جيرتدانين ماهني‌سي
ناصر داوران
(عزيز سلامي‌نين، «سوسماز ماهني» آدلي کيتابينا، اؤته‌ري بير باخيش)
کيتابين تملي، قاباران سئوگي و نوستالژي‌دن عبارتدير.«سوسماز ماهني»دا، سئوگي‌نين دورلو ژانرلاري‌لا توش اولوروق. اؤزه‌ل سئوگي‌دن توتدو، جمعيت سئوگي‌سي، تورپاق سئوگي‌سي و امک سئوگي‌سينه‌دک. بونونلا ياناشي، کئچميش‌لرين حسرتي، وطن نوستالژي‌سي و ايتيريلميش دوستلار و دوستلوق‌لارين خاطيره‌لريندن قوپان قوخو، شاعرين روحونا چؤکوٍر. ائله خالق افسانه‌لرينه يؤنلمک و شيفاهي خالق ادبیاتيندان قيدالانمالاري‌دا بو باخيمدان اينجه‌له‌مه‌ليييک:
داغلارين آسلانيدي قاراجا چوبان،
آديندان دوٍشمن اسردي اوزاقلاردا.
کؤکسوٍنده آنجاق بير آسلانين اوٍره‌يي!
بيلمز کي نه وار دوزاق‌لاردا!
ائليندن، اوباسيندان آيري دوٍشن شاعرين وطن حسرتي، ايچيندن قايناياراق، بو مصراعلاري سونوجلايير:
قوپارديلار مني سندن
بوداقدان مئيوه دئييل
بوغازدان
ديل کيمي
ان يانديريجي دئييم‌له اوٍره‌ک گؤينرتيسي!
داغلارين قاري اريمکده‌دير. سانکي قارلار دئييل، داغ اوزوٍدوٍر کي ائنير دره‌يه، ياز گلير و شاعرين گؤزوٍ يولدادير. انتظار شاعر، گيزلي-گيزلي، ايستکلي‌سي ايله باهارين ايلگي‌لريندن‌ده دانيشير:
قايالار چيچک‌لنيردي
داغلار دره‌لره ائنيردي
من سني گؤزله‌ييرديم.
شاعر «کؤينهيينين قوخوسو» آدلي شعرينده، سئوگيليسي‌نين قوخوسونو هله‌ده دويور، هله‌ده آلير:
ايللر کئچدي اوزون-اوزون
ايللر کئچدي،
قالدي بورنومدا يئنه
قوخوسو کؤينهيينين.
عزيز سلامي‌نين شعرينده اؤنملي موضوعلاردان بيري‌ده آزادليق‌دير. امک نامينه و آزادليق نامينه موٍباريزه آپاران شاعر، ائللر جيرتدان اولاجاق، دان باشلاديغي يولو، «سوسماز ماهني»دا ايسه گئتمکده‌دير. يالنيز بو فرق ايله کي، ايکينجي کيتابدا، آچيق يوٍروٍشلوٍ و چوخ شعار وئره‌ن شاعر کيمي چيخيش ائتمه‌يير:
قارانليق‌لاردا ائنديکجه
ايشيغا اوجالدي آغاج.
تورپاغا کؤک آتان آغاج
هوٍندوٍرله‌شيب، گوٍنشه ساري يوٍکسه‌لير.
صنعت داييما، آداملار اوٍچوٍن يارانير و يقين کي اونو تانيماق، صنعتين منظوروندا اولان کيمسه‌لرين کيملييي‌ني تانيماميش، اولاسي دئييل.
