«حمیده رئیس‌زاده(سحر)» خانیمین «یانار داغ» شعرینه بیر باخیش
نریمان ناظیم
ارسطونون «پوئتیکا»سی‌نین عربجه چئویریسینده ادبیاتین ماده‌‌سیندن دانیشیلاندا «محاکات»دان سؤز گئدیر. بو عربجه سؤز ارسطونون ایشلتدیییMEMISIS سؤزونون دولغون صورتده معناسینی ایفاده ائدیر. بو باخیمدان فارس تنقیدچیلیگینده ده گئنیش صورتده ایشله‌نیر. آذربایجان دیلینده «تحکیه» ایله برابر سانیلان «محاکات» سؤزونون لغوی معناسینی یامسیلاماق‌دیر؛ آنجاق احتیاط شرطی‌له دئمک اولار کی «محاکات» بیر حادیثه‌دن حئکایت ائله‌مک، بیر شئیین نئجه‌لیگیندن سؤز آچماق‌دیر. آمما بئله بیر حئکایت ائله‌مک بیر عالیمین، یوخسا بیر ژورنالیست‌ین حادیثه‌لردن، گئرچکلیکدن سؤز آچیب دانیشماسیندان فرقلنیر. اونلار گئرچکلیکدن باجاردیقجا اولدوغو کیمی دانیشمالی‌دیرلار؛ آمما بیر صنعتکار صیرف گئرچکلیکده اولدوغو کیمی یوخ، بلکه بیر پارا شرط – شروط ایله ایسته‌دیگی کیمی دانیشا بیلر. اگر بیر عالیم یا ژورنالیست طبیعتده، جمعیتده اولان قایدا- قانون‌لاری آختاریر، آراشدیریر، تدقیق ائله‌ییب تاپیر، سونرا گزارش ائله‌ییرسه، صنعتکار بو قایدا – قانون‌لارا دایاناراق گئرچکلییی اؤز ایچری عالمینده یئنی‌دن یارادیر، سونرا محاکات ائله‌ییر. اورادا عینیت– اوبیئکت- حؤکم سورور؛ بورادا ذهنیت- سوبیئکت- عینی عالمی یئنی رنگه بویاییر، باشقا بیر عالم یارادیر. اورادا دخل – تصروفه یول وئریلمیر، بورادا صنعتکارین احوال- روحیه‌‌سی، دویغو- دوشونجه‌سی و اؤزه‌للییی‌نین تاثیری و تصروفی قاباریق‌دیر. مخلص کی صنعتکار گئرچکلییه اؤز باخیشی‌لا باخیر، حقیقته یول آچماق مقصدیله اونو یئنی‌دن یارادیر و محاکات ائله‌ییر. بیز بورادا بو معنانی سحر خانیمین «یانار داغ» شعرینده ایزله‌یه‌جه‌ییک:
دیله‌دیگیم اوجالیقلار یاناشیلماز.
دوداقلاریم یانا یانا،
دولانیرام زامان یوردون،
چاناق‌لارین ایچی هاوا.
یایلیم سسی یاییلماقدا،
یاناقلارین سارالماسین یاخینلادیر.
یاماج‌لاردا،
یالتاقلارین یالوارماسی،
زیروه‌لرده،
اصلان‌‌لارین باغیرماسی،
یایلیم سسی یاییلماقدا،
یایلیق‌لارین قارالماسین یاخینلادیر.
کینه دولور چاناقلارا،
یاخینلاشیر،
یاواش- یاواش،
یانار داغا،
یاناشماغیم،
یاناشماغین،
یاناشماقلار.
شعر مؤحکم بیر قورولوشا مالیک‌دیر. اوچ لؤوحه اوخوجونون اؤنونده آچلیر: بیرینجی لؤوحهده شاعرین اؤز مؤوقعی گئرچکلیک ایچینده گؤستریلیر. ایکینجی پرده‌ده شاعرین باخیشی‌لا گئرچکلیکده اوز وئره‌ن حادیثه‌لری، اوضاع- احوالی گؤروروک. سون لؤوحهده همان باخیشدان جمعیتده باش وئره‌ن ده‌ییشیک‌لیک‌لرین شاهیدی اولارا ق، گله‌جه‌یه، اولاجاغا یول آچیریق. باشقا بیر باخیشدان بو اوچ لؤوحه‌یه باخیلسا، اوچ تاریخی دؤنمی یوزماق اولار. بو اوچ دؤنم‌ین سرحدلری، واقعیت‌ده اولدوغو کیمی، پوزغوندور. عین حالدا کی اونلاری بیر- بیریندن آییرماق اولار، آنجاق آییرد ائله‌مه‌یی چتین‌دیر. بو اوچ لؤوحه‌دن اوزاقلاشساق، کناردان صحنه‌یه باخساق بیر گئنیش پرسپئکتیو گؤره‌جه‌ییک. موسیقی اعتباریله مؤحتشم