دیل و توپلوم* / دوکتور نونهال بایار**
آذربایجان تۆرکجه‌سینه اویغونلاشدیران: خلیل قربانی
اؤزت
دیل، انسانلار آراسیندا آنلاشمانی ساغلایان بیر واسطه‌دیر. دولاییسی‌لا دیل، بیرلیکده یاشامانین بیر سونوجودور، ضرورتی‌دیر. ایستر خبرلشمه‌ده ایسترسه دویغو و دۆشونجه‌لرین مخاطبیمیزه اؤتورولمه‌سینده ان ائتکیلی یول، دیلی ان گؤزل شکل‌ده قوللانماق‌دیر. بو گئرچک، هامیمیز طرفیندن بیلینمه‌سینه باخمایاراق، تأسف‌له تۆرکجه‌میز موضوعسوندا یئترینجه حساس داوراندیغیمیز سؤیلنه‌بیلمز. بونون باشیندا اؤز دیلیمیزی ان یاخشی شکل‌ده اؤیرنمه‌ییمیز و اؤیرتمه‌ییمیزده‌کی اسکیک‌لیکلریمیز گلمکده‌دیر. انسانلاریمیزدا بوگۆن تۆرکجه سئوگیسی، آنا دیلی دویغوسو، دیل شعورو و دویارلی‌لیغی یئترینجه وار می؟ بو سورغولارین یاخشی‌جا دۆشونولمه‌سی، دواملی گؤز اؤنونده توتولماسی گرکیر. توپلومون تملینی اولوشدوران و اونو ملّت حالینا گتیرن ان اؤنَملی عنصرلردن بیری ده دیل‌دیر. بوگۆن تۆرکیه’ده چئوره کیرلنمهسی، هاوا کیرلنمهسی کیمی چئشیتلی کیرلنمه‌لرین آرا-سیرا بیر ده «دیل کیرلنمهسی» واردیر. دیل دویارلی‌لیغی و دیل شعورو باخیمیندان گؤرولن اسکیکلر، تۆرکجه’نین گله‌جگی اۆچون جدّی بیر تهلکه‌دیر. تبلیغیمیزده اؤرنکلرله بو موضوعلار اۆزرینده دورولاجاقدیر.
آچار کلمه‌لر: دیل و توپلوم، یانلیش قوللانیملار، دیل شعورو، دیل کیرلنمهسی
دیلیمیزین گۆنجل مسئله‌لری
دیلین داها چوخ آنلامی واردیر. آنجاق بیزی ایلگی‌لندیرن، «انسانلارین دۆشوندوکلرینی و دویدوقلارینی بیلدیرمک اۆچون کلمه‌لرله و اشارت‌لرله ائتدیگی آنلاشما، دیل» آنلامی‌دیر. دیلین بو معناسینی داها چوخ دیلچی، دیل‌بیلیمجی، ادبیات‌چی، یازار فرقلی باخیش آچی‌لاری و بویوتلاری‌لا افاده ائتمه‌یه چالیشمیشدیلار: «دیل، انسانلار آراسیندا آنلاشمانی ساغلایان طبیعی بیر واسطه، اؤزونه مخصوص قانونلاری اولان و آنجاق بو قانونلار چرچیوه‌سینده گلیشن جانلی بیر وارلیق، تملی بیلینمه‌ین زمانلاردا آتیلمیش بیر گیزلی آنلاشمالار سیستئمی، سسلردن هؤرولموش اجتماعی بیر قوروم‌دور.»۱ «دیل، انسانلارین مقصدلرینی آنلاتماق اۆچون قوللاندیقلاری بیر سسلی اشارت‌لر سیستئمی‌دیر.»۲ «دیل، بیر آن‌دا دۆشونه‌بیلمه‌یه‌جگیمیز قدَر چوخ یؤنلو، دَییشیک آچی‌لاردان باخینجا باشقا-باشقا کیفیت‌لری گؤسترن، بعضی سِرّلرینی بوگۆن ده چؤزه‌بیلمه‌دیگیمیز سِحرلی بیر وارلیق‌دیر. او ایستر انسان، ایستر توپلوم، ایسترسه انسان و توپلوم‌دان آیری دۆشونوله بیلمه‌یه‌جک اولان بیلیم، صنعت، تئکنیک کیمی بۆتون ساحه‌لرله ایلگیلی اولان، عینی زمان‌دا اونلاری اولوشدوران بیر قوروم‌دور.»۳ «دیل، فرده جمعیتین باغیشلادیغی ان بؤیوک میراث و جهاز‌دیر.»۴ «دیل؛ دویغو، دۆشونجه و ایستکلرین، بیر توپلوم‌دا سس و آنلام یؤنوندن اورتاق اولان اؤیه‌لر و قورال‌لاردان یارارلاناراق باشقالارینا اؤتورولمه‌لرینی ساغلایان چوخ یؤنلو گلیشمیش بیر سیستئم‌دیر.»۵ «دیل ساده‌جه کۆلتورو داشییان بیر عنصر دگیل عینی زمان‌دا کۆلتورون اولوشماسینی ساغلایان قورولوشو و اولوشماسینداکی سِحر چؤزوله‌بیلمه‌میش، اوکسیژئن کیمی گؤره‌بیلمه‌دیگیمیز آنجاق اونسوز دا قوُرابیلمه‌دیگیمیز بیر وارلیق‌دیر.»۶
بۆتون بو تانیملارین ایشیغیندا دیلین ان معیّن اؤزللیکلرینی سیرالاساق؛ یوز ایل‌دیرلر انسانلارین آنلاشمالارینی ساغلایان علاقه‌نین ان تمل آراجی، سینیرلاری آشاراق بیر انسان توپلولوغونو ملّت ائدن، چوخ یؤنلو سس قورولوشو اولان اشارت‌لر سیستئمی‌دیر. ایستر سؤزلو افادهده اولسون ایستر یازیلی افادهده اولسون مقصدیمیزی دیل‌له افاده ائدیریک. بیر دیلی اؤیرنمک، او دیلی ائتکیلی بیر شکل‌ده قوللانماق و بیلگی‌لری یئنی‌دن قوُرماق اۆچون او دیلین اوخوما، یازما، دینلمه، دانیشما و دیل‌بیلگی‌سی ساحه‌لرینده باشاریلی اولماق گرکلی‌دیر. بیر انسانین ان ائتکیلی قوللاندیغی دیل آنا دیلی‌دیر.
