گئنلده بئله تؤرن‌لرده اؤدوللرین دوغرو یئره گئتدییینه هر زامان شوبهه ایله یاناشمیشام) دیرلی هم ده گؤیوس قاباردیجی‌دیر . آدام ایشینی بیلیر. قیساجا دئییم، آدام حئکایه، رومان و داستان اؤلکه‌سینه بلد بیری‌سی‌دیر. بو اؤلکه‌یه هاردان گیریب هارالاردا گزیب نئجه چیخا بیله‌جه‌یینی ده بیلیر. یوخسا فارسجا یازان تورکجه دیللی بیری اوچون بو دیرلندیرمه نه‌دن ائدیلسین کی؟!
منیم بیلمه‌دیییم بیر شئی وار، او دا بودور کی، ایشین‌ده بو قدر یاخشی‌سان‌سا، بو قدر گؤزل فارسجا یازیرسان‌سا، زورلا برباد تورکجه یازماغا نه گرک واردی! دوزدو دوکتور رضا براهنی‌نین رومانلاری ایچینده ایشلتدییی آز ساییلی گولونج دورومدا اولان تورکجه‌سی کیمی اولماسا دا، سن دئین ائله ده گؤیول اوخشایان دئییل. اوزون سؤزون قیساسی حئکایه، رومان یازماغا گیریشمه‌یه‌جک قدر یئترینجه دیل بیلگی‌سیزلییی هارداسا گئندن گؤزه چارپیر. رومانچیلغی، حئکایه‌چیلییی بو قدر ده کیچیمسه‌مک اولماز کی! قوزئی آذربایجانین دونیا اوزره تانینمیش یازاری «نرمین کامال» دونیا چاپیندا حئکایه اوزره آپاردیغی بیر آراشدیری‌دا گلیب چاتدیغی سونوج بئله اولموشدو کی، یئددی‌دن-یئتمیشه قادینلی-کیشی‌لی یئر اوزونده یاشایان هر کس اؤز حئکایه‌سینی، رومانینی یازمالی‌دیر. بو ایش آرتیق بیلدیییمیز آز ساییلی پئشه‌کار یازیچی گروپونون تک الیندن چیخیب یایغینلاشمالی‌دیر. البته یاپیتلارین دیرلندیرمه، الشدیرمه سورجی ده اولاجاق؛ یاپینین ضعیف، اورتاباب یا دا گوجلو اولدوغو باشقا مسأله، آنجاق یازارین دیلی جیلوولایا بیلمه‌ییب، یئترسیزلییی بام‌باشقا مسأله‌دیر. گؤنئی آذربایجان‌دا یازیچیلارین یازغی‌سی بام‌باشقادیر؛ نورمال چرچیوه‌لرده اونلاری دیرلندیرمک دوغرو اولماز سانیرام. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق هر یازار یازیسینین آرخاسیندا اولمالی‌دیر. یازیچی‌سان‌سا، یازی قایدالارینا اویمالی‌سان.
دوستلارین بیری قئید ائتمیشدی؛ «بو روماندا ائشیتمه‌دیییم چوخلو «آرقو» سؤزجوکلر و جومله‌لر واردی، اوخودوغومدا اؤزل لذت آلدیم.»
«آرقو»نو اولدوغو کیمی سؤزلوکدن آنلامینی گتیریرم.
[آرقوْ: یالنیز بیر محدود و پئشه‌کار گروپون و سایره‌نین ایشلتدییی و باشقالاری‌نین باشا دوشمه‌دییی شرطی ایفاده و سؤزلر.]
رومانی اوخوماغا چالیشان بیری اولاراق دئمه‌یه مجبورام کی، دوستوموز یقین آرقونون آنلامینی یانلیش آنلامیش اولمالی‌دیر، چونکو بیر ادبیات اللشدیریچی‌سی اولاراق منی اینجیدن اؤزگو مسأله‌لردن ائله بیری ده روماندا آرقو سؤزجوک و سؤزلرین یوخسونلوغو ایدی. دوزدو اولایین دوزن و ایچرلییینه اویغون آرقودان یوخسون اولماغی نه‌یی‌سه دییشدیرمز. آنجاق یوخو، وار کیمی گؤزه سوخماقلا نه‌یین پئشینده اولدوغونو آنلایا بیلمه‌د‌یم.
۲
«تورکجه یازیرسان‌سا، دونیانین گوجلو تورکجه رومانلارینی، شعرلرینی و تورکجه‌یه دوزگون چئوریلن چئشیدلی اثرلری اوخومالیسان.»