بو سؤز عزيز سلامي‌نين‌ده شعري حاقدا دئييله بيلر. اونون يازيب-ياراتديغي شعرلر، بديعي‌ليک‌لري‌له برابر، قايغي‌کئش‌دي‌لرده. يالنيز سيموول‌لار و بديعي تصويرلره کيفايتلنمک، اينسان سئوه‌ر شاعرين اوٍره‌ک دؤيوٍنتوٍلرينه توختاق اولا بيلمز. رئال حياتين، رئال‌دا اولاي‌لاري وار. شاعر حياتدا کئچن سربست واقعيت‌لره گؤز يوما بيلمز. بير چوخ، سون واختلاردا تاپيلان اويدوروجو و عملسيزلييه يؤنلدن ايسيم‌لره رغمن، قايغي‌کئش شاعر جمعيت وارليغيندان آسيلي اولان موضوع‌لارا ياناشمالي و شعرينين جؤوهري‌ده همين واقعيت‌لردن آلينمالي‌دير.
عزيز سلامي «ماوي اوٍميد» آدلي بير شعرجيکده، قورتولوشا اينانجيني، خزان وورموش و شاختا قووورموش، چيلپاق بوداقلي آغاجين يارپاقلانيب، پؤهره‌لنه‌جک استقباليندا گؤسترمک‌له، ماوي‌لشديرير. عادت اوٍزره «ياشيل اوٍميد» دئمه‌لي ايدي. لاکين شاعر، «ماوي» دئمک‌له هم سؤزوٍنوٍ غريبه‌لشديرير، هم‌ده ماوي‌دن دويولان راحاتليغي، قوتلولوغودا، سربست‌ليک‌له ائکيز گؤسترير:
ايمداد ديله‌ين اللر کيمي
آچيلا قالدي چيلپاق بوداق‌لار
نه ياخشي کي
اوووج-اوووج
ماوي اوٍميد وار.
ائله «سوسماز ماهني»نين اساس فرقي، ائللر جيرتدان اولاجاق‌دان دا تصويرلريندن‌دير. شاعرين ايلک کيتابيندا، خيال قوشو چوخ اوزاقلارا اوچا بيلمير. علت بو کي، خيالين درينلييي، اؤزوٍنوٍ تصويرلرين بديعي و اؤزه‌ل‌ليک‌لرينده گؤسترمه‌ليدير و «ائللر جيرتدان اولاجاق»دا بو بديعي‌ليک يوخدور کيمي‌دير. «سوسماز ماهني» دا آمما، بونون عکسينه شاهيديک. شاعرين مرکب‌لنميش ذووقوٍ، اونون ايسته‌تيک دوٍنياسيني زنگين‌لشديرمکده‌دير. کيتابدا گئرچک دوٍنيانين ايچيندن سئزيلن، گؤزه‌ل تابلولارلا راستلاشيريق:
کئچمه‌يين بو يولدان
اوچماسين اوچاق‌دا اوٍزه‌ريندن
آغاج‌لار ائله دورسونلار
بوداق‌لاريندا سون يارپاقلاري
يولدا بئله قالسين
اوٍزه‌رينده سئحيرلي
رنگلر‌له توخونموش
بو اوزون خالي
کئچمه‌يين بو يولدان
اوچماسين اوچاق‌دا اوٍزه‌ريندن
شعرده پاييزدان سؤز گئتمه‌يير. اوخوجو يالنيز بوداقلاردا قالان سون يارپاقلاردان بيليرکي، يول اوٍستوٍنه توکوٍلن و اونون اوٍزه‌رينده شاعري اووسونلايان، آل-الوان ناخيشلي خالي توخويان شئي‌لر، خزان وورموش يارپاقلاردان عبارتدير.
بورخئس دئيير:
“شعر، هر دؤنه، يئني تجروٍبه‌دير. شعري هر اوخودوقجا، تجروٍبه‌ده اوٍز وئرير و بو شعر دئمک‌دير. عاديجه تجروٍبه‌لر، عاديجه ياشاييش فاکت‌لاري، شاعرين خيال و دويغو سوٍزگه‌جيندن کئچه‌رک بسله‌نير و شعر دوغور:
ايستي چؤره‌کدن‌دي گوٍلوٍشوٍن
سرين سودان،
بايرام يومورتالاريندان‌دي گوٍلوٍشوٍن،
بير قيرميزي شيرين قارپيزلا
خوشبخت اولدوغوموز زامانلاردان.
