قدیم تاریخ، «جان» آددی گؤزل بیر مملکت واریدی. او مملکت‌ین «بَی» آدیندا قَدَر قودرَتدی بیر شاهی واریدی کی هئچ اوغلو اولموردی. شاه تصمیم توتور مونَججیم‌لردن کؤمه‌ی آلا و اوننار تاس آتیب کیتاب آچاننان سورا، هامیسی دئدیلر: «چاره‌سی تزه‌دن ائو‌لنمَح‌دی و بو دَفه تاس گؤرسه‌دیر کی حتمن اوغلوز اولاجاخ.»
شاه‌دا سؤزه باخیب «آذر» آددی گؤزل گؤیچَح بیر قیزی‌نان ائولندی. آذر، داغلار قیزی ایدی و رئیحان ائلی‌نین گؤز بَبَه‌یی. چوخ چَح‌مه‌دی آذر حامیله اولدی و بیر اوغلان دوغدی. شاه سَویندی و بوتون ائل اوبا دا جشن توتولدی. آدین دا قویدی «بایجان» کی دَده‌سی‌نین آدی ایدی.
«بایجان»ین اون دؤرد یاشی واریدی کی «جان» مملکتینه حمله اولدی و بایجاننان آذری قورتارماخ اوچون، شاه اونناری گؤزلردن گیزلی، بیر داغ ایچینده اویولموش درین ماغارایا قویدی و گئتدی جنگه. چوخ گونلر گئشسه ده شاه‌دان خبراولمادی و بیرگون بایجان، آناسیندان گیزلی، اوزاخدان گؤروشن دریایا ساری یولا دوشدی. دریایا آزقالیردی یاخینلاشا کی بیر آت سودان چیخیب، بایجانا طرف گلدی. او آتا مینیب گئتدی آناسی‌نین یانینا و برابر یولا دوشدولر. هله چوخ گئتمه‌میشدیلر کی قولاخلارینا بیر سس گلدی. یاچخی قولاغ آساندا گؤردولر کی بیر قیز سسی‌دی. بایجان آتدان یئندی و یاخینا گئدَنده گؤردو عم‌قیزیسی «تورکان»دی. تورکان دئدی:
– تئز اول قوی قاش کی ایندی قره دئو گلر و سنی ده منیم کیمی اسیر ائلر.
آمما بایجان قولاغ آسمادی و اونو زنجیردن قورتاراندا، بولدی کی عم‌قیزیسی «جئیران سوتی» تاپباغا گلیبدی و «شاه بَی» بَح یارالیدی و چاره جئیران سوتودی. آذر آت بئلینده اوغلونو ایزلیردی کی بیردن بیره گؤزوننن ایتدی و ایسته‌دی آتدان یئنه کی آت دئدی:
– آز قالیر قَراننیغ اولا و تئز گئد بو بولاخدا گؤزلزینی یو که گئجه‌نی ده گونوز کیمی هر یئری ایشیخ گؤره‌سَن. او حتمن قره دئوین الینه دوشوبدی و قورتولماسی هئش ده هاسات دَیی.
آذر بولاغدا اوز گؤزون یویوب دؤنه‌رَح، آت اونو گؤتدی قره دئوین قصرینه. گئجه‌نین قرانلیغیندا گؤز، گؤزومه‌سه ده آذره هریان ایشیغ ایدی. دئو بیر تونقال قالیییب بایجاننان تورکانی ایستیردی شیشه چکیب کاباب ائلییه کی آت دئدی:
– چاره فَغَت دئوین جانین آلماغدی کی اونون جانی دا، بو گؤروشن چینارین قالین قئییم بوداغی‌دی. گَرَح قیلیش چکیب او بوداغی کؤحدن کسه‌سن.
آذر کی قیلیش چکیب اوخ آتماخدا، رئیحان ائلینده اونا تای یوخ اودی تئز چیناری نئچه یئردن نیشان آلدی و آیاغینی اوخلارا قویوب دیر‌ماشدی چینارا. آغاجین باشیندایدی کی وار گوجونن، او شاخه‌نی کسیب آغاجدان قوپاتدی و دئو بیردن بیره هوشدان گئدیب ییخیلدی یئره. آمما نه تورکان و نه بایجان، اوجاغین آلوووننان علاوه ه بیر زاد گؤرموردولر. گیج حالدا دوروب باخیردیلار کی بیردن بیره آذر اوننارین آلیننن یاپیشیب میندیری دریا آتینا و اؤزو دوشدی قاباغا. سحره جان یول گئسه‌لرده آذر، اولوب گئچن‌لری تورکاننان اؤرگَندی و بولدی کی پایتخت محاصیره‌ده‌دی و شاه دا بَح یارالی. اوننار چاییرلی چیمننی بیر یئرده دینجه‌لیب یئییپ ایشدیحدن سورا، آذر میندی دریا آتینا و دئدی:
– سیز بوردا دینجه‌لیب شیکارینان مَشقول اولونجا، من ده گئدیم بلکه جئیران سوتو تاپدیم.