سیمفونیک – پوئتیک بیر صحنه کی بیر تاریخی دؤورو بدیعی شکیلینده سسلنیر. دئمه‌لییک کی بو دؤور نورمال، دینج بیر دؤور دئییل. تاریخی باخیمدان گرگین‌لییه اوغرامیش، ده‌ییشیک‌لییه بویلو اولان بیر دؤور‌دور. ائله اونا گؤره ده شاعری داها آرتیق ماراقلاندیریر؛ اونون روحونا، جانینا هوپاراق پوئتیک ایفاده تاپماق ایستهیر. ائله ده اولور. شاعر اؤز چئوره‌سینده اولان اوضاع-احوالی گؤرور؛ اوندان قیدالانیر؛ اونو منیمسه‌ییر؛ اونلا قاریشیب قایناییر. نهایت شیددتلی تاثرات آلتیندا کؤوره‌لیر؛ آلدیغی تاثراتی ییغجام قورولوشدا، سئچمه لفظ‌‌لرده و اؤتگون بیر موسیقی‌له ترنم ائدیر:
ایلکین موومان دا شاعر حیرمانا دالمیش، اومیدسیزلییه قاپسانیبدیر. آرزیلادیغی شرایطین یارانماسینا هئچ بیر اومید یولو گؤرمه‌ییر. جمعیتده کی یوخسوللوغو، فلاکتی، دوشگونلویو گؤرور، آنیر؛ اوره‌یی اودلانیر، یانیر. آنجاق اؤز اوره‌ک یانغیسینی، جانینا هوپموش قیزدیرمانی شعره چئویرمکدن باشقا بیر ایش گؤره بیلمه‌دن اوره‌ک اودونو پوسکوره‌رک یالقیز- آوارا گون کئچیرمک مجبوریتینده قالیر:
دیله‌دیگیم اوجالیقلار یاناشیلماز
دوداقلاریم یانا- یانا،
دولانیرام زامان یوردون.
چاناق‌لارین ایچی هاوا.
آیدین‌دیر کی بئله بیر فلاکته اوغرامیش، چاناق‌‌لارینین ایچینده هاوا یئرلشن بیر میللتی توختاق ساخلاییب، تمکینه وادار ائتمک ساده‌لیک‌له مومکون دئییل. اونا گؤره ده یایلیم سسی یایلیر. تضییق، سیخینتی، بوغونتو، حؤکم سورور. اونون نتیجه‌سینده جماعت وحشته دالیر؛ قانلار دونور؛ یاناق‌لار سارالیر؛ جماعتین چوخوسو بو شراییطه قاتلاشیر، کئچینیر. اون‌لارین بیر عده‌‌سی ظالیمین قارشیسیندا دیز چؤکور؛ یالتاقلانیر؛ یالواریر. آنجاق هامی بئله دئییل. خالقین قئیرتلی اوغول- قیزی دا وار. دؤیوشکنی، ظالیمه اییلمه‌ینی، ظولمه قاتلاشمایانی دا وار. یالتاقلار یاماج‍لاردادیرسا، ایگیت‌لر، اصلان‌لارایسه داغ‌لاردا، زیروه‌لرده‌دیلر. اون‌لارین قیی- های سسی گئتدیکجه گورلاییر. یئنه ده یایلیم سسین ائشیدیریک. ایگیدلرین قانا بویانماسیندان آنالار، باجیلار یاسا باتیرلار، یایلیقلار قارالیر وبورادا ایضاح اولونان وضعیت شعرین ایکینجی مووما‌ن‌یندا بئلجه تصویره چکیلیب :
یایلیم سسی یاییلماقدا،
یاناقلارین سارالماسین یاخینلادیر.
یاماج‌لاردا،
یالتاقلارین یالوارماسی،
زیروه‌لرده
اصلان‌‌لارین باغیرماسی،
یایلیم سسی یاییلماقدا
یایلیق‌لارین قارالماسین یاخینلادیر.
تضییق، بوغونتو نهایت اؤز تپکی‌سین گؤستریر، اؤز ضدینه چئوریلیر؛ جاماعاتین صبری توکه‌نیر؛ یاناقلارین سارالماسی یئرینی گؤزلرین قیزارماسینا وئریر؛ چاناقلارا هاوا یئرینه کین دولور. یانار داغ قارانلیق‌لار ایچره، بوغونتو، سیخینتی دنیزینده مایاق کیمی یانیر، خالقی قوووشماغا چاغیریر. اومید شاعرین دونیاسیندا جانلانیر. بئلهلیکله شعرین اوچونجو موومانی اؤز بدیعی گئییمین گئییر. اومید نغمه‌سی چاغلاییر :
کینه دولور چاناقلارا؛
یاخینلاشیر
یاواش یاواش
یانار داغا
یاناشماغیم
یاناشماغین
یاناشماقلار.