دیل، انسانلار آراسیندا آنلاشمانی ساغلایان بیر واسطه‌دیر. دولاییسی‌لا دیل، بیرلیکده یاشامانین بیر سونوجودور، گرکی‌دیر. ایستر خبرلشمه‌ده ایسترسه دویغو و دۆشونجه‌لرین مخاطیمیزه اؤتورولمه‌سینده ان ائتکیلی یول، دیلی ان گؤزل شکل‌ده قوللانماق‌دیر. بو گئرچک، هامیمیز طرفیندن بیلینمه‌سینه باخمایاراق، تأسف‌له تۆرکجه‌میز موضوعسوندا یئترینجه حساس داوراندیغیمیز سؤیلنه‌بیلمز. بونون باشیندا اؤز دیلیمیزی ان یاخشی شکل‌ده اؤیرنه‌بیلمه‌ییمیز و اؤیرده‌بیلمه‌ییمیزده‌کی اسکیک‌لیکلریمیز گلمکده‌دیر.
یحیی کمال’ین «تۆرکجه آغزیمدا آنامین سۆدودور.» دئیه‌رک یۆکسلتدیگی، «فاضل حۆسنو داغلارجا»نین ایسه «تۆرکجه‌م منیم سس بایراغیم.» دئیه‌رک هم یۆکسلتدیگی هم ده مقدس حالا گتیردیگی دیلیمیزه گرکلی قایغی‌نی گؤستریریک‌می؟ عجبا بوگۆن انسانلاریمیزدا تۆرکجه سئوگیسی، آنا دیلی دویغوسو، دیل شعورو و دویارلی‌لیغی یئترینجه وار می؟ بو سورغولارین یاخشی‌جا دۆشونولمه‌سی و بونلارا چاره تاپیلماسی ضروری‌دیر. توپلومون تملینی اولوشدوران و اونو ملّت حالینا گتیرن ان اؤنَملی عنصرلردن بیری ده دیل‌دیر. بوگۆن تۆرکیه’ده چئوره کیرلنمهسی، هاوا کیرلنمهسی کیمی چئشیتلی کیرلنمه‌لرین آرا-سیرا بیر ده «دیل کیرلنمهسی» واردیر. دیل دویارلی‌لیغی و دیل شعورو باخیمیندان گؤرولن اسکیک‌لیکلر، تۆرکجه’نین گله‌جگی اۆچون جدّی بیر تهلکه‌دیر.۷
گۆنوموزده تۆرکجه ایله ایلگیلی باشلیجا سورونلاری بئله سیرالایابیلریک: ۱. دیل شعورونون یوخلوغو، ۲. یانلیش قوللانیملار، ۳. یابانجی کلمه جوشقوسو، ۴. کلمه-تئرمین تؤرتمه‌ده‌کی یئترسیزلیک، ۵. یابانجی دیل اؤیرتیمی ایله یابانجی دیل‌ده اؤیرتیمین قاریشدیریلماسی و ۶. تۆرکجه اؤیرتیمینده‌کی قایغی‌سیزلیق.
- دیل شعورونون یوخلوغو
بیر ملّتی آیاقدا توتان دَیَرلر «دیل، دین، تاریخ، عُرف و عادتلر»دیر. بونلاردان بیری ضرر گؤره‌جک، پوزولاجاق اولورسا او ملّتین کۆلتورو، خاصیتی و غرورو زده‌له‌نیر. هله دیلینی ایتیرن بیر ملّت ۆچون آرتیق یاشاماق و دوام حقی گؤزله‌مک ممکن دگیل‌دیر. بیر مملکتین کۆره‌یینی یئره گتیرمک اۆچون اوردوسونو پوزماقدان، تورپاقلارینی اشغال ائتمکدن ده داها ائتکیلی یؤنتَم، دیلینی و ایمانینی تخریب ائتمک، پوزماق، یوخ ائتمه‌یه چالیشماق‌دیر. دیل بیر ملّتین هم قیلیجی هم قالخانی‌دیر. دولاییسی‌لا دیلیمیزی دۆزلتمک، اونا صاحب چیخماق بیر وطن بورجودور. بو شعورلا یئتیشدیریلمه‌ین اوشاقلاریمیزدا دیل شعورونون اولماسینی گؤزله‌مک خطادیر. دیل شعوروندان محروم یئتیشدیریلن نسل‌لرین ده دیلینی سئومه‌سی، اونا قایغی گؤسترمه‌سی و یا قۏروماسی دا گؤزلنه‌بیلمز.
