کیتابین تملی، قاباران سئوگی و نوستالژی‌دن عبارتدیر.«سوسماز ماهنی»دا، سئوگی‌نین دورلو ژانرلاری‌لا توش اولوروق. اؤزه‌ل سئوگی‌دن توتدو، جمعیت سئوگی‌سی، تورپاق سئوگی‌سی و امک سئوگی‌سینه‌دک. بونونلا یاناشی، کئچمیش‌لرین حسرتی، وطن نوستالژی‌سی و ایتیریلمیش دوستلار و دوستلوق‌لارین خاطیره‌لریندن قوپان قوخو، شاعرین روحونا چؤکوٍر. ائله خالق افسانه‌لرینه یؤنلمک و شیفاهی خالق ادبیاتیندان قیدالانمالاری‌دا بو باخیمدان اینجه‌له‌مه‌لیییک:
داغلارین آسلانیدی قاراجا چوبان،
آدیندان دوٍشمن اسردی اوزاقلاردا.
کؤکسوٍنده آنجاق بیر آسلانین اوٍره‌یی!
بیلمز کی نه وار دوزاق‌لاردا!
ائلیندن، اوباسیندان آیری دوٍشن شاعرین وطن حسرتی، ایچیندن قاینایاراق، بو مصراعلاری سونوجلاییر:
قوپاردیلار منی سندن
بوداقدان مئیوه دئییل
بوغازدان
دیل کیمی
ان یاندیریجی دئییم‌له اوٍره‌ک گؤینرتیسی!
داغلارین قاری اریمکده‌دیر. سانکی قارلار دئییل، داغ اوزوٍدوٍر کی ائنیر دره‌یه، یاز گلیر و شاعرین گؤزوٍ یولدادیر. انتظار شاعر، گیزلی-گیزلی، ایستکلی‌سی ایله باهارین ایلگی‌لریندن‌ده دانیشیر:
قایالار چیچک‌لنیردی
داغلار دره‌لره ائنیردی
من سنی گؤزله‌ییردیم.
شاعر «کؤینهیینین قوخوسو» آدلی شعرینده، سئوگیلیسی‌نین قوخوسونو هله‌ده دویور، هله‌ده آلیر:
ایللر کئچدی اوزون-اوزون
ایللر کئچدی،
قالدی بورنومدا یئنه
قوخوسو کؤینهیینین.
عزیز سلامی‌نین شعرینده اؤنملی موضوعلاردان بیری‌ده آزادلیق‌دیر. امک نامینه و آزادلیق نامینه موٍباریزه آپاران شاعر، ائللر جیرتدان اولاجاق، دان باشلادیغی یولو، «سوسماز ماهنی»دا ایسه گئتمکده‌دیر. یالنیز بو فرق ایله کی، ایکینجی کیتابدا، آچیق یوٍروٍشلوٍ و چوخ شعار وئره‌ن شاعر کیمی چیخیش ائتمه‌ییر:
قارانلیق‌لاردا ائندیکجه
ایشیغا اوجالدی آغاج.
تورپاغا کؤک آتان آغاج
هوٍندوٍرله‌شیب، گوٍنشه ساری یوٍکسه‌لیر.
صنعت داییما، آداملار اوٍچوٍن یارانیر و یقین کی اونو تانیماق، صنعتین منظوروندا اولان کیمسه‌لرین کیملییی‌نی تانیمامیش، اولاسی دئییل.
بو سؤز عزیز سلامی‌نین‌ده شعری حاقدا دئییله بیلر. اونون یازیب-یاراتدیغی شعرلر، بدیعی‌لیک‌لری‌له برابر، قایغی‌کئش‌دی‌لرده. یالنیز سیموول‌لار و بدیعی تصویرلره کیفایتلنمک، اینسان سئوه‌ر شاعرین اوٍره‌ک دؤیوٍنتوٍلرینه توختاق اولا بیلمز. رئال حیاتین، رئال‌دا اولای‌لاری وار. شاعر حیاتدا کئچن سربست واقعیت‌لره گؤز یوما بیلمز. بیر چوخ، سون واختلاردا تاپیلان اویدوروجو و عملسیزلییه یؤنلدن ایسیم‌لره رغمن، قایغی‌کئش شاعر جمعیت وارلیغیندان آسیلی اولان موضوع‌لارا یاناشمالی و شعرینین جؤوهری‌ده همین واقعیت‌لردن آلینمالی‌دیر.