بو شعره حاشیه یازماقدان منیم مقصدیم اونو معنا ائله‌مک دئییل؛ ایکی دلیله؛ بیرینجیسی بو کی هر اوخوجونون حاقی محفوظ‌دیر کی اؤزو شعری دوشونه؛ قطعن بو باجاریق اوخوجو‌لارین چوخوندا وار. اوندان کئچنده، اولا بیلر کی چوخ‌لاری منیم اوخونوشومو قبول ائله‌مه‌یه‌لر. بو شعردن باشقا بیر معنا باشا دوشه‌لر. البته بو نکته شعرین داها دا ده‌یرلی اولماسینا عایددیر. مولانا دئمیشکن: «هر کسی از ظن خود شد یار من. » ایکینجی سبب بودور کی شعرده اصیل ده‌یر «نه دئمک»ده دئییل، «نئجه دئمک»ده‌دیر. آیدین‌دیر کی فقره – فلاکته اوغرامیش بیر جمعیتین، بوغونتویا، سیخینتی‌یا، تضییقه معروض قالان بیر میللت‌ین هارایا، هانسی یؤنه چکیله‌جه‌یینی بیر سوسیولوق، یوخسا یبر سیاستچی آدام داها گئنیش، داها دقیق شکیلده آراشدیرا بیلر. بس بورادا شاعرین اؤزه‌للیگی، اؤزونه مخصوص رولو نه اولا بیلر؟ شعرله، غیرشعرین سرحددی هارادادیر. بورادا «نئجه دئمک»دیر کی بو سرحددی آییرد ائدیر. تنقیدین ان اؤنملی وظیفه‌لریندن بیری شعرین بو سجییه‌وی یؤنون آراشدیریب، اونون بلاغی گؤزه‌للیک‌‌لرین اوزه چیخارماق‌دیر.
لفظ و معنا قارشیلیغی و تعهد
«بلاغت»، سؤزون اؤتکون صورتده دئییلمه‌سینه عایددیر. معنانی نئجه یئتیشدیرمه‌سیندن دانیشیر. سؤزون اؤتکونلویو، اوخوجویا نه قده‌ر، نئجه و نه سببه تاثیر باغیشلاماسینی آراشدیریب، آغیر یونگول ائله‌ییب ده‌یرلندیرمه‌سینه بلاغی تنقیدچیلیک دئییلیر. بو ساحه‌یه گیرمکدن اول لفظ «فورما»، و معنا «مضمون» مساله‌سین آیدینلاشدیرماق لازیم گؤرونور.
ارسطو دؤوروندن باشلایاراق چاغداش تنقیدچیلیگه قده‌ر، چئشیدلی باخیش‌لارا، مکتب‌لره باخمایاراق، بیر اساس موضوع تنقیدچی‌لری اؤزونه مشغول ائله‌ییب؛ اودا لفظ و معنا قارشیلیغی‌دیر. سئوال بودور: هانسی اوستون‌دور؟ دئمک اولار کی تنقیدین تاریخی بو اساس سئوالین نئجه جاواب وئریلمه‌سینه عایددیر.
خواجه نصیرین شعره گؤره وئردیگی نظر‌لر هله ده اعتبارلی سانیلیر. اونون نظرینجه شعرین اصل جوهری «انفعال تخیلی»دیر، ایسترسه بو انفعال، «انفعال تصدیقی» ایله برابرگئده، ایسترسه گئتمه‌یه. بورادا خواجه نصیر دویغو و عاطفه‌یه، گئنیش معنادا فورمایا، لفظه اوستونلوک وئریر؛ دوشونجه‌نی، مضمونو ایکینجی روتبه‌یه قویور. آمما چاغداش، مترقی تنقیدچیلیک صورتی معنادان آییریب قارشیلاشدیرمیر. اونلاری بیر بیریله قوووشموش حالت‌ده گؤرور. «شاملو» بیر یئرده دئییر: «اگر ظاهیری صورتده باخیلسا سئودا وچیلقین‌لیق، ایدراک و دوشونجه‌دن فرقلنیر؛ آمما دقت یئتیریلسه اونلار یالنیز بیر شخص‌ین دوشونجه، ایدراک و اخلاق اؤلچولرینین گوزگوسونده اؤز‌لرینی عکس ائتدیره بیلر. » شاملونون سؤزونون جانی بودور کی هر نوع عاطفه و دویغو نهایت دوشونجه، ایدراک و اخلاق بویاسینا بویانیر و اونلاردان تاثیرلنیر. بئلهلیکله صورتی معنادان، معنانی صورتدن آییرد ائتمک تکجه مساله‌نی ساده‌لشدیرمک مقصدیله اولا بیلر و لاغیر. بیر صنعتکارین ذهنینده دویغولارلا دوشونجه‌لرین آراسینا دووار چکمه‌نین ایمکانی یوخدور. شعره گلدیکده، دئمک معنا شعرده حل اولور، «مکانیستی یاناشماق» ایتهامینا معروض قالماساق، دئمک اولار قندین شربت‌ده حل اولماسی کیمی. شربت شربتلیگینده ایچیلر؛ کیمیسی قندی شربت‌دن آییرماز، مگر بیر لابراتوواردا بیر عالیمین الی‌له و تدقیقات هدفی‌له. شعری ده اوخوجو اوخویار. شاعرین عالمینه قدم قویماقلا ماراقلانار، کؤوره‌لر و معنوی حظه نایل اولدوقدا شعرین معناسیندان دا بارینار. آمما تنقیدچی بیر تدقیقاتچی کیمی شعری اینجه‌لیکله نقد ائله‌مک مقصدیله لازیم اولورسا معنانی صورتدن آییرار و شعره یارادیجیلیق باخیمیندان یاناشار. البته کی دوزگون شعر معناسیز اولا بیلمز. معنا شعردن دوغولورسا دا، آنجاق شعر معنا دئییل؛ شعر یالنیز شعردی؛ اؤز گؤرکمینده، اؤز بوتولوگونده.