اؤیرنجی‌نین اؤیرنیم حیاتی‌نین ایلک دؤنَم‌لرینده آنا دیلی شعورونون و سئوگی‌سی‌نین قازاندیریلماسی یاخشی بیر دیل قوللانیجی‌سی یئتیشدیریلمه‌سینده اؤنَملی یئر توتور. اؤز دیلی‌نین معنا زنگین‌لیگینی و افاده گۆجونو کشف‌ائدن اؤیرنجی، دیلین تمل قورال‌لارینی اؤیرنمه‌ده، یازیلی و سؤزلو آنلاتمادا اؤزونو افاده ائتمه‌ده چتین‌لیک یاشامایاجاقدیر. دیل سئوگی‌سینی دادمیش هر کؤرپه، دیلینه جوشقویلا باغلی قالاجاق و ایکینجی، اۆچونجو دیل اؤیرنمه‌ده داها هوَسلی، باشاریلی اولاجاقدیر. آنا دیلی سئوگی‌سی‌نین وئریلمه‌سینده درس کتابلاری، اوخوما پارچالاری، آنا دیلی اؤیرتمنی‌نین دیلی قوللانماداکی باشاری‌سی، اؤیرتمن’ین قوللاندیغی یؤنتَم‌لر کیمی بیرچوخ فاکتورون ائتکیسی واردیر. اوخوما پارچالاری‌نین موضوعلاری‌نین اؤیرنجی‌یه خطاب ائتمه‌سی، چاغین گرکلرینه، آنا دیلی ائییتیمی‌نین آماجلارینا اویغون، ماراقلی موضوعلارین اولماسی و بو پارچالارین دیل و اُسلوب باخیمیندان گۆجلو اولماسینا دقت ائدیلمه‌لی‌دیر.۸
- یانلیش قوللانیملار
گۆنوموزده تۆرکجه’نین یازیلی و سؤزلو قوللانیمیندا چوخ بؤیوک یانلیش‌لار آپاریلدیغینی، دیلین وار اولان قورال‌لارینا اویولمادیغینی حتی انسانلارین اؤزلرینه گؤره دیل قورال‌لاری اولوشدوردوقلارینی گؤروروک. ایلک اؤیرتیم‌دن یۆکسک اؤیرتیمه قدَر اوخول‌لاریمیزدا گؤرولن تۆرکجه یئترسیزلیکلری، اونیوئرسیته اؤیرنجی‌لریمیزده بئله سیخ-سیخ گؤزه چارپان سؤزلو و یازیلی افاده قصورلاری، پوزوق جمله‌لر و تلفظ یانلیش‌لاری، رسمی یازیشمالاردا گؤزه باتان افاده قصورلاری، مطبوعات-نشر اورگانلارینداکی قایغی‌سیزلیقلار و… تۆرکجه‌میزین گله‌جگی اۆچون اؤنَملی بیر تهلکه اولوشدورماقدادیر.
تئلئویزیون سِیر ائدرکن و یا رادیو دینلرکن دقت ائتدیگینیزده؛ کلمه‌لرین یانلیش تلفظ‌لرینی، آرگو قوللانیم‌لارین چوخلوغونو، وورغولارین و تونلامالارین پوزوقلوغونو فرق ائتمه‌مک ممکن دگیل. اۆزوجو اولان دا بونلارین سایی‌لاری‌نین چوخلوغودور. دئمک هر کانال‌دا مطلقا قولاغینیزی جیرماقلایان، سیزی راحت‌سیز ائدن بیر دانیشیق و دولاییسی‌لا دانیشیق آپاران وار. یابانجی فیلم‌لرین سسلندیریلمه‌لرینده‌کی پوزوقلوق‌لار، رئکلام‌لاردا قوللانیلان پوزوق دیل ایله اَیلنجه پروگراملاری‌نین سونوجولاری و قوناق صنعتچی‌لرین دانیشیق پوزوقلوق‌لاری، باشدا گنج‌لر اولماق اۆزره انسانلاریمیزی ائتکی‌لمک‌ده و تلفظ پوزوقلوق‌لارینا، یانلیش قوللانیملارا سبب اولماقدادیر.
تئلئویزیون رادیو کانال‌لاری سونوجولوق و اسپیکئرلیکده دیلی دۆزگون و یانلیش‌سیز قوللانما اؤنجه‌لیکلی اولمالی‌دیر. دیل شعورو و سئوگیسی اؤزللیکله قازاندیریلمالی‌دیر. ائکران مسئولیتی بونو گرکدیریر. سونوجو و اسپیکئر آدایلاری، اؤنجه‌لیکله دیلی دوغرو و دۆزگون قوللانما موضوعسوندا جدّی بیر ائییتیم‌دن کئچیریلمه‌لی‌دیر. تۆرکجه’یه قارشی قایغی‌سیزلیق، مسئولیت‌سیز داورانیشلار، دیلی یانلیش قوللانما ساده‌جه کۆتله علاقه آراجلاریندا گؤرونمور. چئشیتلی پئشه‌لرده‌کی آیدینلار، اوخوجو-یازار کسیم، دولت آداملاری، اؤیرتمن‌لر، هر اؤیرتیم سویّه‌سینده‌کی اؤیرنجی‌لر اۆچون ده بو دوروم سؤز موضوعسودور. چئوره‌میزده اؤزونو «عایشه من.» دئیه تانیدانلار، اجزانه[داروخانه]سینه «اجزانه تۆلین» آدینی وئرنلر، «چوخ بؤیوک شاشیردیم!» دئیه حیرت ائدنلر، هر سؤیلنه‌نه «اوکئی» دئییب سونرا دا «بَی» دئیه‌رک گئدنلر، «گۆوَن منه.»، «اؤزونه یاخشی باخ.» کیمی ترجمه جمله‌لرله دانیشانلار هئچ ده آز دگیل. بئله بیر دۆشونورسک؛ دانیشارکن ایکی سؤزو بیر آرایا گتیره‌بیلمه‌مک، دواملی «شئی» کلمه‌سی‌له جمله قورماق و یا «آآآآ، ائ‌ائ‌ائ‌ائ» کیمی سسلر چیخارماق، قارشیلیقلی دانیشیب دردینی افاده ائده‌بیلمه‌مک، اؤزونو افاده ائده‌بیلمه‌مک، دۆزگون جمله قورابیلمه‌مک، سؤیله‌یه‌جگیمیز کلمه‌لری اونوتماق، قیساجاسی «دانیشابیلمه‌مک» فرق قویمادان داها چوخ انسانین اورتاق دردی اولدو. بوتون بو سیخینتی‌لارین ان بؤیوک سببی ده «اوخوما آلیشقانلیغیمیزین یوخلوغو»دور. چۆن‌کی دوغرو دانیشابیلمک، دویغو و دۆشونجه‌لریمیزی ان یاخشی شکل‌ده یانسیدابیلمک، دۆزگون جمله‌لرله اؤزوموزو افاده ائده‌بیلمک، کلمه خزینه‌میزین زنگین‌لیگینه و قوللاناجاغیمیز کلمه‌لرین آنلاملارینی، ان دوغرو شکل‌ده بیلمه‌ییمیزه باغلی‌دیر. کتاب، قزئت، درگی، سؤزلوک و… اوخومایان بیر انسان‌دان یاخشی دانیشماسینی، یاخشی یازماسینی گؤزله‌مک سهو اولور.
