ملانصرالدین: «آسیانین اویانما» دؤورونون پارلاق آیناسی
حسن ایلدیریم
۱۹۰۶- نجی ایلین آپریل آیی‌نـین ۷- سینده تفلیس شهرینین کوچه‌لرینده ۸-صحیفه‌لیک شکیل‌لی، زنگلی بیر گولگو روزنامه‌سی یایـیلماغا باشلادی. روزنامه‌نین آدی- «ملانصرالدین»، دیلی آذربایجان دیلی، موضوعلاری آذربایجان خالقی‌نـین، قافقازلی‌لارین، عمومیت‌له یاخـین شرق و اورتا آسیا خالقلارینـین حیاتـیندان آلینمیش موضوعلار و کاریکاتورلار- جانلی حیات تصویرلری ایدیلر!
روزنامه محتلف موضوعلار، رنگارنگ ادبی نؤوع‌لر، گولگو نؤوعونون چـئشید- چـئشید بیچیم‌لری، اوسلوبلاری، ایفاده واسیطه‌لری‌ایله زنگین‌لشدیکجه دونیا خالق‌لاری‌نین تجروبه‌سیندن، بؤیوک طنز اوستادلاری‌نـین یارادیجی‌لـیغـیندان بهره‌لندیکجه، اونون تأثیر دایره‌سی آرتـیردی. آز بیر زاماندا روزنامه قافقازین حدودلارینی آشیب، قونشو اؤلکه‌لره یول تاپدی و شرق عالمی‌نین قارانلـیق حیاتـینا ایشیق ساچاراق، بؤیوک بیر اجتماعی- ادبی مکتب (ملانصرالدین مکتبی) یاراتدی:
بو گون «ملانصرالدین» روزنامه‌سی‌نین یارانماسیندان۱۰۰ ایل کـئچیر.(۱) یوز ایل بو مکتب شرق عالمینه ایشیق ساچمیش و یـئنی- یـئنی روزنامه‌لرین، یازیچی و شاعیرلرین سیماسیندا اؤزونو یاشاتمیشدیر! و یاشادیر…
«ملانصرالدین»ین ایلک نومره‌سی. بؤیوک متفکر، یازیچی و اجتماعی خادم، شرق عالمی‌نین پارلاق اولدوزو: میرزه جلیل محمدقلی زاده‌نین «سیزی دئـیب گلمیشم ای مسلمان قارداشلاریم…» مشهور کلامی‌ایله بئله باشلانـیردی!.
(۱۹۰۷- ۱۹۰۵)نجی ایللر روس انقلابی، شرق خالقلارینـین اویانماسیندا مهم رول اوینادی. انقلابین دالغالاری آسیا خالق‌لاری، هابئله روس امپراطورلوغوندا یاشایان خالقلارینـین اجتماعی- اقتصادی و معنوی قورولوشلارینا گوجلو تأثیر بوراخدی. استعمار- استبداد دونیاسی‌نـین چوروموش پایه‌لرینی سارسیلتدی! و اجتماعی فیکیرین بوتون ساحه‌لرینده‌ده دؤنوش یاراتدی. ضیالـی‌لار، زحمتکش کوتله‌لری انقلابی- دموکراتیک ایده‌یال‌لارینی منیمسه‌ییب و استعمار و استبدادلا مبارزه‌یه گیریشدیلر. اجتماعی عدالت‌سیزلیک، موهومات، مدنی گـئری‌لیک، معنوی آلچاقلـیق‌لارلا آمانسیزجاسینا دؤیوشه باشلادیلار.