شعرده معنادان سؤز گئدنده ایستر ایسته‌مز تعهد مساله‌سی ده ایره‌لی سورولور. تعهد شعرین اؤزه‌للیگی اولماقدان اول شاعرین خصوصیتی‌دیر. بیر شاعر اگر اؤز چئوره‌سینده کی مساله‌لره دایر قایغیجیل، حساس اولورسا، مصلحت اوزره یوخ، صداقت و صمیمیتله یاشاییشا یاناشیرسا، ایستر- ایسته‌مز اونون شعری تعهدلی بیر شعر اولاجاق؛ عکسینه هر او آدام کی ذاتیندا جماعاتا دایر قایغی دویمویا، انسان‌لارین دردینه آلیشیب یانمایا، وجهینده ایکی‌اوز‌لوجه‌سینه شعرینه تعهد پالتاری گئیدیره، اونون یالانچی، آلدادیجی و ساختا سؤزلری اوخوجونون ایتی گؤزلریندن یایینمایاجاق. بئلهلیکله هر هانسی شعر ایستر انسانین، جمعیتین و دونیانین مساله‌لرینه دایر تعهدلی اولا، ایسترسه اولمویا؛ اگر شعریته مالیک اولورسا، شعر سانیلاجاق. البتده اولا بیلر کی من بیر شعری بینمه‌یم، او منیم باخیشیمدان آسیلی‌دیر. میثال اوچون صمد وورغونون «استقبال ترانه‌سی» عنوانلی شعری اعلا بیر شعر سانیلیرسا، میکاییل مشفق‌ین لیریک شعرلری ده «ناب» شعرلر سیراسیندا حسابا گلیر. فارس شعرینده احمد شاملو، کسرایی کیمی‌لری ده وار؛ سپهری، مشیری کیمی‌لری ده. او یئرده کی شاعر دئییر: «آچ زولفونو قوی دان یئری چؤهرنده سؤکولسون/ بال شهدی لبیندن سوزولوب شعره تؤکولسون» آزاجیق شعر صنعتی ایله تانیش اولان بیر آدام دا اوندا اولان شعریتی دویا بیلر. یا او یئرده کی سپهری دئییر: «زن زیبایی آمد لب جوی/ آب را گل نکنید/ روی زیبا دو برابر شده است» مومکون‌دیرمن معنانی سئومه‌یم، آمما سؤز پوئتیک و شاعرانه‌دیر.
یئنی تنقیدچیلیک اوسلوبو
یئنی تنقیدچیلیک، چاغداش، مترقی نقد معنانی اؤز یئرینده قیمت‌لندیره‌رک آنجاق بونو قبول ائله‌ییر کی سؤزلرین هانسی مهارتله دیل خزینه‌سیندن سئچیلمه‌سی، اون‌لارین نه ته‌هر قورولوب یان- یانا دوزولمه‌سی، نه اندازه ده عاطفی یوک داشیماسی، نه حدده خولیالانیب دویغولاشماسی و سؤزلرین آراسیندا اولان موناسیبت‌لرده نه قده‌ر یئنی‌لیک، بدیعی‌لیک یارانماسی، و نهایت هانسی درجه‌‌ده موسیقی‌لشیب موزون صورته دوشمه‌سی و ساییره‌لردیر کی شعری نظم‌دن و نثردن آییریب، قاباردیر؛ یوخسا نظم‌ین ده، نثرین ده گؤزه‌للیگی ده وار، معناسی دا، بس نه اوچون اونلارا شعر آدی وئریلمه‌ییر؟ الیوت دئییر کی «شاعر اگر دوشونورسه، آنجاق او اؤز دوشونجه‌‌سینین خولیالانمیش، دویغولو صورتینی ایفاده ائله‌ییر. شاعر اؤز زمانه‌سینین دوشونجه‌لرینی، مفکوره‌لرینی پوئتیک‌لشدیریر، اؤز ایده‌یا و آمال‌‌لارینین بویاسینا بویانمیش صورتده تقدیم ائله‌ییر. »
یئنی تنقیدچیلیکده شعر سؤکولوب یئنی‌دن قوشولور؛ سؤزلر بیر به بیر آراشدیریلیب، اونون ظاهیری معناسی – معیار دیلده اولان – و ایچ معناسی – شعرده ایچینده تاپدیغی- چیخاردیلیر؛ جومله ایچینده اونون نئجه اوتورماسی یوخلانیلیر. سؤزلرین بیر- بیرینه تاثیری گؤستریلیر؛ جومله‌لرین شعرین حال و هواسینا گؤره، معنا و مؤوقع‌یت مقامینا دایر موناسیبت‌لرینه، دوزگون، ییغجام و یئرینده ایشلنمه‌سینه دقت یئتیریلیر؛ اون‌لارین ایچینده یارانان و تررنوم اولونان موسیقی ده‌یرلندیریلیر. خولیالاری، بدیعی بزه‌ک‌لری و صنعت سیرلری آچیلیر؛ و نهایت بو سورغویا جاواب آختاریلیرکی، شعر اؤتگون دیلده، کؤورلدیجی، ترپه‌دیجی صورتده معنانی اوخوجویا یئتیره بیلیب، یوخسا یوخ ؟ شاعر اؤز ایچری عالمیندن، آنلاییشیندان، چئوره‌سیندن آلدیغی حیس‌لریندن اوخوجویا پای وئریب، اونو کؤورلده بیلیب یا یوخ؟
آنجاق سحر خانیمین شعرینه گلدیکده بیز ده بئله بیر اوسلوب‌لا اونا یاناشمالییق:
«دیله‌دیگیم اوجالیقلار یاناشیلماز»
«دیله‌دیگیم» سؤزو اؤز لغوی معناسیندا ایشله‌نیب. آمما «دیله‌مک»، ایسته‌مکدن، آرزو ائتمکدن و ساییره‌دن داها آرتیق کسرلی، عاطفه‌لی و پوئتیک سؤزدیر. «دیلک» سؤزو «آمال» کلمه‌سینه برابر اولدوقدا، چوخ شریف و بؤیوک آرزی‌لاری ایفاده ائده‌ن بیر سؤزدیر.
