آلیملاما ائستئتیکاسی
بئرنا موران – اویغونلاشدیران: همت شهبازی
آلیملاما ائستئتیکاسی [یا دا قورامی [نظریه‌ی‌زیبایی‌شناسی دریافت] (rezenptionsasthetik) 1960لارین سونوندان بو یانا ادبیات اثرلری‌نین آنلامی و یوزومو ایله ایلگیلی اولاراق اوخوجونون ایشله‌یینی [فونکسیا، کارکرد] آراشدیران چئشیدلی قوراملارا وئریلن عمومی بیر آددیر. آمما بو نؤع‌لره کئچمه‌دن اؤنجه، آلیملاما قورامی‌نین، دویغوسال ائتکی قورامیندان نئجه آیریلدیغینی ایفاده ائتمکده فایدا وار.
دویغوسال ائتکی قورامینی آراشدیرارکن سؤز قونوسو ائتکی‌نین، آرینما، ذؤوق، هیجان و ائستئتیک یاشانتی کیمی پسیخولوژیک ساحه ده ائتکیلر اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیک. صنعتین ایشله‌یی بو ائتکیلری اویاندیرماق ایدی و صنعتی آیدینلاتماق اوچون صنعتین ماهیتی اولاراق ایره‌لی سورولوردو. آلیملاما قورامی ایسه صنعتین تعریفی ایله مشغول اولمور، آنلام سورونونو چؤزور. اثره آنلامی یازارمی یوکله‌ییر، اثرده کی سؤزلرمی چیخاریر، یوخسا اوخوجومو وئریر؟ بو بیر دویغو سورونو دئییل، فیکری و بیلگیسَل بیر سوروندور و بوندان اؤتری آلیملاما قورامی یوزومچولوق (تاویل، hermenuetics) باغلامیندا قارشییا قویولموش بیر قورامدیر.
یئنی تنقید و قورولوشچولوق [ساختارگرایی، یاپیسالچیلیق] یازارا دا، اوخوجویا دا آرخا چئویرمیش قوراملاردیر. ۱۹۶۰لارین سونوندا ایسه اورتایا آتیلان قوراملارین چوخو بیرباشا اوخوجو مرکزلی اولماسالار بئله هئچ اولماسا اوخوجویا دؤنوک استقامتلری اولان قوراملاردیر. ماشئرئی و ائگلئتون-ون مارکسیست تنقیدینده اولسون، دئریدانی ایزله‌ین یاپی‌سؤکوجولرین [ساختارشکن] متن آراشدیرماسیندا اولسون، بعضی فمینیست تنقیدچیلرین اثرلره قادین گؤزویله باخما یؤندملرینده اولسون اوخوجویا اؤنملی رول دوشمکده‌دیر.
تنقیدده اوخوجونون اؤن پلانا چیخماسی‌نین ندنلری قارماشیقدیر [مرکب، پیچیده] و اساس مقصدیمیز ده بونو آچیقلاماق دئییل. بونونلا بیرلیکده بیر ایکی نؤقطه یه توخونماق فایدالی اولا بیلر. ندنلردن بیری، مدرنیست ادبیاتین اوخوجوسونو پاسیو دورومدان چیخاراراق، کاراکتئر، اولای، زامان یا دا مکان ایله ایلگیلی قارانلیق دوغورموش بیر چوخ نؤقطه‌نی چؤزمه‌یه دعوت ائتمه‌سیدیر. جیمز جویس، فرانس کافکا، آلئن روب-گئریه، و. فاکنئر، س. بئکئت و داها بیر چوخ رومانچی، شاعیر، پیئس یازاری، کیمیسی آز، کیمیسی داها چوخ نیسبتده اثری یوزما و آنلاملاما ایشینه اوخوجونون دا قاتیلماسینی طلب ائدن اثرلر وئرمیشلر. ایکینجی بیر سبب داها چوخ دیل ایله ایلگیلی دیر. سوسوردان قایناقلانان قورولوشچولوق، اثرده کی آنلامی بیر جومله‌نین آنلامی کیمی، اؤز قورولوشوندا آختاریردی. حال‌بوکی دئریدا بو بیلیمسل چؤزومو سورغولادی و متنین نئجه اوخوناجاغی قونوسوندا اوخوجویا آغیرلیق تانیدی.