هر دیل بوتون گئرچک‌لری، ایمگه‌لری، دوشونجه، دیالئکت، ائیلم، بیلگی، کاپاسیته، اولایلاری، اولایلارینین تؤره‌مه شکلی، فلسفه‌سی ایله بلیرلنمیش، تانینمیش بیر اؤلکه، بیر جوغرافییا تمثیلچیسی‌دیر. کئچمیشی، ایندی‌سی حتتا گله‌جه‌یی قاپسایان ماراقلی و اؤنملی بولوش و تاپینتیلاری‌یلا. بو گئدیش‌ده هئچ نه‌یی گؤز آردی ائتمک اولمور. تاریخی، دوشونجه‌سی، فراحلی دئوری‌سی و دئوینیمی ایله بئیین‌لرده بلله‌نیر و بو دوشونجه‌لر توپلومو حیات تجروبه‌سی اولاراق ائورن‌سل گلیشیمی بشردن بشره، نسیلدن نسیله آختاریب، دولایلی یوللارلا اویقارلیغا سبب اولموشدور.
آنجاق دیل‌دن دونیا بویوتوندا مدنی‌‌لشمک اوچون تؤره‌نن وئریلر ، اولاناقلار ، قازانجلار و قالیتیملار باشقا و دیلین اؤزونو اؤیره‌نیب، منیمسه‌ییب، اسینله‌نیب اونو اینسانلارین ائوریم سوره‌جی قازانج و اؤیونج ماکینه‌سینه چئوریمه‌سی بام‌باشقادیر. یازارین هانسی‌سا بیر یئره منسوبلوغوندان صؤحبت گئتمیر؛ عئینی تورپاغین یازاری اوستونه باسدیغی تورپاغین دیلینی بیلمه‌یه بیلر، عکسی ده گئرچک اولا بیلر. اول دئیینجه اولونمور! دیلی الینده یوغورا بیلمک اوچون امک لازیم‌دیر.
اؤیونج قایناغی یئرلیمیز دیرلی دوشونور، یازار گونتای‌گنج‌آلپ (دیل و میللی کیملیک) باشلیقلی مقاله‌سینی بو جومله‌لرله باشلاییر: «دیل چوخ جیددی و گئرچک‌دن ده آغیر بیر مؤوضوع اولدوغو اوچون اونون فلسفه‌سینی آنلاماق دا اوزون زامان آلمیش، بشر ذکاسی‌نین داها دا درین ائوریم ائوره‌لری(تکامول دؤره‌سی) کئچیرمه‌سی گرکدیرمیش‌دیر… اینسان عاغلی پوزیتیو بیلیملرین جیددیتینی آنلادیقجا دیلین ده اؤنمی اورتایا چیخمیشدیر…»
پوزیتیو بیلیملردن یازار اوچون ان اؤنملی‌سی ائله یازینین اؤز قایدا و نورملاری، نه باشینیزی آغریدیم ائله دیلین اؤز‌به‌اؤز گراماتیکاسی، سینتاکسیس، مورفئم، فونئم، اینتوناسییا و داها بو کیمی نئچه نئچه ایلکین، اولقون و کؤکلی قایدالاری‌دیر. یازار بونلاری اؤز گؤوده‌سی‌نین جیزگی‌لری کیمی ازبر بیلمه‌لی‌دی. بئینی اورتالیقدا چوخ قوللانیلماییب آنجاق یازیب یاراتدیغی همن دیل اوچون دیرلی اولان سؤزجوکلرله دولوب داشمالی‌دی؛ اویون مئیدانینین قیراغیندا ییغمانین(تیمین) یئدک سکامیاسیندا اوتوران چوخلو لئکسیک اویونچوسو اولمالی‌دیر. بونلار ساده‌جه قارا نفس اوخوماقلا الده ائدیله بیلر. یابانچی دیلده اوخویوب یا دا یازان یازار، اؤز دیلینی دریندن بیلدییی قوشولدا اؤز دیلینده اؤیونوله‌سی پئشه‌کارجا اثرلر اورتایا قویا بیلر، یوخسا رومانچیلیغی پروفئسیونال بیلیب ده، یازاجاق اولاجاق دیلی (اؤز آنا دیلی اولسا بئله) یئترینجه اؤزومسه‌مه‌ییب اؤنمسه‌مه‌ین یازاری باشقا دیللرین شاه اثر رومانلارینی اوخوماق بئله او باتاقلیقدان قورتاراماز. بو، او زامان آلینار کی، یازار یازی دیلینی آنلاتماقدا زورلوق چکمه‌یه. بئله اولان حالدا آنا دیلده یازیب-یازماماق زوراکیلیغینی دا دارتیشماغا هئچ بیر نه‌دن قالماز. ذاتن یابانچی دیلده پئشه‌کار، دونیا فخری اولان داهی یئرل یازارلار هئچ قوشقوسوز اؤز یوردلارینین غرورلاناجاق وئریملی یوردداشی اولاراق آنیلاسی‌دیرلار؛ اؤرنه‌یین نیظامی، پروین اعتصامی، شهریار، غلامحسین ساعدی، صمد بهرنگی ایران‌دا، الیف شافاق، جیمیز جویس، جبران‌خلیل‌جبران، خالد حسینی یابان‌دا و بیر چوخ باشقا بو تیپ یازارلار کیمی.