آذر، آتی چاپیپ داغلارا گؤتورله‌نینجه، نئچه بالالی جئیران گؤروب اوننارین امجه‌ییندن بیر بایدا سوت ساغدی. جئیراننار رئیحان قیزی آذری تانیردیلار و او آیریلارکن، هامیسینی قوصصه باسدی و آذرده اونناری بیر بیر اؤپوپ باغرینا چَح‌دی. آذر، آتی مینیب چاپاراخ، اوننان ایسته‌دی کی بلکه بو مملکتی قورتارماغ اوچون بیر یول دییه. آت دئدی:
– بو مملَکته زاوال یوخدی و گَرَح کی آرواددی کیشیلی هامی جنگه گئتسین و سن ده بیری‌سن. بیر پهلوان وار آدی «قَمگین» و هامی‌نین قورخوسو اونناندی. منی یَهَرلی‌ییب اوخلی قیلیشلی مئیدانا گیره‌جَحسن و من کیشنی‌ییب قیچیمی یئره چیپدیخدا، هر یئری توز دومان توتوب «قَمگین»ین گؤزلری هئش زاد گؤرمییه‌جَحدی. اوندادی کی گَرَح اوخو یایا قویوب «قَمگین»ین قلبین نیشان توتاسان. نییه کی سنین گؤزون نه تَح قَراننیخ دا بلکه توزدا دوماندا دا هر یئری آینا کیمین گؤره‌جَحدی.
اوننار بایجاننان تورکانی دا گؤتوروب چادیرلارا ساری یولا دوشدولر و شاه اونناری ساغ سلامت گؤرونجه، سَویندی آمما ایسته‌دی کی تئز قویوب گئتسیننر کی بلکه دوشمن اَلینه دوشمییه‌لر. آذر آمما قولاغ آسمادی و شاه اؤزون تاپار تاپباز، گؤردو کی آذر، باشدان آیاغا جنگ لیباسی گیریب آغ بیر آتی‌نان مئیدانا گیردی. «قَمگین پهلوان» کی فیکر ائلیردی داها اونون قاباغینا چیخان هئش بیر پهلوان قالمیییبدی و بویون ظفر شئیپوری چالاجاخلار، بیردن بیره هئیبتلی بیر آت گؤردو و آت بئلینده، دَلی سوو بیر چنگاور. مئیداندا ائله توز سالمیشدی کی سانکی هر یئرده توفان قوپوردی. قَمگین پهلوان بیر قره‌لتی سئچیب یاخینا گئده‌رکن، بیردن بیره دمیر زیرِحینی، اوخلانمیش گؤروب اوره‌یی سانجیلدی. الین اوره‌یینه قویوب ایشین نه اولدوغون آنلادیخ دا، بیرنئچه اوخ داها، اونون اَلین اوره‌یینه تیکیب آتدان یئره دوشدی. توز دومان کی یاتدی هامی گؤردو قمگین پهلوان قانینا قَلطاندی و بایجان قُشوننان برابر، دوشمَنه حمله ائلیر.
«بَی شاه»ین مملکتی بو جورلویونن خطردن قورتولدو، آمما هم پادیشاه و هم جان اهلی او گوننن بئله، مملکت‌لرینه «آذربایجان» دئدیلر. بایجاننان تورکان دا ائوله‌نیب هر یاندا توی دویون چالیندی. و دوز او گونو بالیخچی‌لار گؤردولر کی آغ آت سودا چیمه‌رَح، «خَزَر» دریاسی شپه‌لندی و شَپه‌لر آتی گؤتوروب گئتدیلر.
خوی روایتی – روایت تاریخی ۱۳۵۲ ه.ش
* روایت ائدَن: رحمتلی آنام علویه خانیم کی اصلی آدی معصومه سید مردانی ( ۱۳۷۹-۱۳۰۹ه.ش) ایدی بو ناغیلی سؤیلرکن دئدی کی «بو ناغیل منیم اؤز ناغیلیمدیر و سینه‌مدن جوشوبدور. فیکر ائت بودا بیر ائل ناغیلی‌دیر. من ده ائلده‌نَم بالا دا.» بو ناغیل ادبی دیلده یوخ، بلکه خوی لهجه‌سیله مکتوبلاشیبدیر.