عزیز سلامی «ماوی اوٍمید» آدلی بیر شعرجیکده، قورتولوشا اینانجینی، خزان وورموش و شاختا قووورموش، چیلپاق بوداقلی آغاجین یارپاقلانیب، پؤهره‌لنه‌جک استقبالیندا گؤسترمک‌له، ماوی‌لشدیریر. عادت اوٍزره «یاشیل اوٍمید» دئمه‌لی ایدی. لاکین شاعر، «ماوی» دئمک‌له هم سؤزوٍنوٍ غریبه‌لشدیریر، هم‌ده ماوی‌دن دویولان راحاتلیغی، قوتلولوغودا، سربست‌لیک‌له ائکیز گؤستریر:
ایمداد دیله‌ین اللر کیمی
آچیلا قالدی چیلپاق بوداق‌لار
نه یاخشی کی
اوووج-اوووج
ماوی اوٍمید وار.
ائله «سوسماز ماهنی»نین اساس فرقی، ائللر جیرتدان اولاجاق‌دان دا تصویرلریندن‌دیر. شاعرین ایلک کیتابیندا، خیال قوشو چوخ اوزاقلارا اوچا بیلمیر. علت بو کی، خیالین درینلییی، اؤزوٍنوٍ تصویرلرین بدیعی و اؤزه‌ل‌لیک‌لرینده گؤسترمه‌لیدیر و «ائللر جیرتدان اولاجاق»دا بو بدیعی‌لیک یوخدور کیمی‌دیر. «سوسماز ماهنی» دا آمما، بونون عکسینه شاهیدیک. شاعرین مرکب‌لنمیش ذووقوٍ، اونون ایسته‌تیک دوٍنیاسینی زنگین‌لشدیرمکده‌دیر. کیتابدا گئرچک دوٍنیانین ایچیندن سئزیلن، گؤزه‌ل تابلولارلا راستلاشیریق:
کئچمه‌یین بو یولدان
اوچماسین اوچاق‌دا اوٍزه‌ریندن
آغاج‌لار ائله دورسونلار
بوداق‌لاریندا سون یارپاقلاری
یولدا بئله قالسین
اوٍزه‌رینده سئحیرلی
رنگلر‌له توخونموش
بو اوزون خالی
کئچمه‌یین بو یولدان
اوچماسین اوچاق‌دا اوٍزه‌ریندن
شعرده پاییزدان سؤز گئتمه‌ییر. اوخوجو یالنیز بوداقلاردا قالان سون یارپاقلاردان بیلیرکی، یول اوٍستوٍنه توکوٍلن و اونون اوٍزه‌رینده شاعری اووسونلایان، آل-الوان ناخیشلی خالی توخویان شئی‌لر، خزان وورموش یارپاقلاردان عبارتدیر.
بورخئس دئییر:
“شعر، هر دؤنه، یئنی تجروٍبه‌دیر. شعری هر اوخودوقجا، تجروٍبه‌ده اوٍز وئریر و بو شعر دئمک‌دیر. عادیجه تجروٍبه‌لر، عادیجه یاشاییش فاکت‌لاری، شاعرین خیال و دویغو سوٍزگه‌جیندن کئچه‌رک بسله‌نیر و شعر دوغور:
ایستی چؤره‌کدن‌دی گوٍلوٍشوٍن
سرین سودان،
بایرام یومورتالاریندان‌دی گوٍلوٍشوٍن،
بیر قیرمیزی شیرین قارپیزلا
خوشبخت اولدوغوموز زامانلاردان.