عاغلینیزا گلیب گؤزلمله‌دییینیز ایریلی-خیرالی، بیر سؤزله اؤنملی و لازیملی بیر چوخ گئنل یا اؤزل جریانلارین، حتتا بسیط و قارماقاریشیق دوشونجه و خیاللارین بئله قاورامینی دوغوران دیل اولقوسودور. اوزده اوزوب، دوزئیده فیرلانان توپلومون وولقار یازیچیسینین نه دوشونجه‌سی نه ده ایمگه‌لری سن دئین دیرلی اولاماز. گؤزونده سارای پرده‌سی قالینلیغیندا بئزی اولان جومله‌ده «نسنه»نی شاهلاندیریب، اؤپوب گؤیه فیرلاداماز؛ اؤزو «یوکلمه» یوک اولار.
۳
«حئکایه ده ائله پوئزییا تک گؤزللیک یاراتماق‌دیر. من هئچواخت اؤزومو حئکایه یازان سانمامیشام، همیشه اؤزومو شاعیر بیلمیشم.»
رافیق_تاغی
یازی دیلی تورکجه‌دیرسه، هؤروت(متن) تورکجه اولاناقلاریندان یارارلانیب، تورکجه دیل قایدالارینا، گرامئرینه، روحونا، دوزه‌نینه و صرفینه، اؤزللیکله مورفئمینه و فونئمینه اویغون بیچیمده شکیللنمه‌لی‌دیر. چونکی هر بیر یازی ساده‌جه یازی دئییل، او یازینین بیر ده سسلندیرمه ایشلمی واردیر. بیر یازار دیلین روحونو کؤکوندن بیلمه‌دییی سوره‌ده چتین کی دیلین فونئم اویقولاماسینی راحاتجا یاپا بیلسین. بو دئدیکلریم آنلاتینین ان بسیط یانلاری‌دیر. حالبو کی، پووئست، حئکایه یا دا رومان اوچون یازی ایسته‌نیلن یازاردان مین قات داها چوخونو ایسته‌ییر. بو جور پئشه‌کار یازی ژانرلاریندا آرد-آردا گلن بسیط ایفاده طرزلری هئچ الشدیریچینین گؤیول ایسته‌دییی یازی اولماز سانیرام. دیلی خمیر کیمی او ال-بو ال ائدیب سویونو چیخارماغی باجارمالی‌دیر یازیچی. بوروشوق دوروملار یارادیب، اونلاری آنلاملی و دوشوندوروجو شکیلده اوخوجو کوتله‌سینه گؤزلجه آختارما باجاریغی اولمالی‌دی. یوخسا ساده اوچ-دؤرد جومله‌نی یازینی اوخویاجاق اولان هر بیر اوخوجو یازا بیلر. یازیچینین فرقینده‌لییی تصادوفن آچیلان هر بیر صحیفه‌ده پئشه‌کار اوزگوچو کیمی همن یئردن بوی گؤسترمه‌لی‌دیر. منجه بیز یازیچینی هر بیر دیزه‌ده حتتا آتدیغی هر بیر نؤقطه‌ده، ویرگولده گؤره بیلمه‌لیییک. یوخسا نه دئیه ساعاتلارلا دیرلی واختیمیزی یازیسینا خرجله‌یک!؟
یازارین «تورکجه یازیرسا» بونو باجارا بیلمه‌سی اوچون بئینینده تورکجه دیلینه اؤزگو دابان(بستر) اولمالی‌دیر؛ اؤیله کی دویولاری بو دیلله ایچدن ایچه اؤزدشلشسین. رومان گره‌یی هانسی‌سا بوروشوق اولایی آنلاتماق اوچون دیغا-باشینا جومله‌نین اؤنونه آرخاسینا کئچمه‌سین، جومله‌نی چیینه-توپور ائله‌مه‌سین. چتین آنلاشیلیر بیر اولایی مین کره پوزوب یئنی‌دن یازدیغی، یا دا فارسجا یازیب سونرا چئویردییی بللی اولماسین. بی کره سؤز قونوسو اولان دابان اوندا گوون یاراداجاق.
