فلسفه چهارشنبه‌های آخر زمستان در فرهنگ آذربایجان
حسین واحدی
قبل از فرا رسیدن عید نوروز یا همان ایل بایرامی، آخرین چهارشنبه پایان سال اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ منطقه آذربایجان غربی دارد. برای بوجود آمدن نوروز نیز چهار عنصر دست به دست هم می‌دهند تا طبیعت بیدار شود. از زمانهای قدیم انسانها بر این باور بود که چهار عنصر آب و آتش و باد و خاک هستند که باعث بیداری طبیعت می‌شوند.
مردم آذربایجان چهار هفته قبل از عید نوروز، و به مناسبت همین چهار عنصر روزهای چهارشنبه را برای اجرای مراسم انتخاب کرده‌اند. این مراحل عبارتند از:
۱٫ سوچرشنبه‌سی ۲٫ اُود چرشنبه سی ۳٫ یئل چرشنبه سی ۴٫ تورپاق چرشنبه‌سی
اولین چهارشنبه آخر سال را در فرهنگ آذربایجان «سو چرشنبه‌سی» می‌گویند. این چهارشنبه در مناطق مختلف آذربایجان نامهای دیگری مانند «ازل چرشنبه« یا « چیلله قاچدی» یا «ایلک چرشنبه« یا «یالانچی چرشنبه» نیز گفته می‌شود. در سو چرشنبه‌سی (چهارشنبه آب) آب‌ها نو می‌شوند و دوباره به رودخانه‌ها و کانال‌های طبیعی برمی‌گردند و در حوزه‌های آبی حیات به طبیعت باز می‌گردد.
در این روز قبل از طلوع آفتاب مردم به کنار رودخانه‌ها و محل‌های آبی رفته و دست و صورت خود را می‌شویند و به طرف همدیگر آب می‌پاشند و از روی آب می‌پرند تا سعادت و خوشبختی در سال جدید نیز نصیبشان شود و مشکلات و رنج و عذابشان را به آب نو بدهند.
در باورهای مردم تُرک آذربایجان در مورد آب این گفته‌ها آمده است:
- سفره‌یه سو داغیلماسی آیدینلیق‌دیر (اگر در سفره آب ریخته شود، نشان از برکت و روشنی است)
- سو ایچه‌ن آدامی ایلان چالماز (کسی که آب می‌نوشد را مار نیش نمی‌زند)
ضرب‌المثل‌هایی در مورد آب:
- سو اولان یئرده، دیریلیک اولار (جایی که آب وجود دارد در آن زندگی وجود خواهد داشت)
– سویو چیرکلندیره‌نین نعشینه سو تاپیلمز (کسی که آب را کثیف کند برای غسل دادنش آب پیدا نمی‌شود)
دومین هفته را گذشتگان ما با عنوان «اود چرشنبه‌سی» (چهارشنبه آتش) نامگذاری کرده‌اند که مظهر حرارت و نور و روشنایی است. این چهارشنبه از باورهای انسانهای گذشته به خورشید و آتش بوجود آمده است. در این روز مردم با روشن کردن آتش که در زبان ترکی «تونقال قالاماق» گفته می‌شود، مردم از روی آتش می‌پرند و بدیهای درونشان را در آتش می‌سوزانند تا با دلی صاف و تمیز به استقبال بیداری طبیعت بروند.
موقع پریدن از روی آتش این جملات نیز گفته می‌شود:
آغیرلیغیم- بیغیرلیغیم بوردا قالاسان
دیش آغریم، باش آغریم بوردا قالاسان
آتیل- باتیل چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
(تمام بدیها و مریضی‌هایم در این آتش بماند و بخت و شانس من نیز باز شود)
نیاکان ما سومین هفته از ماه آخر زمستان را «یئل چارشنبه‌سی» نامگذاری کرده‌اند، چون در این هفته باد با آمدن خود به زمین و طبیعت زندگی و نوید بیداری می‌دهد. به این چهارشنبه «کولک اویادان چرشنبه» و یا «کولک چرشنبه» نیز گفته می‌شود. مردم بر این باورند که باد با آمدنش آب و آتش را به حرکت وا می‌دارد و باعث بیداری طبیعت می‌شود. در مورد باد، در فرهنگ آذربایجان، افسانه‌ها، نغمه‌ها و داستانهای زیادی گفته شده است. مراسمات روز یئل چرشنبه‌سی با اجرای فردی با عنوان «یئل بابا» (باد بابا) برگذار می‌شود.
نغمه‌ای در مورد یئل بابا:
آ یئل بابا، یئل بابا،
تئز گل، بابا، گل، بابا
سووور بیزیم خیرمانی،
آتینا وئر سامانی
دن داغیلیب داغ اولسون،
منیم جانیم ساغ اولسون
آ یئل بابا، یئل بابا،
قوربان سنه، گل بابا.
(باد بابا، زود بیا و خرمن ما را بوجاری کن و کاه را به اسب‌ها بده و دانه‌ها را همه جا بپاش و زندگی را احیا کن، با بابا قربانت برم زود بیا)
آخرین چهارشنبه فصل زمستان نیز تحت عنوان «تورپاق چرشنبه‌سی» (چهارشنبه خاک) نام نهاده شده است که طبیعت با جذب گرما و حرارت بیدار می‌شود. این روز در نزد مردم با نام «ایلین سون چرشنبه‌سی» و یا «آخیر چرشنبه» مشهور است.
در نزد انسانها (به دلیل از خاک بودن خود انسان) تورپاق (خاک) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مردم آذربایجان بر این باورند که بعد از چهاشنبه خاک، بیداری و زندگی دوباره آغاز می‌شود و خاک جان تازه‌ای پیدا می‌کند.
در این چهارشنبه با برپایی مراسماتی همچون روشن کردن آتش، گرفتن فال بایاتی (بایاتی فالی)، روشن کردن شمع، پخت پلو، بردن هدیه برای نو عروسان، حاضر کردن سمنو و… به استقبال بهار می‌روند و جشن می‌گیرند.