- یابانجی کلمه جوشقوسو
گۆنوموزده تۆرکجه، هاراداسا آنا دیلیمیز اولدوغونو اونوتدوراجاق اؤلچوده یابانجی کلمه‌لرله دولدورولماقدا، اؤز کلمه‌لریمیز ده دیشلانماقدادیر. چالیشدیغیمیز قوروملاردان، اوخودوغوموز درگی، قزئت و کتابلاردان، سِیر ائتدیگیمیز پروگراملاردان، خسته‌له‌نینجه گئتدیگیمیز خسته‌خانالاردان، تعطیلیمیزی کئچیردیگیمیز هوتئل‌لردن، بیزی او هوتئل‌لره گؤتورن توریزم شرکتلریندن، اوشاقلاریمیزی گؤندردیگیمیز اوخول‌لاردان، ساغلیغیمیز اۆچون قوللاندیغیمیز محصول‌لاردان، ائویمیزی تمیزله‌دیگیمیز ماتئریال‌لاردان، بَیه‌نه‌رک گئیدیگیمیز پالتارلاریمیزدان، اوتوردوغوموز سایت‌لارا، آلیش‌وئریش ائتدیگیمیز ماغازا و مارکئت‌لره، بیر دینجلمه فاصله‌سی وئردیگیمیز چؤرک‌خانالارا، پولوموزو امانت ائتدیگینیز بانکالارا، ائویمیزی، عائله‌میزی، بۆتون مال وارلیغیمیزی، حیاتیمیزی سیگورتالاتدیغیمیز سیگورتا[بیمه] شرکت‌لرینه، کۆچه‌میزین گوشه‌سینده‌کی قورویئمیشچی‌یه یعنی یاشادیغیمیز دنیایا دقت‌له باخدیغیمیزدا گؤردوگوموز؛ بیر سیرا یابانجی کلمهایله دولو اشاره‌لر.
بۆتون بو تقلید، اؤز کلمه‌لری وارکن کلمه‌لرین یابانجی دیل‌ده‌کی قارشیلیقلارینی قوللانما احتیاجی هارادان گلیر؟ عجبا محصولو داها چوخ ساتسین، قزئتی، درگی‌سی داها چوخ اوخونسون، رئستورانی‌نین مشتری‌سی آرتسین، سئچکین (!) خسته‌لر اؤز خسته‌خانا‌سینی ترجیح ائتسین، هوتئلینه داها چوخ توریست گلسین، بانکاسی، کافه‌سی، دوکانی داها هاوالی، داها مودئرن، داها آوروپالی اولسون دئیه آدلارینی انگیلیس‌جه و یا فرانسیزجا قویورلار می؟ تأسف‌له گۆنوموزده بونلارلا دا کفایتلنمه‌ییب اوشاقلارینا یابانجی دایه‌لر توتان، اونلارین داها آنا اوخولوندایکن یابانجی دیل اؤیرنمه‌لری اۆچون چیرپینان آنا- آتالار؛ دانیشارکن اۆچ کلمه‌سیندن ایکیسی انگیلیس‌جه اولسون دئیه مشغول اولان کۆلتورلو(!) انسانلار؛ قارشی‌سینداکینی ساده‌جه تۆرکجه یازیب دانیشیر، یابانجی تئرمین‌لری بیلمیر دئیه کیچیلن بؤیوک انسانلار دا وار.