گئنلده «آنجاق هر زامان دئییل البته کی» دیلین کلاسیک وئریلریندن اثرلرینده اثر اولمایان یازارین یئنی هؤروتونده بولوش گؤزله‌مک چتین اولاسی ایش‌دیر.
باشلیجا اینجیدیجی مسأله، آچیق-آیدین موشکولو اولمایان جومله‌لرین(یعنی بسیط و وولقار جومله‌لرین) بئله قورخونج شکیلده قورخا-قورخا یازیلیشلاری و گیزلی باسقی آلتیندا اولدوقلاری‌دیر. رومان و حئکایه‌دن داد-تام آلان سیرادان بیر اوخوجو کیمی هؤروتون وورغوسو منیم اوچون حیاتی اؤنم داشیییر. حئکایه‌نین، داستانین بیریمی جومله‌دیر؛ هؤروت‌ده جومله یوخدورسا، آرتیق یازار ایلک آخشامدان هاوادان آسیلی قالیر. یازارین یازارلیغی جومله‌لرین قورولوشوندان آسیلی‌دیر. یازار «هؤروت» فیلمینده جومله‌لرینین یونتمنی‌دیر. سؤز باگاژی بوش، جومله‌لر ده سؤزه باخمیرسا، ایچرلییی نئجه آنلاتسین. هم هؤروتونه گوونمه‌ینی اوخوجو دینله‌یر می!؟
4
هؤروتون(متنین) گؤزل یانلاریندان اولان ائدیتورلارین الی آلتیندان چیخماسی‌دیر. باشقا جور دئسک، ائدیتورلارا گرک دویولماسی یئنی‌جه دیرچلمه‌یه باشلامیش دوز یازی(نثر) ادبیاتیمیزا اوغورلو آددیم‌دیر. ائدیتورلارین هؤروتون واز کئچیلمز بیر پارچاسی اولوشو بئله یانلیشلیقلارین آرادان قالخماسی نامینه سئویندیریجی اولای‌دیر. هونر و صنعت عالمینین اوزمان چالیشانلاری آرتدیقجا بیر یاندان یاپیتین(اثرین) دؤللـه‌نیب بارلانماسی ساغلاما آلینیر، بیر یاندان دا چئوره یاپیت‌دان(اثردن) پایینی آلیب اثرلشمه‌یه یئلته‌نیر، و بئله‌جه بو تیپ ائیلملرین سایی چوخالدیقجا چئوره‌یه ده ایشیغینی یانسیدیر.
هر ایکی ائدیتورون تورکجه دیل گراماتیکاسینی، قورولوشونو و سایره‌سینی درسلیک کیمی گروپلاردا کئچدییی‌نین تانیغی اولموشوق. بیلیریک کی دیلین گرکدیردییی بیر سیرا لازیملی قایدارلاری، نورملاری آدلاری کیمی ازبر بیلیرلر. آنجاق بو تیپ اؤز‌گوون‌سیز هوروت‌لرین سوروملولوغونا قاتلاشارکن بئیین‌لرده بیر چوخ سورو ایشاره‌سی بوراخاسی اولمورلار می. متنین یازاری‌نین باشقا یابانچی دیلده اوغورو می، ایچدن ایچه بولوندوقلاری تانیشلیق اورتامی می، یوخسا ائدیتورلارین سن دئین تورکجه‌ده جانا یاتان گوجلوه هؤروت اوخومامالاری می ایشی یوکلنمه‌یه اونلاردا ایستم اویاندیریب! متنین پریمیتیو(ابتیدایی) حالی داغینیق‌سا، ائدیتور و یا ائدیتورلارین اونا جان وئریب قورتارمالاری اولاناق‌سیزدیر. بو، پلاکئتی دوشوک اولان یاتالاق سایرویا بنزر؛ نه یاپسان نه ائتسن، قان آلیش-وئریشی(نقلی) بئله ائتسن یئنه دوروم دییشمز؛ گؤوده ایچدن قوصورلو و چاتیشمازدیرسا، عئینی‌یله اؤزولونده عاریضه اولان تیکینتی کیمی، او زامان ایش ایشدن کئچمیش‌دیر. آنجاق حاقدان کئچمک اولماز؛ ایشین یاپی شکلینی بیندیم. ائدیتورون وارلیغی بئله، باشلی-باشینا اؤنملی اولای ایدی. بو اوزدن بو ائیلمی دوشونوب اویقولایانلاری تبریک ائدیرم، اومورام گله‌جک‌ده ده ادبیاتین گلیشمه‌سی اوچون بو تیپ ایشلره تئز-تئز تانیق اولاق.