گوٍلوٍشوٍن ایستی چؤره‌کدن اولماسینی نئجه یوزماق اولار؟ هانکی ایلگی‌لر بو بنزه‌تمه‌نین یارانماسینا تمل دوروب؟ منجه بعضن ایشرافادا اینانمالیییق. شاعرینده یوخ، اوخوجونون ایشرافینا. بئله سؤزلرین ان یاخشی اینجه‌له‌مه‌سی، اینجه‌له‌مه‌مه‌یینده‌دیر. گرک باش ایه‌ک و بیلک کی، بئله واختلار، یالنیز و یالنیز اوٍره‌ییمیزی دینله‌مه‌لیییک، دویغولاریمیزی ایمسیله‌مه‌لیییک. یوزماق‌لا شعری محدودلاشدیرماق، شاعرین سربست جوشان خیالینا انصافسیزلیق دئمک‌دیر. بو همان بورخئس دئین تجروٍبه‌دیر. هر دؤنه هر کیمسه‌نین طرفنیدن، اؤزه‌ل دویوم‌لارلا معنا تاپان و دئییم سینیرلارینا سیغمایان تجروٍبه.
بو کیمی اؤرنک‌لر «سوسماز ماهنی» دا آز دئییل. «چیچک‌لر» آدلی شعرین بیر بؤلوٍموٍنده، چیچک‌لرین تاریخ بویو یازیلمامیش وظیفه‌سینی، سئوگی داشیماق دوٍشوٍنن شاعر، سئون‌لرین بیر-بیرینه چیچک دئییل، کؤنوٍل وئرمه‌لرینی، چیچک لطافتینده ده رسم ائدیر:
خبری یوخدور کی چیچک‌لرین
نه اولدوغوندان سئوگی‌نین،
آمما گؤر نه سئوگی داشیییرلار
ائولردن-ائولره
اللردن-اللره!
ائله شعرینده بدیعی‌لییی بوندادیر. مین ایللرله تکرار اولان تجروٍبه‌نی یئنی‌دن تجروٍبه ائله‌مک. قوی بورخئسین سؤزوٍنوٍ گئنیشلندیره‌ک و شعرین هر اوخونماسینی یالنیز اوخوجو طرفیندن دئییل، شاعرینده طرفیندن، یئنی شعر دوٍشوٍنه‌ک. منجه، شعر، ائله شاعرینده اوخوماسیندا، تکرار اولان تجروٍبه‌دن عبارتدیر و هر دونه ایلکیندن فرقلی‌دیر. هله بونودا دئمک ایسته‌ییرم کی، بعضن شاعر، شعرینی یازاندان سونرا کشف ائدیر. باشقالارین گؤزوٍیله‌ده باخیر بعضن اوز شعرینه، شاعر «سوسماز ماهنی» دا اوخویوروق:
ائی بوٍتوٍن جانلی‌لار، گؤزلرینیزی
وئرین منه!
بیر گؤروٍم اونو.
شاعر یالنیز بیر جوٍت گؤز ایله گؤرمه‌یه کیفایت‌لنمه‌ییب، بوٍتوٍن جانلی‌لارین گؤزلرینی امانت ایسته‌ییر، سئوگیلیسی‌نین سودان چیخاندان سونرا کی، آفرودیت‌دن اوٍستوٍن گؤزللییی‌نی گؤرمه‌یه. گویا شعری‌ده بئله گؤرمک اولار. شاعرده، اوخوجودا، آیریلارین گؤزوٍیله اوخویوب، اوٍره‌یی‌له‌ده دویا بیلر. اونلارین دا تجروٍبه‌لرینی الده ائده‌رک، بیر آیری ته‌هرده اوخوماق اولار شعری.