«اوجالیقلار» سؤزو مجازی معنادا ایشله‌نیب. بو سؤز انسانین شانینه، شرفینه یاراشان، مادی و معنوی نائلیت‌لری الده ائتمیش، باشی اوجا بیر جمعیتین یاشاییشینی ایفاده ائده‌ن بیرسیمبوول‌دی.
«یاناشیلماز» سؤزونه داها آرتیق ایضاح لازیم‌دیر. هر دیلین اؤزونه نسبت بیر پارا قابلیت‌لری و هر سؤزون اؤزونه گؤره بیر چیخاری وار. دیلین قابلیت‌‌لریندن بیری بودور کی ائله سؤزلره مالیک اولا کی بیر گئنیش معنانی، حتی بیر جومله یا شبه جومله‌نی ایفاده ائده بیله؛ «یاناشیلماز» سؤزو ائله بیر سؤزلردن‌دیر. فارس دیلینده اونا (دست نیافتنی)، (غیرقابل حصول)، (دور از دسترس)، (نزدیک ناشدنی) وکیمی معادل‌لر تاپماق اولار. آنجاق بو بیر شاعرین مهارتیندن آسیلی‌دیر اؤز دیل خزینه‌سیندن ایسته‌دیگی سؤزلری سئچیب گؤتوره بیله. آمما من «یاناشیلماز» سؤزونون، ایشلندیگی جومله‌نین ترکیبینده، باشقا بیر کیفیتینه ده توخونماق ایستهیرم. بو سؤزده «ا» ساییت‌ینین اوچ دؤنه تکرار اولونماسی موسیقی باخیمیندان اونا بیر کیفیت باغیشلاییب کی جومله‌ده «اوجالیقلار» سؤزونو داها دا اوجالدیب؛ لاپ ال‌چاتماز ائله‌ییب؛ دئمک اولار کی دیله‌یی حسرته، نیسگیله یاخینلادیب. بو نوع اینجه‌لیک بلاغت علمینده، دقیق اؤلچو‌لرله ده‌یرلنیب، «فصاحت کلام» عنوانی‌لا اونا قیمت وئریلیر. بورادا سؤزایله موسیقی‌نین قارشیلیقلی تاثیر- تاثراتین نظرده توتمالی‌ییق.
«دوداقلاریم یانا- یانا دولانیرام زامان یوردون» جومله‌سی ده مجازی معنا داشیییر. ساده‌جه دیلده شاعر «زمانه‌نی سوزه‌رک، آغیر- یونگول ائده‌رک شعر قوشا – قوشا عؤمور سورورم» دئمک ایستهیر؛ آمما او بو معنانی پوئتیک صورتینده ایفاده ائدیر: «دوداقلاریم یانا- یانا» مرکب استعاره‌دیر. شاعرین هنده‌ورینده اولان آجیناجاقلی دورومدان یوغرولموش اوره‌ک یانغیسی اونون دیلینده اودلو سؤزلره – شعره – چئوریلیر؛ سؤزون دئییلمه‌سیندن دوداقلار اود توتوب یانیر. «دولانیرام زامان یوردون» جومله‌سینده ایهام ایشله‌نیب. اوندان ایکی معنا چیخیر. بو ایمگه بیر یاندان «گون کئچیریب، عؤمور سورمه» معناسیندادیر؛ او بیری یاندان «یورد» سؤزو «مکان» معناسیندا اولدوغونا گؤره، «زامان یوردو» همان «زمان و مکان» تعبیری‌دیر کی فلسفه عالمینده «عینی واقعیت (اوبیئکت)»لره دلالت ائده‌ر؛ بئلهلیکله «زامان یوردون دولانماق» عیباره‌سی چئوره‌ده باش وئره‌ن واقعه‌لره دقتله یاناشیب، آراشدیرماغی محاکات ائدیر.