بوراداکی تمل مسئله؛ انسانلاریمیزداکی تۆرکجه سئوگی‌سی‌نین، دیل شعورونون و طبیعی کی بونلاری فرده قازاندیراجاق ائییتیم سیستئمی‌نین یئترسیزلیگی‌دیر. اونودولمامالی‌دیر کی؛ «سؤز وارلیغی، ساده‌جه بیر دیل‌ده بیر سیرا سسلرین بیر آرایا گلمه‌سی‌له قورولموش سیمگه‌لر، کۏدلار یا دا دیل‌بیلیم‌ده‌کی تئرمینی‌له گؤسترگه‌لر اولاراق دگیل، عینی زمان‌دا او دیلی دانیشان توپلومون قاوراملار دنیاسی، مادّی معنوی کۆلتورون یانسیدیجی‌سی، دنیا گؤروشونون بیر بؤلمه‌سی اولاراق دۆشونولمه‌لی‌دیر.»۹
- کلمه-تئرمین تؤرَتمه‌ده‌کی یئترسیزلیک
دیل دۆشونجه‌نین، تئکنیکین و بیلیمین گلیشیمینی ایزله‌ییر. زمان ایچینده یئنی تاپینتی‌لار، دین‌لر، فکر آخیملاری دیل‌ده یئنی قاوراملاری قارشیلامانی گرکدیریر. دولاییسی‌لا بیر دیل‌ده یئنی کلمه‌لر هر زمان اۆچون تؤره‌دیله‌بیلر. بو بیر احتیاج‌دیر. بیر دیلین گلیشمه‌سی، زنگین‌لشمه‌سی، حیاتیمیزا یئنی گیرن نسنه و قاوراملارا قارشیلیق اولاراق اؤز بُنیه‌سیندن کلمه‌لر تؤره‌ده‌بیلمه‌سی‌له ممکن‌دور. بو موضوعداکی گؤروشلرینی «پیامِ صفا» بو شکل‌ده افاده ائتمیشدیر: «ایچینده یابانجی کلمه اولمایان تک بیر مدنی لسان یوخدور. یابانجی کلمه‌دن قورخمایالیم. لسانین قاپیلاری اؤنونه کونترول قویالیم. بو کونترول، نه معارف مفتّشی‌دیر نه ده دیل قورومو اؤیه‌سی. بو کونترول تۆرک صنعتکاری‌نین ذوقی‌دیر، اونا گۆوه‌نیریز.»۱۰
آلمانیا، فرانسا، ماجارستان کیمی اؤلکه‌لرده دیللرینی یابانجی دیللرین استیلاسیندان قورتارابیلمک اۆچون دیل گؤمروکو آدینی وئره‌بیله‌جگیمیز بیر اویقولاما واردیر. بو اویقولامایا گؤره، یئنی بیر تاپینتی آپاریلدیغی یا دا یئنی بیر آلَت ایجاد ائدیلدیگی زمان، هئرهانسی بیر گئجیکمه‌یه فرصت وئرمه‌دن بو قاوراما اویغون یئنی بیر کلمه-تئرمین تؤره‌دیلمکده‌دیر. بئله‌جه یابانجی کلمه‌لر دیله گیریب یئرلشمه‌دن قارشیلیقلار اولماقدا و دیلین یوزلاشما[انحطاط]سی، یابانجی کلمه و تئرمین‌لرله دولماسی اؤنلنه‌بیلمکده‌دیر. تۆرکجه’ده ایسه عمومیتله یابانجی کلمه‌لر دیلیمیزه یاخشی‌جا یئرلشدیکدن سونرا قارشیلیقلار اولماغا چالیشیلماقدادیر. بیر دیل‌ده یئرلشن هر یابانجی کلمه زمان‌لا اؤز کۆلتورونو ده برابرینده گتیریر. بونون سونوجوندا دا دیل، کیملیگینی قورویابیلمز و ملّی اولما اؤزللیگینی ایتیرر.
تئرمین‌لر، یابانجی دیللرده‌کی کلمه‌لرین دیلیمیزه گؤمروکسوز گیریش قاپیسی اولموشدور. تئکنیک و بیلیمین ایره‌لی‌لمه‌سی‌له اورتایا چیخان یئنی قاوراملارین، یئنی آلت‌لرین، عربجه و فارسجا اولدوقلاری اۆچون دیل‌دن آتیلان کلمه‌لرین یئرلری بوش قالمایاجاغیندان بوگۆن یئنی تئرمین‌لرین یارادیلما‌سی بیر ضرورت‌دیر.۱۱
هر یابانجی کلمه و یا تئرمینه اولان قارشیلیقلار باشاریلی اولمایابیلر. یابانجی کلمه‌لرین تۆرکجه قارشیلیقلاری یئرینه اوریژینال شکل‌لری قوللانیلیر و دیلیمیزه یئرلشیر. بو دوروم بئله بیر گئرچگی اورتایا چیخارماقدادیر: یابانجی کلمه و تئرمین‌لره قارشیلیقلار تؤره‌دیرکن سرعتلی داورانمانین یانیندا، تۆرکجه’نین آهنگینه، قورال‌لارینا اویغون عینی زمان‌دا خلقین ده راحت منیمسه‌یه‌بیله‌جگی کلمه‌لر تؤره‌دیلمه‌لی‌دیر. دیل‌ده بیرلیک قاورامی اصلا اونودولمامالی‌دیر. عکس تقدیرده بیر تئرمین مرکّب‌لیگی قاچینیلماز اولور.
یئنی کلمه و تئرمین‌لر تؤرتمه‌ده اۆزرینده دورولماسی گرکن بیر دیگر خصوص دا؛ دیل‌ده اؤزلشدیرمه چالیشمالاری آدی آلتیندا تۆرکجه’دن آتیلان عربجه و فارسجا کلمه‌لره قارشیلیق تاپما چالیشمالاری‌دیر. بو ائله بیر دؤنَم‌دیر کی گنج‌لرله بؤیوکلری آراسیندا اوچوروملار یاراتمیش، کۆلتوروموزو آیاقدا توتان داها چوخ کلمه دیلیمیزدن آتیلمیش، بیرنئچه کلمه خارجینده، ایستر قورولوش ایستر آنلام باخیمیندان یانلیش، حتی اویدورما داها چوخ کلمه تؤره‌دیله‌رک دیلیمیزه سوخولموشدور. داها سونرا بو یانلیش‌دان دؤنولموش لاکن تۆرکجه بؤیوک بیر یارا آلمیشدیر. ساده‌جه عربجه و یا فارسجا اولدوقلاری اۆچون؛ «روح» کلمه‌‌سی وارکن «تین»، «کلمه» وارکن تیلجیک، «اجل» وارکن «سۏنقو»، «عدالت» وارکن «تۆزه»، «عقل» وارکن «اوُس»، «بلدیه» وارکن «اورای»، «جلوه» وارکن «کیریتما»، «اداری» وارکن «یؤنَتسل»، «افاده» وارکن دئیه‌م۲۲ کیمی قارشیلیقلار تؤرَتمک، بونلاری قوللانماغا مجبور ائتمک دیل‌ده و دۆشونجه دونیامیزدا بؤیوک حصارلارا سبب اولموشدور. بونون یانیندا عینی دؤنَم‌ده تۆرکجه’یه اویغون دوغرو تؤرَتمه‌لر ده ائدیلمیش آنجاق بونلارین سایی آزینلیق‌دا قالمیشدیر.