بئله بیر تاریخی شرایط‌ده، اجتماعی ضدیت‌لرین کسگین‌لشمه‌سی دؤورونده، ادبیات و اینجه صنعت‌‌ده خلقی‌لشمه‌لی‌ایدی. شاعیر، یازیچی، متفکرلره‌ده کؤهنه دونیانـین مرتجع قالـیق‌لاری‌نـین عـئـیبه‌جر سیماسینـی افشا ائـتمک اوچون یئنی ایفاده واسیطه‌‌لری گرک ایدی. داها دوغروسو خالقـین حیاتـینا حاکیم کسیلمیش جهالت، عطالت کیمی معنوی بوخوولارینی قـیرماق اوچون یئنی- یئنی شیوه تاپماق لازیم‌ایدی.
بؤیوک متفکر، دموکرات یازیچی، میرزه جلیل محمدقلی‌زاده، بو وسیله‌نی، بو واسیطه‌نی کشف ائـتدی: گولوش! «ملانصرالدین»! گولوشو! آخماق‌لاری، قولو زورلولاری، کوت بئیین‌لری، قانمازلاری، ظالیم آغالاری، وجدان‌سیز بئی‌لری قامچی‌لاماق اوچون «ملانصرالدین» گولوشو لازیم ایدی. میرزه جلیل طنزی گوجلو بیر بدیعی ایفاده واسیطه‌سی کیمی کشف ائتدی! «ملانصرالدین» آدینـی اؤزونه تخللوص سئچدی! بو کشف داهیانه کشف‌ایدی.
بؤیوک ادیبین یارادتدیغی «ملانصرالدین» مجله‌سی ایلک نومره‌سیندن تا سون نومره‌سینه‌دک (۱۹۳۱- ۱۹۰۶) عئیبجرلیک، یارامازلـیق، ظولوم و زوراکارلـیق‌لاری افشا ائتمک و جهالت جارچی‌لاری‌نـین، عطالت بایقوش‌لاری‌نـین سسینی بوغماق اوچون گولوش‌دن، مهارت‌له فایدالاندی. اونلاردان استفاده ائتدی.
میرزه جلیل چوخ دوزگون اولاراق، یازدی: «ملانصرالدین»ی طبیعت اؤزو یاراتدی، زمانه اؤزو یاراتدی.”
بؤیوک ادیب، یاخشی بیلیردی کی ادبی حادثه‌لر اؤز باشینا یارانمیر. اونلاری جامعه‌نین قانونلاری‌نـین ضرورتی تؤره‌دیر. «ملانصرالدین»نین ده یارانماسی بو قانون‌دان استثنا دئییل‌دیر.
«سیزی دئییب گلمیشم ای منیم مسلمان قارداشلاریم…» سؤزلری‌ایله اوخوجولارا مراجعت ائدن «ملانصرالدین» ائله بیر واختدا گلمیشدی کی خالقـین اونا چوخ بؤیوک احتیاجی وارایدی: بیر طرفدن دونیادا یئنی فیکیرلر، دموکراتیک دوشونجه‌‌لر، باش قالدیریر و اجتماعی عدالت، آزادلـیق کیمی اجتماعی ایستک‌لر خالق طرفیندن ایر‌لی سورولوردو. دیگر طرفدن دونیانـین استعمارچی، مستبد قووه‌‌لری، استثمارچی زلی‌لر اؤز منافع‌لرینی قوروماق اوچون، خالق‌لار آراسیندا دوشمن‌چیلیک تؤره‌دیر، مستعمره اؤلکه‌لری‌نین وارینـی تالاماق اوچون اورالاردا خرافاتـی، موهوماتـی یایـیر، خالقـین معارف‌لنمه‌سی، آیـیلماسی قارشیسیندا مختلف مانع‌‌لر تؤره‌دیردیلر. اونلارین گونو- گوندن سیمالاری دییشیلیر، داها غدارلاشیردی. بئله بیر واختدا: «ملانصرالدین» مجله‌سی، جانلـی، مزه‌لی، ساده، ماراقلـی دیلی، گولمه‌لی شکیل‌لری، آجی گولوشو، کنایه‌سی، لاغلاغـیسی، استهزاسی ایله، قولو زورلولاری، قولدورلاری، طنز آتشینه توتوردو. اؤلدوروجو گولوش‌‌لری‌ایله خالق دوشمانلارینـی آلچالدیردی. ائله‌جه‌ده یوموشاق آتماجالاری‌ایله موهومات ایچینده کیریمیش خالقـی سانجیردی. بئله‌لیک‌له «ملانصرالدین» خالق اوره‌یینه یول تاپیر، اونلارین گؤزونو آچیر، پیس‌‌لیک‌لره قارشی نیفرت و غضب حیس‌لری آشیلایـیردی و زحمتکش‌لرین نقصانلارینـی، مزه‌لی گولوش‌ایله لاغا قویوردو..
