شعریمیز، ساتیرامیز و “میرزه شهرک”
هاشیم ترلان
مین بئش یوز‌ایل‌لیک تاریخه مالک آذربایجان تورک شعری، ائنیشلی- یوخوشلو یوللاردان کئچیب، بو گونکو دؤورانا چاتمیشدیر. اون‌ایکی بویدان عبارت “دده قورقود” داستانیندا، بوگونکو شعریمیزین کؤکونو گؤرمک اولار.
وطنیمیز آذربایجان، اوزون ایل‌لر بویو عرب‌لرین و باشقا دولت‌لرین استیلاسیندا اولدوغو اوچون، حاکیم‌لرین ساراییندا عرب و فارس دیل‌لری رسمی دیل‌لر تانیندیغینا گؤره، دیلیمیزین بوی آتماغینا یول وئریلمیردی. آمما خلقیمیز اؤز ادبیاتینا، شعرینه بیگانه قالا بیلمزدی. اونا گؤره‌ده فولکلوروموز گونو- گوندن خلق آراسیندا گئنیش صورتده بوی آتماغا باشلادی. او زاماندان “دده قورقود” اوزان‌لاریندان باشلایاراق، بو گونکو عاشیقلار طرفیندن ادبیات و فولکلوروموز سینه‌دن سینه‌یه، دیل‌دن- دیله خلقیمیزین اؤز مالی اولموشدور. بایاتی‌لار، گرایلی‌لار، قوشمالار، آتالار سوزو و باشقا شفاهی ادبیات اینجی‌لری دونیا میقیاسیندا تانینمیش و اؤزونه مهم یئر قازانمیشدیر.
هله قرینه‌لر بوندان اول شعریمیزین ان گؤرکملی نماینده‌سی، آذربایجانین بؤیوک، رئالیست شاعری “ملاپناه واقف” اؤز “بایرام اولدو” شعرینده بئله یازمیشدیر:
بایرام اولدو هئج بیلمیرم نئیله‌ییم
بیزیم ائوده دولو چووال‌دا یوخدور.
دوگویله یاغ هامی چوخدان توکنمیش
بال هئچ اله دوشمز، موتال‌دا یوخدور.
آللاها بیزمیشیک ناشکور بنده
بیر سوز دئسم داها قویمازلار کنده
خلق باتیب نوغولا، شکره، قنده
بیزیم ائوده آختا زوغال‌دا یوخدور.
یاخود:
خومار- خومار باخماق گؤز قایداسی‌دیر
لاله تک قیزارماق اوز قایداسی‌دیر
پریشانلیق زولفون اؤز قایداسی‌دیر
نه باد صبادن، نه شانه‌دن‌دیر.
چوخ شاخه‌لی ادبیاتیمیزدا شعر نوع‌لریندن بیری‌ده ساتیریک(طنز) ژانریندان عبارت شعر نوعی‌دیر. دونیانین بوتون خلق‌لری طرفیندن چوخ سئویلن طنز شعرلر نوعی، اونون ایفاده شکیلی، جمعیتده اولان جهالت و عیبه‌جرلیکی افشا ائتدیگینه گؤره، اوخوجولار طرفیندن حسن رغبتله قارشیلانیر، دیل‌لر ازبری اولوب و خلق آراسیندا یاییلیر.
طنز اثر، جمعیته اگری گؤزله باخانلارین و اونو تحقیر ائدنلرین باشلاری اوستونده سسله‌نن تنقید قامچیسی‌دیر. بو قامچی صنعتکارین سوسماق بیلمه‌ین قلمی‌دیر. بو قلم دارگؤزلرین باشی اوستونده اسه- اسه، اونلارین کدر قونموش اوره‌کلری‌نین دیبینده گیزله‌نن قارا نیت‌لرینی اوزه چیخاریب، جمعیته تانیتدیریر.
ادبیاتیمیزدا بؤیوک رول اوینایان بئله طنز صنعتکارلاردان، قوزئی آذربایجانیمیزدا “میرزه علی‌اکبر صابر”، “جلیل محمدقلی‌زاده”، گونئی آذربایجانیمیزدا‌ایسه “میرزه‌علی معجز شبستری” و “محمد بی‌ریا”دان آد آپارماق اولار. بو نهنگ صنعتکارلار نه‌اینکی آذربایجاندا، حتی یاخین و اورتا شرقده‌ده تانینمیش قلم صاحبلری‌ایدیلر.