آیریجا گؤسترگه‌چیلیک [نشانه‌شناسی] آنلام چیخاران کودلارین، کونوانسییونلارین ایش گؤره‌جه‌یی بیر یئر اولاراق اوخوجویا دؤندو. بو اوخوجو، بیر آدام دئییل، کودلارین توپلاندیغی آنلام قازاندیغی بیر ایشلک ایدی. عینی سببدن، بارت متنین بیرلییی‌نین، متنین چیخیش نؤقطه سینده (یازیچیدا) دئییل، واریش نؤقطه‌سینده یعنی اوخوجودا مئیدانا گلدیینی سؤیله‌ییردی.
آلیملاما ائستئتیکاسی بو گون چئشیدلی اؤلکه‌لره یاییلمیش دورومدادیر، آمما دوغوم یئری آلمانیادیر و سون زامانلاردا اورادا کی ایشلر کونستانس بیلیم یوردوندا مرکزلشدییی اوچون، آلمانیاداکی قوروپا کونستانس قوروپو آدی وئریلیر. بیز ده بورادا اؤنجه بو قوروپون مشهورلاریندان وولفگانگ آیزئر ایله هانس-روبئرت یاس، سونرا دا آلیملاما قورامی‌نین آمئریکاداکی نوماینده‌سی استنلی فیش-ین فیکیرلرینی یئکونلاشدیراجاغیق.
وولفگانگ آیزئر
“آیزئر”ـه گؤره بیر ادبیات اثری‌نین آنلامی متنین ایچینده حاضیر بیر شکیلده اولماز، متنده‌کی بعضی ایپ اوجلارینا گؤره اوخوجو طرفیندن اوخوما سورجینده یاواش یاواش قورولار. یئنی تنقید، آنلامی اثرده اوخوجودان باغیمسیز بیر شکیلده مؤوجود ساییردی و تنقیدین وظیفه‌سی بو آنلامی تاپیب چیخارماق ایدی. اونون اوچون یازار دا، اوخوجو دا حسابا قاتیلمیردی بو ایشده. قورولوشچولار دا یازیچینی و اوخوجونو بیر طرفه بوراخیردیلار، چونکو اونلارا گؤره متنین آنلامینی یازار دئییل “دیل” (سیستئم) مئیدانا گتیریر و بوندان اؤتری اوخوجونون دا بو ایشده رولو یوخدور. حال بو کی آلیملاما ائستئتیکینه گؤره آنلام، سانیلدیغی کیمی، متنده مئیدانا گلمیش و بوتونلشمیش بیر شکیلده یاتماز، یالنیز گوجلمه حالدا واردیر و آنجاق اوخوجو طرفیندن آلیملاندیغی سورج ایچینده کانکرئتلشیر و بوتونله‌شیر. ائله ایسه بیر یازینسال [ادبی] متنین ایکی قوطبو واردیر: یازارین یاراتدیغی متن و اوخوجونون ائتدییی کانکرئتله‌مه. بونلاردان بیرینجیسینه آرتیستیک، ایکینجیسینه ائستئتیک اوج دئییر آیزئر؛ و بو ایکی اوج اولمادان اثری مئیدانا گلمیش سایمیر. باشقا شکیلده سؤیله‌سک، اثره بیر نسنه کیمی دئییل، بیر اولای کیمی باخیلیر. متنله اوخوجو آراسینداکی آلوئردن دوغان بیر اولای.
بورادا اوزرینده دایانماغیمیز و آچیقلاماغیمیز لازیم اولان اصیل نؤکته، اوخوجونون رولو مسئله‌سیدیر. متنله اوخوجو آراسیندا نئجه بیر ایلیشکی قورولور کی نتیجه ده متنین آنلامی دوغولور، اثر گئرچک‌لشیر؟ اوخوجو نئجه قاتیلا بیلر یارادیجیلیق ایشینه؟ قاتقیسی نه اولا بیلر؟ آیزئره گؤره متنده یازار هر نسنه نی سؤیله‌یه بیلمز و ایستر ایسته‌مز بعضی یئرلرین دولدورولماسی اوخوجویا دوشر. یازارین اوخوجویا بوراخدیغی بو بوشلوقلارا “بوش ساحه” یا دا “بلیرسیزلیکلر” دئییریک. بونلار ساده دن مرکب‌لییه، کانکرئتدن مجرده دوغرو جور به‌جورادیر و اؤزللیکله ساده اولانلاری اوخوجو فیکرینده اولمادان دولدورور، گرکلی آیرینتیلاری آرتیرار. چوخ ساده بیر اؤرنک وئرک. بیر روماندا “حسن گئجه جادادا گئدرکن ویترینلری سئیر ائدیردی” دئیه بیر جومله اوخوساق، بو ویترینلرین آیدینلادیلمیش اولدوغونو دوشونوروک البتده. هرچند یازار بونو سؤیلمه‌میشدیر آمما بیز بو بوشلوغو دولدوروروق. بئله‌جه متنین یازیلماسینا، بوتونلشمه‌سینه قاتیلیریق. آمما بو نؤعدن بوشلوق ساحه لری‌نین دولدورولماسی اؤنملی دئییل. اوخوجونون بوش ساحه‌لری دولدوراراق آنلامی مئیدانا گتیرمه‌سی اصل مجرد سوییه ده مئیدانا گلیر و اوخوجونون بو قونوداکی رولونو آچیقلاماق اوچون متن ایله دیشاری دونیا آراسینداکی ایلگی‌یه توخونماغیمیز لازیمدیر.