«ملانصرالدین» گوله- گوله، ایچینه آغلایا – آغلایا ملی حدودلاری آشیر و بوتون شرق عالمینه ایشیق ساچیردی!
«ملانصرالدین» مجلهسینین دوغولماسی و انکشافی‌ایله آذربایجان ادبیاتـیندا، ائله‌جه‌ده یاخـین شرق‌ده طنز یوکسک زیروه‌یه قالخاراق، اؤزونون ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. او زامان «ملانصرالدین» مجلهسینین اطرافیندا توپلانان قلم صاحب‌لری، رسام‌لار اؤز دؤورلری‌نین ان مشهور سیمالاری‌ایدی، هره‌‌سی‌نین اؤز اوسلوبو و یازی شیوه‌سی وارایدی. آنجاق مجلهنین او اوستاد صنعتکارلارین‌دا یارادیجیلـیق انکشافیندا، خالق ایچری‌سینده تانـینمالاریندا رولو اولموشدور. «ملانصرالدین» مجلهسینین اطرافیندا تانـینمیش یازیچی و شاعیرلردن باشقا، مین‌لرله مخبر توپلانمیشدی. اونلار، دونیانـین دؤرد بوجاغـیندان «ملانصرالدین» تحریریه‌سینه مکتوبلار گؤندریردی. بو مکتوبلار یئنی- یئنی خبرلر، تزه- تزه موضوعلار و… دولو ایدی. بو مکتوبلاری گؤندرن‌لر: معلم‌لر، حکیم‌لر، طلبه‌لر، عالیم‌لر، فهله‌لر، کندلی‌لر، شهر ساکین‌لری… محتلف طبقه‌لره و صینیف‌لره منسوب اولان شخص‌لرایدیلر.
میرزه جلیل- ین باشچی‌لـیق ائتدیی بو جریان‌دان «ملانصرالدین» چیلیک آدی ایله بؤیوک بیر اجتماعی_ ادبی مکتب یاراندی. بو مکتب تکجه آذربایجاندا دئییل بلکه، ایران، تورکیه، اورتا آسیا خالقلارینـین ادبیاتـیندا اؤزونون لیاقتلی داوام‌چیلارینی یئتیردی! بو مکتب‌ین معاصر تمثیل‌چی‌لری اونو لاییقینجه هله‌ده یاشاتماقدادیر! آکادمیک ممدعارف دئییر کی: «ملانصرالدین» مجلهسینین بئینی میرزه جلیل، اونون قلبی‌ایسه صابردیر. بؤیوک عالیم چوخ دوز دئییر.
جلیل محمد قلی‌زاده بؤیوک بیر آلچاق کؤنؤللوک‌له یازیر: «ملانصرالدین تک بیر مؤلفین اثری دئییل، او بیر نئچه منیم عزیز یولداشلاریمین قلم‌لری‌نین اثرلری‌نین مجموعه‌سیدیر. من‌ده اونلارین آنجاق آغ‌ساققال یولداشی‌یام».