میرزه‌علی‌اکبر صابرین صنعتینده افشا اولونان جاهل شخصیت‌لر سانکی اؤز دیللری‌ایله اؤزلرینی افشا ائدیردیلر. صابرین”اوخومورام ال چکین” شعرینده:
اوغول منیمدیر اگر، اوخوتمورام، ال چکین!
ائیله‌مه‌یین دنگه‌سر، اوخوتمورام، ال چکین!
ائیله‌مه‌رم رحم اونون گؤزدن آخان یاشینا
باخسین اؤزوندن بؤیوک اؤز قوچو قارداشینا
اؤلسه‌ده وئرمم رضا شابقا قویا باشینا
کافر اولا بیر نفر اوخوتمورام، ال چکین!
ائیله‌مه‌یین دنگه‌سر، اوخوتمورام، ال چکین!
رضاخان و اوغلونون ۵۰ایل‌لیک قانلی- قادالی دؤورانیندا آذربایجان شاعرلری‌نین، یازیچی‌لاری‌نین قلم‌لری سینمیش، دفترلری باغلانمیش‌دیر. آنا دیلیمیز شووینست‌لرین طرفیندن یاساق ائدیلمیشدیر. بونا باخمایاراق شاعرلریمیز یازدیقلاری شعرلرینی اوره‌ک صاندیغیندا گیزله‌دیب، بو غدار حاکیم‌لرین علیهینه عصیانا حاضیرلاشیردیلار. آیلار، ایل‌لر اؤتدوکجه، خلقلرین استبداد علیهینه عصیانلاری ظفر چالدی. امپریا نوکرلری‌نین تخت- تاجی سینیب، یئرینه ملتین جمهور حاکمیتی یاراندی. ملتین گؤره‌ن گؤزلری، چیرپینان اوره‌کلری اولان شاعر و یازیچی‌لار، پولادلا سوواریلمیش قلم‌لرینی قینیندان چیخاریب، مئیدانا آتیلدیلار. “میرزه” تخلصوایله مشهور اولان محمدحسین طهماسب‌پوردا بو مئیدانا آتیلان شاعرلردن‌ایدی.
میرزه اؤز رئال شعرلری‌ایله چیخیش ائده‌رک، جمعیتده گئری‌ده قالان و زامانلا آددیملایا بیلمه‌ین، فقط اؤز منافعینی گودن انگل‌لرین ایچ اوزلرینی آچیب، افشا ائتمکله، جمعیتیمیزه بؤیوک خدمتلر ائدیر. میرزه‌نین طنزی جمعیتده اولان ایرنج آداملاری تنقید آتشینه توتور، اونلارا قارشی ترحم ائتمیر و بیر قامچی‌یا دؤنوب، انگل‌لرین پیکرینه ائنیر.
میرزه‌نین تنقید آتشینه توتولانلارین ان بیرینجیسی، شاهلیق حاکمیتی‌نین قالیقلاری و اوتانمازجاسینا سئچگی گونلرینده اربابلارین، کارخانا صاحیب‌لری‌نین طرفیندن سئچیلمک ایسته‌ین نماینده شخص‌لر‌ایدی. اونلار سئچگی‌‌لرده خلقی آلدادیب، یالان وعده‌لر وئریب و سئچیلندن سونرا، هر بیر سؤزو اونودوردولار. “آلداتماق اوچون” شعرینده میرزه یازیر:
ائوینیز آباد، عجب عدل ائده‌رم، داد ائده‌رم
طاغوتون ائتدیگی ویرانه‌نی آباد ائده‌رم
فسادی، رشوه‌نی گیزلینجه‌ده آزاد ائده‌رم
حوققانی ساز ائله‌ییب، قلیانی چاغلاتماق اوچون