«چاناق‌لارین ایچی هاوا» کنایه‌دیر. یوخسوللوقو، فقری، فلاکتی محاکات ائدیر. بورادا یالنیز مادی فلاکت یوخ، معنوی یوخسوللوق دا نظره آلینیب. بونا دلیل اوچونجو مووماندا چکیلن «کینه دولور چاناقلارا» ایماژی‌دیر. ایکی ایماژ قارشیلاناندا گؤرونور کی چاناغا تکجه «بوغدا» دئییل «کینه» ده دولا بیلر؛ آیدینلاشیر کی بورادا تکجه مادیات‌دان سؤز گئتمیر، بلکه خالقین ذهنیاتی، معنوی مؤوقعی، اون‌لارین اطرافیندا کئچن حادیثه‌لره نئجه و نه ته‌هر یاناشماسی دا نظره آلینیب‌دیر.
«یایلیم سسی یاییلماقدا یاناقلارین سارالماسین یاخینلادیر». یایلیم گولله یاغینتیسی‌دیر. فارسجا «رگبار» دئمک‌دیر. «یایلیم سسی یاییلماق» تضییق و بوغونتو محاکات ائدیر. «یاناقلارین سارالماسی» کینایه‌دیر. وحشته دالماق، قورخویا دوشمگه ایشاره‌دیر.
بورادا ایکی قارشیلیقلی سؤز ایکیسی ده سیموولیک معنادا ایشله‌نیب، یاماج، زیروه. یاماج داغین اتک‌لرینه دئییلر. اورادا یاشاماق داغا نسبت راحات‌دیر؛ اونا گؤره ده شاعر اورانی دوشگون‌لرین، یالتاقلارین، سویون آخارینا اوزن‌لرین مکانی گؤروب بیر سیموول کیمی زیروه‌نین قارشیسینا قویور. داغ بیزیم ائلده دؤیوشکن، قاچاق، قوچاق ایگیت‌لرین اویلاغی اولوب؛ زیروه ایسه باش‌اوجالیق نیشانه‌‌سی، اصلان‌لار یاتاغی کیمی تانینب‌دیر.
«یایلیق‌لارین قارالماسی» ایمگهسی قادین‌‌لارین اؤز عزیزلرینین یاسینا باتماسینی محاکات ائتدیگی حالدا، سؤز آراسی نئچه‌لر ایگیدین شهادته یئتیشمه‌سینه ده ایشاره ائدیر. بو تصویر «یاناقلارین سارالماسی» ایماژینین یانینا قویولاندا، بو ایکی تصویرین هم معنا، هم ده موسیقی باخیمیندان بیر- بیرینی اؤتکونلشدیرمه‌لری گؤزه چارپیر. بو مووماندا شاعر تضاد صناعتیندن اولدوقجا فایدالانیبدیر. بورادا، یاماجلار – زیروه‌‌‌لرله؛ یالتاقلار – اصلانلار‌لا؛ یالوارماق – باغیرماق‌لا قارشی قارشییا قویولماقلا جاماعاتین ایکی قارشیلیقلی مؤوقع‌‌دن بیر آجیناجاقلی دوروما یاناشماسی بدیعی صورتده گؤستریلیر.
«کینه دولور چاناقلارا» ایماژی ایسه مجازی معنا داشییر. خلقین ان چیرکین، دؤزولمز دورومدان آجیماسینی، جاماعاتین طاقتی‌نین توکنمه‌سینی و اون‌لارین ذهنی جهتدن موباریزه‌یه حاضیرلاشماسینی گؤستریر.
«یانار داغ» انقلاب سیموولی‌دیر، اؤز اوجالیقی‌لا، اؤز ایشیغی‌لا، اؤز ایستیسی‌له خالقی اؤزونه ساری چکیر و نهایت «یاناشماغیم، یاناشماغین، یاناشماقلار» تعبیری ان بدیعی، پوئتیک بیر گؤرکم کیمی، تکجه بیر سؤزون تکراری‌لا اوخوجونون قارشیسیندا مین‌لر آدامین هر طرفدن «یانار داغا» اوز قویوب یاخینلاشماسی‌نین پرسپئکتیوین جانلاندیریر. موسیقی بحث‌ینده بو تصویره یئنی‌دن قاییتمالی‌ییق.