«ملانصرالدین» ادبی مکتبینه منسوب یازیچیلار، بدیعی یارادیجیلـیق سبک‌لری اؤز، موضوع سئچمه، تصویر ائتمه، تیپ یاراتما اوصول‌لاری ایله باشقالاریندان فرق‌لنیردیلر. «ملانصرالدین»چیلر اساس موضوع‌لارینـی معاصر حیات حادثه‌لری تشکیل ائدیردی. بو صنعتکارلار عادی احوالات‌لار ایچیندن، حادثه‌لری سئچنده، جامعه‌ده هئچ بیر خارق‌العاده کیفیت‌لری ایله آیریلمایان آداملارین ایچری سیندن سئچیردیلر. اونلارین بؤیوک باجاریق و قابلیت‌لری بو ایدی کی، بو «کچیک» انسانلارین دونیا گؤروشونو، حیاتا مناسبتینی، سئوینج و نیفرت‌لرینی، حیاتداکی موقعیت‌لرینی آچا- آچا، جامعه‌نین داخیلی ضدیت‌لرینی، اجتماعی برابرسیزلیگی، ظولمو و … افشا ائدیردیلر!
«ملانصرالدین»چیلر، ملی ادبیاتدا ایشله‌نن بیر چوخ طنز نؤع‌‌لری‌ایله یاناشی گولگو مطبوعاتـی اوچون، اویغون اولان یئنی قالـب‌لر، نؤع‌لر، اوسلوبلار، ایفاده‌لردن بوللو- بوللو استفاده ائدیردیلر. اونلار شفاهی ادبیاتدا گـئنیش یایـیلمیش و بیر اوجو خالقـین اوره‌یینده اولان آتالار سؤزو، تاپماجا، آتماجا، ناغـیل، لطیفه، ماهنـی، بایاتـی و… نؤعلریندن و کلاسیک و دونیا ادبیاتـیندا درین ایز بوراخان ایفاده اوصول‌لاریندان‌دا باجاریق‌لا بهره‌لنیردیلر. دونیانـین طنز اوستالاری طرفیندن و ها بئله طنز مطبوعات‌لاریندا بول- بول درج اولونان:فیلیه‌تون، لغت، تلگراف، پوست قوتوسو، صحنه‌جیک اعلانلار، مکتوبلار مکالمه‌لر، سیاحت‌نامه‌لر و اونلارجا باشقا طنز ایفاده واسیطه‌لریندن، اوسلوب و اوصول‌لاریندان استفاده ائدیردیلر.
«ملانصرالدین» مجلهسینین ان چوخ استفاده ائتدیی گرافیک طنز نؤعلری کاریکاتور ایدی. کاریکاتور مجلهنین دؤرد صحیفه‌سینی احاطه ائدیردی. بو کاریکاتورلار باعث اولوردولار کی، مجلهنین مطلب‌لرینی ساوداسیزلاردا آسان وجه ایله باشا دوشسونلر. آذربایجان دیلینی بیلمه‌ین یـئرلرده کاریکاتورلار مجلهنین یایـیلماسی‌نـین بیرینجی واسیطه‌سی‌ایدی. «ملانصرالدین» مجلهسینین کاریکاتورلاری دونیادا چوخ شهرت قازانمیشدی. اونلار آذربایجان و قونشو اؤلکه‌لرین کاریکاتور صنعتی‌نین انکشافیندا میثیل‌سیز رول اوینامیشدیر.
«ملانصرالدین»ین استفاده ائتدیگی بدیعی قالیب‌لردن بیر نئچه میثال:
تلگراف: کلکته- انگلیس حکومتی مسلمانلار ایله آتش‌پرست‌لر (زرتشت‌‌لر) آراسیندا فتنه سالـیب ووروشدورماق نقشه‌سی چکیر. لاکین بو ایش بورالاردا تئز اولدوغوندان، مقدونیه و قافقازدان تجروبه اولونموش «دستورالعمل» گؤزله‌ییر».
آتالار سؤزو: آتـی آتـین یانـیندا باغلاسان خان دؤنوب دئییر بیریسینی باغـیشلا منه!
آدام یاتا- یاتا عالیم اولار.
اؤلمه ائششه‌ییم اؤلمه! یازگلر، حریت بیتر.