منی آللاه یارادیب ملتی آلداتماق اوچون
میرزه اؤز شعرلرینده یالنیز جمعیتین داخلینده کئچن موضوعلارا یاناشمیر. او خارجی اؤلکه‌لرین ایرانا اولان مناسبتی باره‌ده‌ده دوشونور و یئنی‌جه یارانمیش انقلابین علیهینه گئدن ئوطئه‌لری، دئییلن سؤزلری و دوشمانلارین ترفندلرینی آچیق گؤزله ایزله‌ییر. خصوصیله امپریالیستلرین و باشدا اولماقلا غدار امریکانین ایرانا دایر تؤرتدیگی تضییق‌لری و تولکولوگو افشا ائدیر:
مین فن‌ایله “مک‌فارلین”ی تهرانا گتیردیک
چکدیک یئنه آمریکانی ایرانا گتیردیک
شخم ائیله‌دیک، اکدیک توخومو دانه بیتیردیک
چکدیک آرادان پرده‌نی آهسته گؤتوردوک
پیغامیمیزی حضرت ریگانه یئتیردیک
شکر آللاها ریگانی‌ده ایمانه گتیردیک
مین فن‌ایله “مک‌فارلین”ی تهرانا گتیردیک
ساتیرامیزین گؤرکملی نماینده‌سی “میرزه”نین یاخین و اورتا شرقده شهرت قازانمیش میرزه علی‌اکبر صابردن آلهام آلماغینی، اونون “دالدان آتیلان داش” کتابینداکی شعرلرینده آیدین گؤروروک. بو گؤزل بیر حالدیر. بو اونو گؤستریر کی میرزه کلاسیک ادبی ارثیمیزین طنز ژانرینی اوره‌کدن سئویر و اونو دریندن اؤیره‌نیر. بو میرزه‌نین کلاسیک ادبی ارثیمیزه باغلی‌لیغیندان ایره‌لی گلیر. میرزه اؤز “استقبال” آدلی شعرینده صابرین:
ویران ائدیریک ایرانی، ایران نه‌یه لازم
بو امره بویون قویمایان انسان نه‌یه لازم
شعریندن ایکی سطر نمونه گتیره‌رک، یازیر:
قارنی یئکه‌لر اولدو ناهار، شامه ملازم
صیادلر اولموش تله‌یه، دامه ملازم
حاکملر اولوب بیر قورو احکامه ملازم
قانون نه‌یه لازم دئیه، وجدان نه‌یه لازم
و یاخود صابرین “آ شیروانلی‌لار” شعریندن استقبال ائدیب، بیر کارخانا صاحیبی‌نین دیلیندن کارگرلردن ناراضیلیق ائدیر:
فکر ائله‌مزدیم آییلار کارگر
بیر گون اولار حقین آلار کارگر
اعتصاب ائیلر، الین ایشدن چکر
جرعت ائدیب اربابین ائیلر پکر
من بونا حیرانام آ ایرانلی‌لار
فتنه‌ی دؤورانم آ ایرانلی‌لار
شاعر حیاتین بوتون آغیرلیغینا، گذرانین دؤزولمز شرایطینه باخمایاراق، چتین‌لیک‌لره قارشی داغ کیمی سینه گریب، دایانمیش، آمما قلمینی قینینا قویمامیشدیر. اصیل شاعر قلمسیز یاشایا بیلمز. بئله اولسایدی نظامی، نسیمی، صمد وورغون، شهریار کیمی ادبیات و شعر نهنگ‌لری وجودا گله بیلمزدی.