شعرین موسیقیسی
اوردا کی دیل – آغیز سؤزدن اوسانار
سوروشون مطلبی تئللر سؤیله‌سین
دوداق دانیشارسا اود توتوب یانار
گرک‌دیر زخمه‌لر، اللر سویله‌سین (ب. ق. سهند)
شعریله موسیقی‌نین باغلیلیغی، اون‌لارین بیر کؤکدن یارانماسی بیتمیش بیر بحث‌دیر. موسیقی‌نین کؤکو طبیعتده اولان اویغونلوق و انسانین نفسینده کی آهنگدارلیق و ریتم‌سئوه‌رلیکده‌دیر. آنجاق اگر موسیقی لحن‌لر، سس‌لر آراسیندا اولورسا موسیقی الحان «غینا»، اگر لفظلر، سؤزلر ایچینده اولورسا موسیقی الفاظ «شعر» آدلانار. تصادفی دئییل کی فارس دیلینده شعرین «سرایش»یندن، عرب دیلینده شعرین «تغنی»سیندن سؤز گئدیر. هله ده کی وار آذربایجاندا خواننده‌یه «مغنی» آدی وئریلیر. بئله بیر باخیش دا وار کی اولجه تکجه غینا واریمیش، سونرا انسان چالیشیر معناسیز سس‌لرین یئرینه معنالی لفظلر قویماقلا اؤز ایستک‌لرینی، حیس‌لرینی ایفاده ائله‌سین؛ بئلهلیکله شعر قوشماغا باشلاییر. اسکی زامانلار شاعرلرین چوخو عین حالدا موسیقیچی‌ایمیشلر. اونلار اؤز قوشدوقلاری شعرلری تغنی ائدرمیش‌لر. بو گون ده عرفان شعری و موسیقیسی، ها بئله عاشیق صنعتی آز- چوخ بئله بیر خصوصیته مالیک‌دیر. آنجاق موسیقی عالمینده سیمفونیک اثر‌لر خالص غینا اولورسا، وجهینده اوپرالار، ووکال موسیقی، موقام ماهنیلاری ایسه «شعر»یله «غنا»نین بیرلشمیش صورتی و ایفاده‌سی‌دیر.
شعرین موسیقیسی تورک، فارس، عرب و شرقین باشقا خالق‌‌لارینین ایچینده اوچ قولدان عبارتدیر :
۱ – ائشیک موسیقیسی (عروض، هیجا، عروض سربست‌لیگی، هیجا سربست‌لیگی)
۲ – قیراق موسیقیسی (قافیه، ردیف)
۳ – ایچری موسیقیسی – بو قول اؤزو ایکی بؤلومده تانینیر:
الف – هر نوع بنزرلیک، اویغونلوق، قارشیلیق‌لار سس‌لر و فونئم (آوا)لر آراسیندا یارانیرسا بو مقوله‌ده یئرلشر. اونا فارسجا خوش‌آوایی، خوش‌نوائی؛ اینگلیسجه‌ده Euphony دئییرلر.
ب – همان بنزرلیک، اویغونلوق، قارشیلیق‌لار اگر لفظ‌‌لرین (سؤزلرین) معنوی و یا ذهنی سجیه‌لرینین آراسیندا اولورسا، او حالت معنوی موسیقی کاتاقوریاسی آلتیندا یئرلشر. میثال اوچون «جیناس»لار شعر موسیقیسی‌نین بو نوع‌ینه داخیلدی. آنجاق من شعرین موسیقیسی‌نین چئشیدلی صورتلرینه میثال، مصداق آختارسام چالیشاجام سحرین اؤز شعرینده اونلاری تاپام:
ائشیک و قیراق موسیقیسی: سحر بو شعرده دولغون صورتده وزن‌دن، قافیه‌دن و ردیف‌دن یئرلی یئرینده فایدالانیبدیر؛ البته بو ساحه‌ده هئچ بیر ایضاح لازم اولمادیغی حالدا من ایستردیم کی بیر اؤتری باخیشلا شعرین وزنین نظردن کئچیرم. شعر هیجا وزنینده قوشولوب؛ آمما شاعر اؤزونو تانینمیش بیر قالیب‌ده حصر ائله‌مه‌ییب. او دؤرد هیجانی اساس گؤتوردویو حالدا بعضی یئرده میصرانی بیر دؤردلوک‌له قورتاریب؛ یئر وار ایکی دؤردلوک‌ده (سگگیز هیجادا)، میصراع دا وار کی شاعر سؤزون اوچ دؤردلوک‌ده (اون ایکی هیجادا) دئیه بیلیب‌دیر. دئمک اولار کی بو هیجا وزنینده بیر نوع سربست‌لیک‌دیر. بورادا شاعر اؤزونو مقید ائله‌مه‌ییب سؤزون یاریمچیق قویا، یوخسا یوخ، لازیم اولمادان قالیبی دولدورماق اوچون سؤزون اوزادا کی مثلن میصراعنی یئددی، سکگیز، یا اون بیر هیجایا یئتیره.