لغت: استولوپین بیزیم لغت‌یمیزده بو سؤزون ایکی معناسی وار. بیر: اوستول ایپین، ایکینجی: اوستالیپین. معلوم دور کی، باش وزیر آداملاری دار آغاجیندان آسدیرارکن، اوستول و ایپ لازیم اولور، بونا گؤره اونا اوستول ایپین یعنی اوستول- ایپ دئمیشلر. ایکینجی معنایا گلینجه: لاپین ژاپونجا دللک دئمک‌دیر. باش وزیر دومادا سول پارتیالارا قارشی اولگوجونو ایتی‌له‌دیی اوچون آدینـی اوستالاپین قویموشلار!»
فیلیه‌تون: «عزیزیم آمریکالی ایندی بویور گؤر‌ک نه مقصد ایله دونیانـین او باشیندان، بو باشینا گلیب‌سن؟ منیم یقینیم‌دیر کی، سنین خیالـیندا بیر بیجلیک وار، مثلن بو مقصد ایله گلیب‌سن کی، بیچاره مسلمانلاری توولایـیب آخـیردا امتیاز صاحبی اولاسان و بیزی فهله کیمی ایشله‌دیب، بیزیم اؤز الیمزله قازاندیغـیمیز پول‌لاری دولدوراسان جیبینه و آخـیردا دا خراسان قالـی‌لاریندان، بخارا دری‌لریندن، نخجوان ججیم‌لریندن، شاماخـی شال‌لاریندان، ایران شیر و خورشیدیندن، بیر یوک توتوب وطنه سوغات آپاراسان و گـئدیب آمریکادا بیر کتاب یازاسان و همین کتابدا…»
«ملانصرالدین» مجله‌سی، گونش کیمی اؤز اطرافـینا اونلارجا گولگو روزنامه و مجله‌سین توپلامیش و اونلارا ایشیق ساچمیش‌دیر. ائله‌جه، «ملانصرالدین»ادبی مکتبی بؤیوک، یازیچی، شاعیر، رسام‌لار یئتیرمیش‌دیر. اونلار تکجه آذربایجاندا دئییل، بلکه‌ده یاخـین شرق‌ده، خصوصی ایله تورک دیللی خالق‌لار آراسیندا بو مکتبی تمثیل ائدن مشهور ادبیات خادیم‌لری، سؤز اوستالاری اولموشدولار کی، اونلار اؤزلری ده کیچیک منظومه یاراتمیشدیلار و «ملانصرالدین» مجلهسینین یارنماسیندان یوز ایل کـئچسه‌ده، بو گون ده بو مکتب‌ین داوام‌چی‌لاری واردیر. حتّا ایراندا، آذربایجاندا و… دئمک «ملانصرالدین» هله‌ده یاشاییر.
تورکیه، ایران آذربایجانی، روس، انگلیس، فرانسه و… عالیم‌لری «ملانصرالدین» مجلهسینین،تأثیری، اونون بؤیوک معماری میرزه‌جلیل و بؤیوک صابر حاققـیندا اونلارلا کتاب، مین‌لرله مقاله…. یازیب‌لار و یازاجاق‌لار. بیز بورادا دونیانـین مشهور عالیم و سؤز اوستالاری‌نـین بیر نئچه‌سی‌نین «ملانصرالدین» حاققـیندا بعضی ملاحظه‌لرینی قئید ائدیریک.