«سوسماز ماهنی» نین یارارلیق‌لاری دا برابر، یارامازلیق‌لاری دا وار. منجه کیتابین قابیغیندا کی رسم، ایضاحسیز اولمالیدی. ۱۱-نجی صحیفه‌ده وئریلن ایضاح‌لار، اونون چوخ معنالی اولماسینی بیزدن اسیرگه‌ییر. کئشکه شاعر منیم دویغولاریمی اؤزوٍنوٍن و رسامین فیکرینه دوغرو یؤنلتمه‌یه‌یدی. بلکه‌ده بالتالانمیش آغاجی، حیات دوغار، آل-الوان پؤهره‌لی شام و … کیمی‌ده دوٍشوٍنمک، اوخوجونون حاققی‌میش.
بو ایضاح‌لار، بعضن شعرلرده‌ده گؤزه چارپیر. خصوصیله سوژئتلی شعرلرده. بو گوٍن حیکایه‌نین شعر گئییمی گئیمه‌سی، اینجه باخیشلی اوخوجونون ماراغینا قارشی دورور. اوخوجو اونو ناغیل-دئیه (حیکایه و رومان یازارلاری منی باغیشلاسین‌لار)، قویور قیراغا. «سوسماز ماهنی»نین بئله شعری چوخدور. «دوٍنیا بیر پنجره‌دیر» و «عالمین یاتان واختی» فصیل‌لر، میف و فولکلور باخیمیندان دیرلی اولسالاردا، شعریت‌لری سئیره‌ک‌دیر. اونلار ایستر-ایسته‌مز، نثره یاخینلاشیر، بلکه‌ده نثره چئوریلیرلر:
ایکی باجی وارمیش، بیر قارداش،
اولو گؤیلرمیش اونلارین یوردو.
باجیلار کیچیک قارداشی چوخ
سئورمیشلر،
ایچدیک‌لری بولاق سولاری
یئدیک‌لری اورمان مئیوه‌لری اولوردو.
تکرار، شاعرین سؤزوٍنه یئنی معنالاردا آرتیرا بیلر:
گوٍندوٍزلرله دولو
فصیل‌لرین اوٍزه‌ریندن
کئچدی گئجه
کئچدی
کئچدی
کئچدی…
«کئچدی»نین تکراری بو حیسسی گویا شاعرین اوٍره‌یینده بیر دیلک دالغالانیر و اودا گئجه‌نین کئچمه‌سی‌نین سوٍره‌کلی اولماسی‌دیر. بو تکرار بعضن ماراقلی و سؤزوٍن درینلشمه‌سینه‌ده یاردیمجی‌دیر. بونونلا بئله، تکرار همیشه مثبت رول اویناماییر. عکسینه، یوروجو و اوساندیریجی دا اولا بیلیر:
هئچ اولارمی قوش اوچماسین؟
هئچ اولارمی اویونجاق‌لاری اولماسین؟
هئچ اولارمی گوٍندوٍزلری اویناماسین؟
گئجه‌لری اویوماسین؟
هئچ اولارمی سوسایاندا سو ایچمه‌سین؟
آجیخاندا او یئمه‌سین؟
هئچ اولارمی… هئچ اولارمی…
هئچ اولارمی…؟
اؤرنک وئردیییم بؤلوٍمده، تکرارین ایکی دورومو وار. هم مضمون تکرار اولوب، نییه کی، بوٍتوٍن مصراع‌لار، تقریب‌له بیر معنانی داشیییرلار، هم‌ده «هئچ اولارمی» سؤزوٍ دفعه‌لرله دئییلیب‌دیر. بو تکرارلار یئرسیز اولدوغو حالدا، سؤزوٍن اوزانماسینا و نهایتده اوخوجونون بئزیکمه‌سینه باعث اولور. بو کیمی تکرارلار، کیتابین باشا-باشیندا گؤزه چارپیر.
قافیه و خصوصیله جیناسلی قافیه مجبورلوغوندا قالیب، گرکسیز کلمه‌لره باش ایمک، بعضن شعرین موسیقی‌دن قیداسیزلیغینا باعث اولان حرفلر اویوشمازلیغینا لاقید اولماق، شعرده اؤیوٍد وئرمک و بو کیمی آخساقلیقلاردا، «سوسماز ماهنی»نین زنگین‌لییینه یئری گلدیکجه آفت اولور….