گؤزه‌ل طنز شعرلر موللیفی “میرزه”نین جمعیتیمیزده هر طرفلی اولاراق خرافات، عیبه‌جرلیک، ریاکارلیق، زوراکارلیغا قارشی کسگین شعرلری واردیر. شاعر، اوزو خوش، داخلی بوش آداملاری یاخشی تانیدیغی اوچون، اونلاری قلمدن کئچیریب افشا ائده‌رک، روسوا ائتمیشدیر. “تاجر و دلال اولاسان” شعرینده یازیر:
صنعت و فن و هنر قئیدینی دیبدن ووراسان
تسبیح الده اوتوروب سفته آلیب، چک قیراسان
آرشینی بئش تومنی یوز بئشه بئزتک جیراسان
اوزادیب ساققالی گاهداندا باشی قیرخدیراسان
لاپ بیزیم مشدی‌عباد یا اونا حانبال اولاسان
بو گون ایراندا فقط تاجر و دلال اولاسان
“میرزه” ساتیریک شاعر اولماقلا برابر و بو آددا شهرت قازانسادا، اونون جیدی شعرلری‌ده چوخدور. وطنه، تورپاغا، خلقینه اولان محبتی شعرارینده فریاد قوپاراراق، وطنه باغلی اولماغینی و خلقه صداقتینی گؤستریر. وطنی اولمایان شاعرین شعرلرینده، تورپاق و اونون چؤللرینده بیتن الوان گوللرین عطری‌ده اولا بیلمز. شاعر اؤز خلقی‌نین گؤرن گؤزو، چیرپینان قلبی‌‌دیر. شعر، ادبیات‌ایسه خلقلرین ذوقونو اوخشایان کلام یارپاقلاری‌دیر. شاعر، شعرین جانلی اوبرازی اولدوغو کیمی، شعرده شاعرین خمیرمایاسی‌دیر. وطنیندن، ائلیندن مایالانمایان شاعر، اونلارین معیشتی، آزادلیغی باره‌سینده‌ده فکر ائده بیلمز. “میرزه” “آدیمدیر آذربایجان” شعرینده دئییر:
اولموشام اوستان- اوستان
بیر طرفیم کوردوستان
تاریخیم دولو داستان
آنا وطنیم ایران
آدیمدیر آذربایجان.
انقلابلار دایاغی
مشروطه‌نین اوجاغی
ایگیدلرین اویلاغی
مندن آد آلمیش ایران
آدیمدیر آذربایجان.
گونش ایشیق و آزادلیق سیمبولودور. گونش ادعاسیز اولاراق، اؤز نورونو دونیایا یاییب، یئر کوره‌سینده انسانلارین اومیدگاهینا چئوریلرک، اونلارا حیات بخش ائتمکله دونیامیزی ایشیقلاندیریر. اگر اونون بیر دوشمنی وارسا اودا ضولمتدن عبارتدیر.
شاعرلر گونشی آزادلیق، قارانلیغی‌ایسه ظولم آدلاندیریرلار. بؤیوک روس یازیچیسی “ماکسیم گورکی” “زندان” آدلی شعرینده بو موضوعنو بئله تصویر ائدیر:
گون کی سحرلر چیخار، آخشام باتار
اسکیلمز ظولمتی زندانیمین…
ایندی شاعر “میرزه”ده آل گونشی اؤزونه آزادلیق سیمبولو حساب ائده‌رک، گؤزلرینی اونا زیلله‌ییب، اونون نورلو ساچاقلاریندان الهام آلماق ایسته‌ییر. ظولمتین قانادلارینی سیندیریب، دادینی داددیغی زندانلارین دمیردن هؤرولموش بارماقجیل‌لارینی کؤکوندن قازماق آرزوسوندادیر.
منیم شاعر دوستوم “میرزه” هله عؤمرونون بهره‌لی چاغیندادیر. یازیب- یاراتماق، طنزین اینجه‌لیک‌لرینه وارماق و گله‌جگه دوغرو اوغورلو آددیملاماق فرصتی چوخدور. من اونا اوزون عؤمور، خوش گونلر و قلمینه‌ایسه داهادا کسکین‌لیک آرزو ائدیرم و بو آرزومو میرزه‌نین “اگر گونش اولماسا” شعرینی عزیز اوخوجولارا تقدیم ائتمکله، اونون آرزوسونا قاتیرام:
سولار نبات، سولار حیات
اگر گونش اولماسا.
من گونشی گؤرورم گؤزومو یوماندادا
قیش قاپینی آلاندا، چای- چشمه دوناندادا
اونونلا ایسینیرم کولکده، توفاندادا
اونو دویور وجودوم قارانلیق گئجه‌لرده
اونلا آددیملاییرام داشلی، دار کوچه‌لرده
اونا گؤز زیلله‌ییرم دمیر پنجره‌لرده
دیزیمه قووت وئریر دوشمان غالب گلنده
او منه دؤزوم وئریر آغیر ایشکنجه‌لرده
او منه اومید وئریر اومیدسیزلر اؤنونده
یئتیشیر ایمدادیما عؤمرومون دار گونونده
کئچه بیلمز آ دوستلار بیرجه آنیم گونش‌سیز
بو گونش آرمانیم، بو گونش ائله سیزسیز.
تهران- آبان ۱۳۸۸