- یابانجی دیل اؤیرتیمی ایله یابانجی دیل‌ده اؤیرتیمین قاریشدیریلماسی
اؤلکه‌میزده گؤرولن بؤیوک یانلیشلاردان بیری، یابانجی دیل اؤیرتیمی ایله یابانجی دیل‌له اؤیرتیمین بیر-بیرینه قاریشدیریلماسی‌دیر. گۆنوموز دونیاسیندا یابانجی دیلین و یابانجی دیل اؤیرنمه‌نین اؤنَمی البته کی دارتیشیلابیلمز. هر نوع مناسبت، علاقه و گلیشمه اۆچون یابانجی دیل شبهه‌سیز چوخ گرکلی‌دیر. بو نقطه‌ده ائدیلن ان بؤیوک یانلیش؛ یابانجی دیلین آراج دگیل آماج اولاراق گؤرولمه‌سی‌دیر. حال‌بوکی یابانجی دیل، آماج دگیل آراج‌دیر.
ایشین ان دۆشوندوروجو جهتی، یابانجی دیل‌له اؤیرتیم آپاران قوروملاردا اوخویان تۆرک اوشاقلاری‌نین تۆرکجه’نی اهمال ائتمه‌لری، اؤزللیکله یازیلی و سؤزلو آنلاتیم یئترسیزلیکلری ایچینه دۆشمه‌لری و اؤز دیللرینی کیچیک سانیب خور گؤرمه‌لری‌دیر. دئمک ان بؤیوک تهلکه ده بورادادیر. آنا دیلی‌نین یئترسیز اولدوغو اینانجی ایله یئتیشدیریلن بیر گنج، اؤز دیلینه و کۆلتورونه اصلا سایقی دویماز.
ائدیلمه‌سی گرکن شئی، یابانجی دیل اؤیرتیمی ایله یابانجی دیل‌له اؤیرتیمی بیر-بیرینه قاریشدیرماماق‌دیر. چاغیمیزدا چوخ گرکلی اولان یابانجی دیل اؤیرتیمی، اوخول‌لاریمیزدا ان یاخشی شکل‌ده گئرچکلشدیریلمه‌لی‌دیر. بونون ان ائتکیلی یوللاری دا آرانمالی‌دیر. آنجاق مملکتیمیزین گله‌جگی و کۆلتورو آچی‌سیندان بؤیوک تهلکه‌لر داشییان یابانجی دیل‌له اؤیرتیم دوزاغینا دۆشولمه‌مه‌لی‌دیر. بونون اۆچون ده هر شئی‌دن اؤنجه آنا دیلی دویغوسو، دویارلی‌لیغی و دیل شعورو ایشلنمه‌‌لی‌دیر. بیزلر ساغلام نسل‌لر یئتیشدیرمک ایستیرسک، باشقالاری‌نین دیلی‌له دگیل، اؤز دیلیمیزله دولاییسی‌لا اؤز کۆلتوروموزله یئتیشدیرمه‌لی‌ییک. انسان، دونیانی ان ساغلام بیچیمده آنجاق اؤز دیلی‌له آلقیلایابیلیر و افاده ائتمک ایسته‌دیگینی ده ان گؤزل اؤز دیلی‌له سؤیله‌یه‌بیلر.
توپلوملار آنا دیللری‌له نه قدَر ائتکیلی اوخوجو، یازار، دانیشیرلارسا سوسیال، بیلیمسل، سیاسی، اقتصادی ساحه‌لرده ده او درجه باشاریلی اولورلار. آنجاق آنا دیلینی یاخشی قوللانان توپلوملار کلاسیک اثرلره، کیفیت‌‌لی بیلیم آداملارینا صاحب اولورلار. اؤز دیلینی، کۆلتورونو دیشلایان بیر توپلوم، یوخ اولماغا، باشقا توپلوملاری‌نین سؤمورگه‌سی اولماغا محکوم‌دور.
- تۆرکجه اؤیرتیمینده‌کی یئترسیزلیک
اوخول‌لاریمیزدا، دئمک هر پئشه‌ده، گۆنده‌لیک حیاتیمیزدا تۆرکجه’نین یانلیش قوللانیملاری‌لا ایله نه یازیق کی تئز-تئز قارشیلاشیریق. دیل ائییتیمینده تمل آماج، شخص‌لرین دۆشونمه و اُنسیّت باجاریقلاری‌نین گلیشدیریلمه‌سی‌دیر. دیل‌له اُنسیّتین بیر یؤنونو افاده، آیری یؤنونو آنلاما اولوشدورور. بو ندن‌له بۆتون اؤلکه‌لرین ائییتیم سیستئم‌لرینده، دیل ائییتیمینه، اؤزللیکله و اؤنجه‌لیکله آنا دیلی ائییتیمینه بؤیوک اؤنَم وئریلیر. یئتیشمکده اولانلارا دیلین چوخ گؤزل بیر شکل‌ده اؤیره‌دیلمه‌سی اۆچون چالیشیلیر. چۆن‌کی دیل، کۆلتورون تمل اؤگه‌سی‌دیر و انسانلاری بیر-بیرینه یاناشدیران ان گۆجلو آراج‌دیر. دیل ائییتیمینده اصل هدف؛ دؤرد تمل باجاریق اولان دینلمه، دانیشما، اوخوما، یازما باجاریقلاری‌نین هدف کۆتله‌یه قازاندیریلماسی و گلیشدیریلمه‌سی‌دیر.