یازینسال [ادبی] متنده حاققیندا دانیشیلان کاراکتئرلر گئرچک حیات دونیاسیندا وار اولان کاراکتئرلر دئییل؛ اونلار قورماجا [تخیلی] بیر دونیادا یاشاییرلار. آمما بو قورماجا دونیانین گئرچک یاشامینا بنزه‌ین مراسیملری، گله‌نک‌لری، حیات فورمالاری، اینانجلاری واردیر. قورماجا متن دیشاری دونیانی عکس ائتدیرن بیر کوپیا اولمادیغی اوچون گئرچکلیکله ایلگیسی، متن دیشاری تاریخی، توپلومسال، مدنی ائلئمئنتلرده آختاریلمالیدیر. دئدییمیز کیمی بونلار متنده، مراسیملر، گله‌نک‌لر، داورانیش فورمالاری، دونیا گؤروشلری شکلینده چیخار قارشیمیزا. قیساجاسی، قورماجا متنین گئرچکلیکله ایلگیسی ایدئولوگییا یؤنوندندیر.
بوندان اؤتری و. آیزئر گئرچکلیک آنلاییشی اوزرینده دایاناراق، هر نسنه دن اؤنجه “گئرچکلیک” سؤزجویونون آنلامینی منیمسه‌ییر. تاریخده هر دؤورون گئرچکلیک دئدییی نسنه باشقادیر، چونکو معین بیر دؤورون معین بیر گئرچکلیک آنلاییشی واردیر و بو گئرچکلیک، او دؤورده سووئرئن اولان دونیا گؤروشونون اؤزونه گؤره سیستئملشدیره‌رک قوردوغو بیر مودئلدیر. بئله‌جه اصلینده دَییشن و اساس‌سیز اولان گئرچکلیک بیر سیستئمه سوخولموش، بیر بوتونلوک قازانمیش اولور. بئله بیر دونیا گؤروشو، قارماشیق اولان گئرچکلییی، ایستر ایسته‌مز داها ساده بیر سیستئمه اختصارلاشدیریر و اؤزونه گؤره اعتبارلی اولان بعضی داورانیش فورمالاری، اخلاقی دَیرلر قویور. رومانلار هرچند انسانلاری، اونلارین آراسینداکی ایلگی‌لری، کئچن اولایلاری روایت ائتسه ده، آیزئره گؤره، یازار اصلینده بو کاراکتئرلرین داورانیشلارینا، اینانجلارینا، ایلگی‌لرینه اساس تشکیل ائدن اخلاقی، توپلومسال فیکیرلرله، دیَر آنلاییشلارییلا مشغول اولور. ایندی رومانین گئرچکلیکله ایلگیسی بورادا آختاریلمالیدیر. او حالدا رومان توپلومدا اعتبارلی ساییلان دوشونجه سیستئملرینی، چاغداش دیرلری عکس ائتدیریر دئیه بیلریکمی؟ آیزئر بو فیکیرده دئییل، چونکو اوندان سوروشسانیز بو دیَرلر گئرچک یاشامدا انسانلارین داورانیشینی استقامتلندیریجی فونکسیا [ایشلک] گؤرور، حال‌بوکی یازارین مقصدی بو دیرلری دارتماق، اعتبارلیلیقلارینی سورغولاماقدیر. یازار معین بیر دؤورده سووئرئن اولان دونیاگؤروشونو اله آلارکن اونو کوپیا ائده‌رک تقدیم ائتمز، اونون اسکیک بوراخدیغی، گؤرمزلیکدن گلدییی، داندیغی یؤنلری سو اوزونه چیخاریر. هر دوشونجه سیستئمی بعضی امکانلاری چیخارماق مجبوریتینده‌دیر و بونا گؤره ایستر ایسته‌مز اسکیک و یئترسیزدیر. یازار عمومیتله بو بوشلوغا بارماق باسیر، سیستئمی داها بالانسلی بیر دوروما گتیرمه‌یه چالیشیر. بئله ده سؤیله‌یه بیلریک: رومان معین بیر دونیا گؤروشونون گؤرمزلیکدن گلدیکلرینی وورغولار، یعنی ال آتدیغی، گئرچکلرین بو لاقئیدلیک ائدیلمیش یؤنلری دیر. دئمک کی آلیملاما ائستئتیکی‌نین ادعاسینجا، یازارین اثرینده دیله گتیردییی گئرچکلیک، عکس ائتدیردییی توپلومون اؤیرتدییی گئرچکلیکدن فرقلیدیر. آلیشیلمیشین رد ائدیلیشی [عادت‌زدایی] یا دا انکاری دئییلن بو تقدیمات، اوخوجوسونو، گئرچکلییی قالدیریلمیش نورمالار و داورانیشلار قارشیسیندا یئنی چؤزوملر تاپماغا مجبور ائدیر و اونو بیر وارساییمدان [هیپوتئز، فرضیه] بیر وارساییما ایته‌له‌یه‌رک بوشلوقلاری دولدورماغا یؤنلدیر.