گوٍلوٍشوٍن ايستي چؤره‌کدن اولماسيني نئجه يوزماق اولار؟ هانکي ايلگي‌لر بو بنزه‌تمه‌نين يارانماسينا تمل دوروب؟ منجه بعضن ايشرافادا اينانماليييق. شاعرينده يوخ، اوخوجونون ايشرافينا. بئله سؤزلرين ان ياخشي اينجه‌له‌مه‌سي، اينجه‌له‌مه‌مه‌يينده‌دير. گرک باش ايه‌ک و بيلک کي، بئله واختلار، يالنيز و يالنيز اوٍره‌ييميزي دينله‌مه‌ليييک، دويغولاريميزي ايمسيله‌مه‌ليييک. يوزماق‌لا شعري محدودلاشديرماق، شاعرين سربست جوشان خيالينا انصافسيزليق دئمک‌دير. بو همان بورخئس دئين تجروٍبه‌دير. هر دؤنه هر کيمسه‌نين طرفنيدن، اؤزه‌ل دويوم‌لارلا معنا تاپان و دئييم سينيرلارينا سيغمايان تجروٍبه.
بو کيمي اؤرنک‌لر «سوسماز ماهني» دا آز دئييل. «چيچک‌لر» آدلي شعرين بير بؤلوٍموٍنده، چيچک‌لرين تاريخ بويو يازيلماميش وظيفه‌سيني، سئوگي داشيماق دوٍشوٍنن شاعر، سئون‌لرين بير-بيرينه چيچک دئييل، کؤنوٍل وئرمه‌لريني، چيچک لطافتينده ده رسم ائدير:
خبري يوخدور کي چيچک‌لرين
نه اولدوغوندان سئوگي‌نين،
آمما گؤر نه سئوگي داشيييرلار
ائولردن-ائولره
اللردن-اللره!
ائله شعرينده بديعي‌لييي بوندادير. مين ايللرله تکرار اولان تجروٍبه‌ني يئني‌دن تجروٍبه ائله‌مک. قوي بورخئسين سؤزوٍنوٍ گئنيشلنديره‌ک و شعرين هر اوخونماسيني يالنيز اوخوجو طرفيندن دئييل، شاعرينده طرفيندن، يئني شعر دوٍشوٍنه‌ک. منجه، شعر، ائله شاعرينده اوخوماسيندا، تکرار اولان تجروٍبه‌دن عبارتدير و هر دونه ايلکيندن فرقلي‌دير. هله بونودا دئمک ايسته‌ييرم کي، بعضن شاعر، شعريني يازاندان سونرا کشف ائدير. باشقالارين گؤزوٍيله‌ده باخير بعضن اوز شعرينه، شاعر «سوسماز ماهني» دا اوخويوروق:
ائي بوٍتوٍن جانلي‌لار، گؤزلرينيزي
وئرين منه!
بير گؤروٍم اونو.
شاعر يالنيز بير جوٍت گؤز ايله گؤرمه‌يه کيفايت‌لنمه‌ييب، بوٍتوٍن جانلي‌لارين گؤزلريني امانت ايسته‌يير، سئوگيليسي‌نين سودان چيخاندان سونرا کي، آفروديت‌دن اوٍستوٍن گؤزللييي‌ني گؤرمه‌يه. گويا شعري‌ده بئله گؤرمک اولار. شاعرده، اوخوجودا، آيريلارين گؤزوٍيله اوخويوب، اوٍره‌يي‌له‌ده دويا بيلر. اونلارين دا تجروٍبه‌لريني الده ائده‌رک، بير آيري ته‌هرده اوخوماق اولار شعري.