دیل ائییتیمینده ان اؤنَملی شخص ائییتیمجی‌دیر، اؤیرتمن‌دیر. دولاییسی‌لا ایلک اؤنجه بو انسانلارین چوخ یاخشی بیر دیل شعورونا، دیل سئوگی‌سینه، دیل کۆلتورونه و بیلگی‌سینه صاحب اولمالاری گرکیر. نئجه بیر پئشه‌نی اجرا ائتمک اۆچون او پئشه‌نی چوخ یاخشی بیلمک و ساحه‌ده اوزمانلاشماق گرکلی‌ایسه، اؤیرتمن‌لریمیزین ده آنادیلی موضوعسوندا اوزمانلاشمالاری، چوخ یاخشی بیر ائییتیم آلمیش اولمالاری شرط‌دیر. اؤیرتمن‌لریمیز حال و حرکتلری، ساحه‌لرینده‌کی بیلگی‌لری‌نین آرا-سیرا تۆرکجه’نی دوغرو و دۆزگون دانیشمالاری‌لا دا یئنی یئتیشن نسل‌لره اؤرنک اولمالی‌دیر. چوخ محدود سایی‌دا کلمهایله دانیشان، وورغوسو، تلفظو پوزوق اولان، اؤزونو دۆزگون افاده ائده‌بیلمه‌ین ائییتیمجی‌لریمیزین یئتیشدیردیگی نسل‌لردن تۆرکجه آدینا بیر شئی‌لر گؤزله‌مک سهولی اولور.
گۆنوموزده، تأسف‌له بیلگی‌نی اوخوماقدان چوخ دویاراق اؤیرنمک ایسته‌ین، دینله‌مک‌دن آرتیق دانیشان، قولاق‌دان دولما سؤزلرله اوزمان کئچینن انسانلار چوخونلوقدادیر. یئنی نسل‌لر ده بو دوغرولتودا یئتیشمکده‌دیر. حال بئله اولونجا، بیر-بیرینی آنلامایان، بیر-بیرینی دینله‌مه‌ین، بیر-بیرینه سایقی دویمایان انسانلار گئتدیکجه چوخالماقدادیر. بو کؤتو گئدیش‌دن قورتولمانین تک چاره‌سی: «اوشاقلاریمیزا کیچیک یاشلاردا آنادیل شعورونو وئرمک، اوخوما آلیشقانلیغی قازاندیراراق کلمه خزینه‌لرینی زنگین‌لشدیرمک‌دیر.»
اوشاقلاریمیزدا کلمه خزینه‌سینی گلیشدیرمه‌نین ان اؤنَملی یولو، اونا داها کیچیک‌ایکن اوخوما آلیشقانلیغی‌نین قازاندیریلماسی‌دیر. اوشاغین، اوخوما-یازمانی چیخاریلما‌سیندان اعتباراً اؤزونه عاید کیچیک بیر کتابخاناسی اولمالی‌دیر. بو کتابلار آنا،آتا و اؤیرتمن طرفیندن اؤزئنله سئچیلمه‌لی‌دیر. اوشاغین یاشی ایره‌لی‌له‌دیکجه کتابخاناسیندا‌کی کتاب سایی‌سی آرتدیریلمالی، سئچیلن کتابلارداکی کلمه خزینه‌سین زنگین‌لیگینه ده اؤزللیکله دقت ائدیلمه‌لی‌دیر. بللی آرالیقلارلا اوشاغین اوخودوغو کتابلار آنلاتدیریلمالی، حتی قیسا-قیسا اؤزتلری یازدیریلمالی‌دیر. خوشونا گلن بیر کتابین باشلانغیجی، سونوجو، قهرمانلاری و… اۆزرینده اونونلا دانیشیلمالی، دۆشوندوکلرینی افاده ائتمه‌سی ساغلانمالی‌دیر. اوشاغین بللی بیر اوخوما ساعاتی اولمالی‌دیر. ممکن‌سه والدین‌لرین ده اونونلا عینی ساعات‌دا بیر شئی‌لر اوخوماسی ائتکیلی اولور. ائوه منتظم اولاراق قزئت، درگی کیمی دواملی یایین‌لار مطلقا گیرمه‌لی‌دیر.
اوستاد، تانینمیش یازارلارین، شاعرلرین اثرلرینی اوخویان، قزئت، درگی و… ایزله‌ین اوشاغین کلمه خزینه‌سی گۆن‌دن گۆنه گلیشیر و زنگین‌لشیر. آنجاق بو سۆرَج‌ده اوشاق و عائله‌‌سی بیر پروبلئم‌له قارشی-قارشییادیر. داها چوخ یئنی کلمهایله تانیشان اوشاق، بونلارین آنلاملارینی دا دوغرو اؤیرنمه‌لی‌دیر. دولاییسی‌لا ائولرده مطلقا سؤزلوکلر و املاء قیلاووزلاری دا اولمالی‌دیر. اوشاق کلمه‌لرین آنلاملارینی سؤزلوک‌دن تاپماغا آلیشدیریلمالی‌دیر. اوخول‌لاردا ملّی و کلاسیک بیر دیلین یاشاماسی تأمین ائدیلمه‌لی‌دیر. اوخول، گنج‌لیگین کئچمیشینه و تاریخینه چاتابیله‌جگی بیر کؤرپو اولمالی‌دیر. گۆنون اویدورما کلمه‌لری اوخول‌لارا گیرمه‌مه‌لی‌دیر. بۆتون بو تدبیرلر آلینمادیغی تقدیرده، تاریخینی بیلمه‌ین، ادبیاتینی لزومسوز بیر یۆکلنتی قبول ائدن، گله‌نک و گؤره‌نکلرینه یابانجی، دیلیندن اوتانان، بو سبب‌له هر جمله‌سینده بیرنئچه یابانجی کلمه قوللانان بیر گنجلیک و منوّر اولمایان آیدینلار یئتیشمه‌یه دوام ائده‌جکدیر.