روس ایرانشناسی پورفسور م.س ایوانف مشروطیت حاقدا مقاله‌‌لری‌نین بیرینده «ملانصرالدین» مجلهسینین شرق ده، خصوصی ایله ایراندا ملی آزادلـیق حرکاتـینا گؤستردیگی خدمتی قیمت‌لندیره‌رک یازیر: «بو مجلهنین ایران حادثه‌لری حاققـیندا چوخ یاخشی معلوماتی وار ایدی. او همین حادثه‌لره عکس صدا وئریردی. بو مجله فارس دیلینده نشر ائدیلن، گولگو روزنامه و مجله‌لر قده‌ر گـئنیش شهرت قازانمیشدی…»
ابوالقاسم لاهوتی: «صابرین اثرلری او قده‌ر ساده، روان، خلقی، عاقلانه، قورخماز روح‌دادیر کی، آزادلـیق سئون هر بیر انسانین اوره‌یینه یول گؤسترمیش‌دیر. بو ساحه‌ده من اونون اوستالـیغـینا منّتدارام. ایرانـین دیگر طنزچی‌‌لری‌نین اثرلری منیم کیمی، اورتا آسیانـی دولاشدیغـیم ایللرده، گؤردوم کی، قطعن صابرین تأثیریندن خارج دئـییل…”
ایرانداکی ملی آزادلـیق انقلابی دؤورونون طنز شعری‌ده صابر یارادیجی‌لـیغـینا اولدوقجا مدیون دور. اثرلری ملی چرچیوه‌نی آشیب کـئچه‌رک اؤز تأثیرینی آذربایجان حدودوندان چوخ اوزاق‌لارادا یایمیش‌دیر. بونون اوچون‌ده من صابرین دوغوم گونو بایرامینـی بوتون شرق امکچی‌لری‌نین بایرامی حساب ائدیرم.»
ناظم حکمت (بؤیوک دونیا شاعیری) صابر حاقدا بئله سؤیله‌ییر.: «صابر نه تک آذربایجا‌نـین، بلکه اورتا آسیانـین، یاخـین شرقین ان بؤیوک شاعیرلریندندیر. من صابری، اونون اؤز آنا دیلینده اوخویا بیلدیگیم اوچون اورک‌دن سئوینیرم…. ۱۹۰۸- جی ایلین تورکیه‌انقلابیندان اول و سونرادا صابرین شعرینی تورکیه‌ده هم ضیالـی‌لار هم‌ده عادی خالق کوتله‌سی محبّت و هیجانلا اوخویورلار….. بیز صابری سئویریک، اونا حدسیز محبّت و احترام بسله‌ییریک. بیز یازیچی و شاعیرلر صابری اؤز اوستادلاریمیزدان سانـیریق…»
تاجیک عالیمی، بؤیوک شرقشناس ای. س. بیراگینسکی یازیر: ««ملانصرالدین» مجله‌سی شرق خالقلارینـین حیاتـیندا تام بیر حادثه ایدی. بو مجله خالقـین منافعی اوغروندا ارتجاع علـیهینه مبارزه آپاران سیاسی مطبوعات نمونه‌سی ایدی.»
دونیا شهرتلی عالیم آکادمیک پروفسور ی.ا. برتلس «ملانصرالدین مجلهسینین بین‌الخالق اهمیتی حاققـیندا دئمشیدیر: «ملانصرالدین، مجلهسینین تأثیری چوخ بؤیوک اولموش و بو تأثیر آذربایجان‌نـین سرحدلرینی آشیب، تورکیه، ایران و حتّا هندوستانا قده‌ر یاییلمیشدیر.»
۲۰- نجی عصرین اوللرینده، ایللر بویو آسیا خالقلارینـین اوره‌یینده یاشایان افسانه‌وی «ملانصرالدین»، بؤیوک میرزه جلیل‌ین سیماسیندا، «آسیانـین اویانماسی» دؤورلرده دوغولدو و او دؤرون پارلاق آیناسینا چـئوریلدی. ایندی آرتـیق، «ملانصرالدین» (میرزه‌جلیل محمد قلی‌زاده) ۱۰۰ایل‌دیر کی دونیانـی گزه- گزه انسانلاری غفلت یوخوسوندان اویاتماقدادیر
ایضاح:
۱- مقاله ملانصرالدین مجلهسینین ۱۰۰ ایللیگی مناسبتیله ۲۰۰۶ نجی ایلده یازیلمیشدیر