شعرین ایچری موسیقیسیندن دانیشماقدان اول قئید ائتمه‌لی‌ییک کی بو موسیقی چوخلو دیلین فونوتیکاسینا، سس قورولوشونا عایددیر. معین چرچیوه‌ده اوندان دانیشماق ساده دئییل، یا دئمک اولار کی منیم صلاحیتیمده دئییل. منجه بو موسیقی درک ائدیلمه‌دن اول حیس اولونمالی‌دیر؛ اونا گؤره ده اونون ایضاحی موسیقی حددینده چتین‌دیر. سحرین بو شعرینده سس اویغونلوغوندان، فونئم‌لرین تکراریندان یارانان موسیقی اوخوجونو کؤور‌‌لدیب، گوجلو تاثیر آلتیندا ساخلاییر. بو آهنگدارلیق موسیقیایی تاثیریندن علاوه بعضی سؤزلرین معناسین دا وورغولاییر. بو نوع موسیقینی شعرده، اؤزه‌للیک‌له آذربایجان شعرینده آراشدیرماق چوخ ماراقلی اولا بیلر. البته مومکون‌دی آراشدیریلیب دا؛ آنجاق منیم خبریم اولماییب. بورادا آذربایجان شعرینین اوستونه وورغو قویماغین نه‌دنی بودور کی بیزیم دانیشیق دیلیمیزده ده بو صناعت بول – بول ایشله‌نیر. بو ساحه‌ده یوزلرجه سؤز بیرلشمه‌سی گؤسترمک اولار کی سس اویغونلوغو اونلاری چوخ گؤزل و اؤتگون بیر ایفاده‌لره چئویریبدیر؛ میثال اوچون: ار- آرواد ؛ ائو- ائشیک ؛ دن- دوش ؛ قاب- قاشیق ؛ یئتیم- یئسیر ؛ قایین- قودا و سایره. آذربایجان و فارس شعرینده بو موسیقی‌دن اولدوقجا فایدالانیبدیر. بورادا اؤرنک اوچون بیر نئچه نمونه گتیرمک اولار:
شهریارین سهندیه‌سیندن بیر بند :
(دؤشلرینده سونالار سینه‌سی تک شوخ ممه‌لرده، نه شیرین چشمه‌لرین وار.
او یاشیل تئللری، یئل هؤرمه‌ده آینالی سحرده، عشوه‌لی ائشمه‌لرین وار.
قوی یاغیش یاغسا دا یاغسین، سئل اولوب آخسادا آخسین، یان‌لاروندا درهلر وار.
قوی قلمقاشلارون اوچسون فره‌‌لرله، هامی باخسین، باشلاروندا هره‌لر وار، سیلدیریملار سره‌لر وار. )
«سین» و «شین» صامت‌لرینین تکرار اولونماسیندان ایچری موسیقیسی شعری اؤتکونلشدیریب.
حافظ‌ین بو میصراع‌سیندا :
(سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند؛ «چ» صامتین تکراری،)
و اخوان ثالث‌ین بو جومله‌سینده :
(شوش را، این شهره شهر باستان را با همه شوکت. )
«شین» فونئمی‌نین تکراری ایچ موسیقیسی یارادیب.
البته شعر عالمینده بئله- بئله اؤرنگ‌لر چوخ دور، آنجاق «یانار داغ» شعرینده ده سحر خانیم دولغون صورتده بو موسیقی‌دن یارارلانیب، خصوصن یئرلی یئرینده «آ»، «ی»، «یا» سس‌لرینین تکراریندان باجاریقلا فایدالانماسی دوغرودان دا شعری بیر سیمفونیک اثره یاخینلادیب‌دیر. تصادفی دئییل کی من اوره‌ک ائله‌ییب اونو اوچ «موومان» دا ایضاح ائله‌میشم. منجه شعرین قورولوشو اوچ مووماندا قورولوب. ایلکین و سون موومان تام تضاد گؤستردیکده قارشی قارشییا دایانیر. اورتا موومان کؤرپو کیمی اونلاری بیر- بیرینه قوشور. اوندا هر ایکی موومانین ائلمان‌لاری، ایزلری گؤرونور؛ هر ایکی موومانین تئماسی، دورومو اوندان دویولور.
بیرینجی موومانین فضاسی اومیدسیزلیک، فلاکت، سیخینتی، بوغونتو و تمکین‌دیر. اورادا شاعرین هر ایکی گؤزو آغلاییر. بو فضادان یالنیز کدر دویولور.
ایکینجی مووماندا اومیدله – اومیدسیزلیک، بوغونتویلا – دؤیوش، یالتاقلیق‌لا – ایگیت‌لیک، یاماج‌لا – زیروه، تمکین‌له – شهادت، سارالمیش یاناقلارلا – قارالمیش یایلیقلار بیرلیکده سسله‌نیر. بورادا شاعرین گؤزونون بیری آغلاییرسا، او بیرسی گولور. کدر دویولورسا، سئوینج ایسه حیس اولونور.
اوچونجو موومان چاناق‌لارین کینه‌ایله دولماسیلا باشلاییر. بورادا یالنیز اومید حؤکم سورور؛ تکجه سئوینج‌دی کی پارلاییر. بورادا شاعرین هر ایکی گؤزو گولور. «یانار داغ» خالقی قوووشماغا چاغیریر. بو موومانین سونوندا
یاناشماغیم،
یاناشماغین،
یاناشماقلار،
ایمگه‌سینده بیرلشمک، قوووشماق بیر کورال مارشی کیمی سسله‌نیر.
«سون»
قیش ۱۳۷۸
یک پاسخ
یاشاسین ناظیم بئیی چوخ گوءزه ل بیر تنقید اوخودوم ،گئنیش واطرافلی. نییه کی تنقیدچی بیر شعیره هر آچیدان یاناشاراق ،گوخلو شکیلده تنقید ایله ییب دیر .