بیر ملّتین دنیا اۆزرینده تقدیر ائدیلمه‌سی، قبول گؤرمه‌سی، گلیشمه‌سی، او ملّتین دیلی‌نین و ادبیاتی‌نین شاه‌اثرلر یاراتماسی‌لا دوغرو اورانتیلی‌دیر. دیل، اؤز ایچ دینامیکیندن آلدیغی جوهری، اونو شکل‌لندیره‌جک اوستادین اللرینه بوراخیر. «یاخشی‌نی تانیمایینجا کؤتونو منیمسه‌مک قاچینیلماز بیر طبیعت قانونودور.» اگر هامیمیز اۆزریمیزه دۆشه‌نی ائدر، گرکلی تدبیرلری آلیر، اوشاقلاریمیزا دیلیمیزی ان دوغرو شکل‌ده قوللانماغی و تۆرکجه‌میزله غرور دویماغی اؤیره‌دیرسک، گله‌جک‌ده کؤتونو منیمسه‌یه‌جک نسل‌لر یئتیشدیرمه‌میش و گؤره‌ویمیزی لاییقی‌لا ائتمیش اولوروق.
سون
*: اولوسلارآراسی ادبیات و توپلوم سئمپوزیومو – ۲۸-۳۰ نیسان ۲۰۱۶. صص. ۴۲۷- ۴۳۵
**: بارتین اونیوئرسیته‌سی، ادبیات فاکولته‌سی، تۆرک دیلی و ادبیاتی بؤلومو
***: ایضاح: بو مقاله‌ده ایره‌لی سورولن فکرلرین اوخوجولاریمیزا داهادا فایدالی اولماغینی نظره آلاراق، مقاله «ایشیق» طرفیندن اختصارلاشدیریلیبدیر.
__________________
۱ Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul 2000, s. 3.
2 Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, Ankara 2000, s. 9.
3 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara 1996, s. 11.
4 Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, İstanbul 2001, s. 35.
5 Hasan Güleryüz, Türkçe Programlanmış İlk Okuma Yazma Öğretimi, Ankara, 2001, s. 3.
6 Alemdar Yalçın, Türkçe Öğretim Yöntemleri, Ankara 2002, s. 15.
7 Detaylı bilgi için Bkz. Cahit Kavcar, “Türkçenin Güncel Sorunları”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim
Dergisi, Mart 2002.
8 H. G. İnce, “Türkçede Kelime Öğretimi”, Yüksek Lisans Tezi, A.İ.B. Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2006.
9 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara 1996, s. 7.
10 Peyami Safa, Osmanlıca Türkçe Uydurmaca, İstanbul 1084, s. 74.
11 İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 2008.
12 TDK, Yabancı Sözcüklere Türkçe Karşılıklar, Ankara 1995; TDK, Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzu,
Ankara 2010.
13 TDK, Yabancı Sözcüklere Türkçe Karşılıklar, Ankara 1995; TDK, Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzu,
Ankara 2010.
14 TDK, Gramer Istılahları, Türk Dili, c. I, sayı.۷, ۱۹۳۴.
15 TDK, Gramer Terimleri, Türk Dili Belleten, II, sayı. ۱- ۲, ۱۹۴۰; TDK, Felsefe ve Gramer Terimleri, 1942;
TDK, Türkçe Sözlük, 1945-69; TDK, Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ۱۹۴۹; T. N. Gencan, Dilbilgisi, 1979, Kaya
Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, İstanbul 1982.
16 Tahsin Banguoğlu, Anahatlarıyla Türk Grameri, İstanbul, 1940; R. R. Arat, Gramer Istılahları Hakkında, Türk
Dili, c. 4, sayı. ۴۴, ۱۹۵۱; Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1958.
17 A. Cevat Emre, Türk Dilbilgisi, İstanbul 1945.
18 Vecihe Hatipoğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, ۱۹۶۹; TDK, Türkçe Sözlük, 1974, 83; Tahsin Banguoğlu,
Türkçenin Grameri, 1974; Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1988; Doğan Aksan,
Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim II, Ankara 1980; Berke Vardar, Dilbilim ve Dil Bilgisi Terimleri
Sözlüğü, Ankara 1980.
19 F. Kadri Timurtaş, Osmanlıca, 1964; Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim II, Ankara
1980.
20 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1958; Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 1974.
21 Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 1974.
22 TDK, Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu, İstanbul 1935.
2 پاسخ
سلام جناب ایلقار
ضمن تشکر از اظهار نظر شما
همچنانکه در عنوان مقاله آورده شده این متن، بازنویسی به زبان ترکی آذربایجانی است نه زبان آذری. اما نکته ای که باید یادآوری شود این که: همواره باید میان زبان شفاهی(محاوره) و زبان معیار نوشتاری(ادبیات) تفاوت قائل شد. پرواضح است که برای فهم یک متن ادبی، پیش نیازهایی مانند آموزش اولیۀ گرامر و ممارست در خواندن متون شعر و نثر و… از ضروریات است و به صِرف قرار گرفتن در گروه گویشوران یک زبان، نمی توان درک و بهرۀ کاملی از متون ادبی آن به دست آورد.
با سلام و تشکر از فراوردهای ادبی شما
متاسفانه برای تفهیم نوشته ها بزبان آذری با الفبای فارسی و مفهوم خیلی از کلمات آذری که فقط در ایلات و یا روستاها و دهات شهرستانهای آذربایجان رایج میباشند خواندن مقالات منتشره را برای خواننده سخت و خسته کننده نموده ومنصرف از خواندن میشوند.
بهتر بود بجای استفاده از اصطلاحات محلی و واژه های روستایی که در شهرهای بزرگ مورد استفاده نداشته، یا بی معنا می باشند، جایگزین و مترادف آن کلمه که مورد استفاده و درک اکثر آذری زبانان می باشد جایگزین شود.