«سوسماز ماهني» نين يارارليق‌لاري دا برابر، يارامازليق‌لاري دا وار. منجه کيتابين قابيغيندا کي رسم، ايضاحسيز اولماليدي. 11-نجي صحيفه‌ده وئريلن ايضاح‌لار، اونون چوخ معنالي اولماسيني بيزدن اسيرگه‌يير. کئشکه شاعر منيم دويغولاريمي اؤزوٍنوٍن و رسامين فيکرينه دوغرو يؤنلتمه‌يه‌يدي. بلکه‌ده بالتالانميش آغاجي، حيات دوغار، آل-الوان پؤهره‌لي شام و … کيمي‌ده دوٍشوٍنمک، اوخوجونون حاققي‌ميش.
بو ايضاح‌لار، بعضن شعرلرده‌ده گؤزه چارپير. خصوصيله سوژئتلي شعرلرده. بو گوٍن حيکايه‌نين شعر گئييمي گئيمه‌سي، اينجه باخيشلي اوخوجونون ماراغينا قارشي دورور. اوخوجو اونو ناغيل-دئيه (حيکايه و رومان يازارلاري مني باغيشلاسين‌لار)، قويور قيراغا. «سوسماز ماهني»نين بئله شعري چوخدور. «دوٍنيا بير پنجره‌دير» و «عالمين ياتان واختي» فصيل‌لر، ميف و فولکلور باخيميندان ديرلي اولسالاردا، شعريت‌لري سئيره‌ک‌دير. اونلار ايستر-ايسته‌مز، نثره ياخينلاشير، بلکه‌ده نثره چئوريليرلر:
ايکي باجي وارميش، بير قارداش،
اولو گؤيلرميش اونلارين يوردو.
باجيلار کيچيک قارداشي چوخ
سئورميشلر،
ايچديک‌لري بولاق سولاري
يئديک‌لري اورمان مئيوه‌لري اولوردو.
تکرار، شاعرين سؤزوٍنه يئني معنالاردا آرتيرا بيلر:
گوٍندوٍزلرله دولو
فصيل‌لرين اوٍزه‌ريندن
کئچدي گئجه
کئچدي
کئچدي
کئچدي…
«کئچدي»نين تکراري بو حيسسي گويا شاعرين اوٍره‌يينده بير ديلک دالغالانير و اودا گئجه‌نين کئچمه‌سي‌نين سوٍره‌کلي اولماسي‌دير. بو تکرار بعضن ماراقلي و سؤزوٍن درينلشمه‌سينه‌ده يارديمجي‌دير. بونونلا بئله، تکرار هميشه مثبت رول اوينامايير. عکسينه، يوروجو و اوسانديريجي دا اولا بيلير:
هئچ اولارمي قوش اوچماسين؟
هئچ اولارمي اويونجاق‌لاري اولماسين؟
هئچ اولارمي گوٍندوٍزلري اويناماسين؟
گئجه‌لري اويوماسين؟
هئچ اولارمي سوساياندا سو ايچمه‌سين؟
آجيخاندا او يئمه‌سين؟
هئچ اولارمي… هئچ اولارمي…
هئچ اولارمي…؟
اؤرنک وئرديييم بؤلوٍمده، تکرارين ايکي دورومو وار. هم مضمون تکرار اولوب، نييه کي، بوٍتوٍن مصراع‌لار، تقريب‌له بير معناني داشيييرلار، هم‌ده «هئچ اولارمي» سؤزوٍ دفعه‌لرله دئييليب‌دير. بو تکرارلار يئرسيز اولدوغو حالدا، سؤزوٍن اوزانماسينا و نهايتده اوخوجونون بئزيکمه‌سينه باعث اولور. بو کيمي تکرارلار، کيتابين باشا-باشيندا گؤزه چارپير.
قافيه و خصوصيله جيناسلي قافيه مجبورلوغوندا قاليب، گرکسيز کلمه‌لره باش ايمک، بعضن شعرين موسيقي‌دن قيداسيزليغينا باعث اولان حرفلر اويوشمازليغينا لاقيد اولماق، شعرده اؤيوٍد وئرمک و بو کيمي آخساقليقلاردا، «سوسماز ماهني»نين زنگين‌لييينه يئري گلديکجه آفت اولور….