رقیه کبیری‌نین تحکیه اوسلوبو
همت شهبازی
باشلانیش: رقیه کبیری‌نین «قوشلار داها قورخمورلار» رومانی «مهرگان» ادبی اؤدولونده تقدیره لاییق گؤرونمه‌سینه سئویندیم. اونون یارادیجیلیق استعدادینی نظره آلدیقدا، بوندان دا یوکسک یئرلره لاییق اولماسی دوشونجه‌سینده‌یم. بو ادبی اؤدولون مکافات قازانان اثرلرینی اوخومامیشام. آنجاق ژوری هیئت‌لری‌نین ایللر بویو یازیب یاراتدیقلارینی و اونلارین موضوع حاقدا نظر صاحیب‌لری اولمالاری‌نین آلتینا جیزیق چکمک اولار. اونلارین پروفسیونال یاناشمالاری‌نین بیر دلیلینی ده ائله، رقیه خانیم کبیری‌نین آدی گئدن اثری حاقدا وئردیک‌لری کیچیک نظرده گؤرمک اولار. اثری اوخویانلار، اونلارین دئدیک‌لری بو کیچیک نظرلرینی، اوبیئکتیو بیر نظر اولدوغونو تصدیقله‌یه‌جک‌لر. طبیعی کی بو ادبی اؤدولون تنقید ائدیجی مقامی دا واردیر. او دا اؤلکه داخیلینده اولان دیل‌لرین ادبی یارادیجیلیق‌لارینی مکافات قیراغی باشقا بیر بؤلوم کیمی گتیریلمه‌سی و اونلاری یئنه ده مجبورا اؤلکه‌نین رسمی دیلینه ترجمه ائدیلمه‌سی‌دیر. مستقل ادبی مکافات، ادبیاتا دئموکراتیک یاناشماق ایسته‌ییرسه اونلاری اؤز دیل‌لرینده یازیلان اثرلر ایله اؤدول‌لندیرمه‌لی ایدی. بو دیل‌لرده یازیلان اثرلری یازدیقلاری دیلده قبول ائتمه‌لی ایدی.
رقیه کبیری آنا دیلیمیزده یاراتدیغی نثر اثرلری‌نین بدیعی کیفیتینه گؤره، همی ده سایجا چوخلوغونو نظره آلاراق کیفایت قدر ادبی محفلیمیزده تانیتدیریلماییب‌دیر. بوگونه قدر نثر ساحه‌سینده (من بیلیب اوخودوغوم قدر) بئش رومان، بئش حکایه‌لر توپلوسو و ایکی سفرنامه نثری‌نین چاپ اولماسینا شاهید اولموشوق.
«قوشلار داها قورخمورلار» اثرینه گلدیکده ایسه، دئمک اولار کی اثر اوچونجو شخص دیلی ایله دئییلیر. عمومیتله رقیه کبیری، بو دیلین عوض ائدیلمز بیر استفاده‌چیسی‌دیر. بو چوخ حاللاردا یاخشی آلینیر. تکجه «ائویم» رومانیندا سئچدییی بو دیل‌له راضی‌لاشا بیلمیرم. اونون دا خاص سبب‌لری واردیر.
رومانین تحکیه زامانی بلکه ده بیر ساعاتین ایچینده اولونور. نیلفرله نرگیز دنیز ساحیلینده یئرلشن لؤتگه ایچینده تانینمادان بیر بیرلرینه تصادوفی اولاراق یاخینلاشیر. داها دوغروسو اونلار لؤتگه ایچینه اوتوروب یئره دوشدوکده رومان باشلاییب سونا چاتیر. حادثه زامانی ایسه، دئموکرات فرقه زامانیندان بو گونه‌دک اوزون بیر زامانی احاطه ائدیر.
تحکیه ایکی قولدا ایره‌لی گئدیر. نیلفرله نرگیزین حیات‌لاری چرچیوه‌سینده. هر ایکیسی سولچو بیر حرکاتا باغلی‌لیقلاری اولدوغو حالدا زامان سوره‌سینده دوشونوب ایناندیقلاری دوشونجه‌نین بهره وئرمه‌مک فاکتورو اثرین سؤز قونولارینا چئوریله‌رک اونون موتیو مرکزینده دایانیر. عمومیتله «قوشلار داها قورخمورلار» رومانی ایله «ائویم» رومانی آراسیندا اوخشارلیقلار چوخدور. هر ایکی روماندا موتیو باخیمیندان یاخینلیق‌لار وار. سیاسی مبارزه نتیجه‌سینده –خصوصیله هر ایکی اثرده سولچولوق جریانی ایله باغلی- سینیخیب یئنیلن انسانلارین دوشونجه طرزلرینی گؤرمک اولور. اونلارین آراسیندا مبارزه طرزلری‌نین ده اوخشارلیقلاری واردیر. عمومیتله مبارزه‌نی، مدنی حالدا یعنی اعلامیه یایماق و کوتله‌نی اویاندیرماق مسئله‌سینده گؤردوک‌لرینی بیلیریک. هر ایکی رومانین قهرمانلاری، توپلومون اوخوموش و ضیالی قاتلاریندان اولماسی دا باشقا بیر اوخشارلیق‌دیر. (بونو بیز «مر آغاجی‌نین کهربا گؤزلری« و «یئردن اوجا تورپاق» رومانلاریندا دا گؤروروک).
بو ایکی رومانین تحکیه اوسلوبو دا عینی‌دیر. هر ایکی روماندا سوژئت‌لر قهرمانین حال حاضیردا دوردوغو زامان و مکاندان کئچمیشه آخیر، آرا سیرا حالا گلیر. داها دوغروسو تحکیه زامانی کئچمیشله ایندی آراسیندا گل-گئت ائدیر. قهرمانلارین بئینی بو ایکی زامان آراسیندا اولایلاشان حادثه‌لرله اویغون آخیب گئدیر. تکجه «ائویم» رومانیندا بو بئیین آخما جریانی‌نین هم سورعتی، هم ده تحکیه بیتیشیک‌لییی تئز تئز اولور. بونا گؤره ده «ائویم» رومانی بو تئکنیکی یئرینه یئتیرمکده داها سیخلیق حال داشییر. یعنی سوژئتین تئز تئز بیتیشیک‌لییی، رومان یازاری‌نین روایت استراتئژیسینی هم گوجلندیریر، همی ده مدرن‌لشدیریر. «قوشلار…» رومانیندا ایسه، سوژئت‌لر آراسیندا بعضن حتتا نئچه بؤلوم مسافه واردیر. بونا گؤره ده رومان سوژئتی او قدر ده یاخینلاشماییر. حتتا رومانین ایکی قهرمانی اولان نیلفرله نرگیزین باشینا گلن حادثه‌لری آیری آیریدا بیر رومان کیمی ده یازماق اولاردی. ساده‌جه یازیچی اونلاری دنیز ساحیلینده گؤروشدورمه نؤقطه‌نظرینی نظره آلاراق اونلارین سوژئت اورتاق‌لیقلاری دا بیر بیرینه یاخینلاشیر. اونلارا عاید اولان سوژئت‌لر آیری آیریجا سوژئت‌لر حساب اولونا بیلردی.
رقیه کبیری‌نین اثرلری‌نین بؤیوک استعدادی، سوژئت چئشیدلییی‌دیر. سوژئت چئشیدلییی‌نین اساس فاکتورور، اونلاری آسلاق ساخلاییب (تعلیق) اونونلا باغلی یئنی بیر سوژئت آرتیرماسیندادیر. آسلاق ساخلاییب سونرا دا بو کیچیک سوژئت‌لری سوژئت بوتؤولویونده بیر بیرینه اوستاجا تیکمکده‌دیر. اونون اوبرازلاری‌نین هر بیر کیچیک حرکت و عمل‌لرینه بیر سوژئت ماجراسی واردیر. عمل و حرکت‌لر بوشو بوشونا اولایلاشمیر. همین عمل‌لری اولدوغو یئرده دایاندیراراق اوخوجونو قانع ائتمک اوچون و اثرین قورغو (طرح) باغلارینی بیر بیرینه بند ائتمک اوچون یئنی سوژئت یاراتما تشبثونه ال آتیر. بو اؤزللیک اونون یالنیز بیر اثرینده یوخ، سجیه‌وی اولاراق بوتون اثرلرینه عایددیر.
رقیه کبیری‌نین تئکنیکی باجاریقلاریندان ساییلان مقاملاردان بیری ده کاراکتئر تانیتما تئکنیکاسی‌دیر. عمومیتله اونون کاراکتئرلری بیر نؤقطه‌ده تانیتدیریلیب سونا چاتمیر. اونلاری بیز اثرین بوتؤلویونده تانییب قورتارا بیلیریک. یعنی کلاسیک رومانچی‌لیقدا اولدوغو کیمی، اوبرازلاری بیر پاراگراف ایچینده، ظاهیری گؤرونوشو و داخیلی خاراکتئرینی تانیتدیرمیر. یازیچی حتتا بعضن بیر کاراکتئری رومانا بند ائتمک اوچون، اونو رومان گئدیشاتی ایله اویغونلاشدیرماق اوچون، اونو سوژئت‌له تانیتدیریر. (بونلارین هامیسینا اؤرنک‌لر وار ساده‌جه بیر اؤرنک دئییرم). نرگیزین آتاسینی، سلیمان ایله فیکیرداش اولماسینی گؤسترمک اوچون ساده‌جه دئمیر کی «اونون آتاسی سیاسی آدام ایدی». یا «سیاسی خبرلره قولاق آسیردی». اونو بئله‌جه نرگیزین آناسی (یعنی اؤز خانیمی‌نین دیلی ایله) سوژئت واسیطه‌سی ایله تانیتدیریر: «ده‌ده ائوینده ده قره‌بخت، ار ائوینده ده… خاخین اری گئدیب بازاردا اؤزونو اودا کؤزه ویریر بلکه بئش شاهی چوخ قازانسین، بیزیمکی ده گون اورتییه‌جان یاتیر، ایکیندی اولمامیش دا تپیلیر رادیونون دیبینه. بیر گون بو «پیک ایران»نین بلاسینی چحمه‌سخ منه نه دیسن، دئه! بو خط بو نیشان» (ص ۱۲۸). بو حالدا یازیچی بیر تیرله ایکی نیشان آلیر. هم نرگیزین آتا آناسینی، هم ده اونلارین هانسی دوشونجه‌یه صاحیب اولمالارینی آچیقلاییر. بونون ان بدیعی مقامینی اثرین ایلک ایکی صفحه‌سینده گؤروروک. بورادا فضا، اوبرازلار، تحکیه تئکنیکالارینی بیر بیرینه جالاشدیرراراق نمونه‌وی بیر تحکیه باجاریغی یارادیر. کیچیک بیر جومله‌نی آچیقلاییرام:
«نیلفر اونون [=نرگیزین] شسلی-بسلی قامتینه، دوروشوغونا باخدیقدا جوانلیغینی اؤزله‌ییر» (ص ۶).
جومله‌نین ایفاده اوسلوبوندان معنا چئشیدلییی یاراتماق، یازیچی‌نین ایکی باشلی تئکنیک اوصولوندان استفاده باجاریغینی گؤستریر. بیرینجییسی جومله ساللاق و اؤلو‌وای حالدا اؤزونو گؤسترمیر. باشقا سؤزله جومله‌نین ایچینده اولان معنا و یا ایفاده حذفی، اونون گؤوده‌سینی محکم‌لندیریر. ایکینجیسی، بیرینجیدن آسیلی اولاراق بیر اوخلا ایکی هدفی توشلاییر. جومله‌ده هم نیلفری هم ده ساحیل کناریندا دوران قادی‌نین ظاهیری گؤرونوشونو تانیتدیریر. داها دوغروسو بونونلا اونو اوخوجویا تانیتدیریر. همی ده درحال اؤزونون موقعیتینی، اؤزونون ظاهیری گؤرونوشونو، باشقا سؤزله اؤزونون یاشلی بیر قادین اولماسینی و قارشیسیندا دوران قادی‌نین ایسه گنج اولماسینی اوخوجویا تانیتدیریر. اوخوجو کیچیک بیر جومله‌ده ایکی اوبرازین ظاهیری گؤرونوشونو مقایسه ائده‌رک اونلار حاقدا معلومات کسب ائدیر.
بو کیچیک یازیدا ساده‌جه کیچیک مقاملارا توخوندوم. بونلاری و باشقا بدیعی نثر تئکنیک‌لرینی، اونون اثرلرینده نمونه‌لرله ده آچیقلاماق اولار.
موغان _ ۱۳۹۹/۳/۱۱