اوخوجونون اؤز جهدیله آنلامی بوتونلَمه‌سی و کشف ائتمه‌سی بیر نؤع ائستئتیک ذؤوق تأمین ائدیر اونا. اونون اوچون اگر یازار اوخوجویا هر نسنه نی حاضیر وئرسه اوخوجویا ائده‌جک بیر نسنه قالماز و اوخوجو بئله بیر متن قارشیسیندا سیخیلا بیلر. بونون ترسی ده دوغرودور، یعنی متنه بیر آنلام وئرمک مومکونسوز اولسا اوخوجو اومیدسیزلییه قاپیلار و متنی الیندن بوراخار. ۱۸.جی عصردن ۲۰.جی عصره یاخینلاشدیقجا رومانلاردا بلیرسیزلیک [ابهام] ساحه‌لری ده آرتیر و بوندان اؤتری چاغیمیزین بعضی رومانلاریندا اوخوجو، یازارین مقصدینی آنلاماقدا، اثری یوزماقدا چتینلیک چکیر.
۲۰.جی عصر رومان یا دا اؤیکوسونده اوخوجوسونو جهد ائتمه‌یه مجبور ائدن چئشیدلی تئکنیکالارین گلیشدیینی ده سؤیله‌یه بیلریک. مثلن، یازارین گووه‌نیلمز آنلاتیجی‌دان [راوی] استفاده ائتمه‌سی، یا دا آنلاتیجی‌نین رولونو یاخشیجا محدودلاشدیراراق اونو درحال روماندان سیلمه‌سی. تورک ادبیاتیندان بیر اؤرنک اولاراق اورهان کامالین برکتلی تورپاقلار اوزرینده رومانینی وئرک. اورهان کامال شعورلو اولاراق اثری یوزوملاماغا زورلاییر اوخوجوسونو. بئله دئییر بو قونودا:
“یازار اولاراق اؤزومو آرادان چکیب، اوخوجومو روایت ائتدییم نسنه‌لرله باش-باشا بوراخیرام. گؤرورم کی اوخوجوم عاغیللیدیر. باش-باشا قالدیغی نسنه‌لردن، باشا دوشولمه‌سی لازیم اولان نسنه‌لری -منیم ایضاح و شرحیم اولماسا دا آنلایا بیلمکده‌دیر.”
سؤیله‌دییی بو سؤزه برکتلی تورپاقلار اوزرینده ده صادیق قالیر اورهان کامال. بو روماندا اوچ کندلی ایشله‌مک اوچون چوکورووایا گلیرلر و اوراداکی قورخونج ایش شرایطی آلتیندا ایکیسی اؤلور، آنجاق بیری (یوسف) دیوارچی اوستاسی اولماغی باجاراراق کندینه دؤنمه یی باجاریر. استثمار سیستئمی‌نین اعتبارلی اولدوغو چوکورووادا بو سیستئمه قارشی دَییشیک توتوملارلا قارشیلاشیریق. یوسف شهرده ازیلمه‌دن دؤیوشور، بیر آز ساواد اؤیرنمیش و سونوندا آختاریلان بیر دیوارچی اوستاسی اولا بیلمیش. ائله ایسه مثبت بیر کاراکتئردیر. نه کی یوسف، “ال اؤپمکله آغیز چیرکلنمز” دئیه‌رک، فردی چیخاری اوچون یالتاقلیق ائتمه یی، آلچالدیلماغی گؤزه آلمیش بیر آدام. ائله ایسه بیر باخیما منفی بیر کاراکتئردیر. آمما سوچ یوسفدامی؟ اونو بئله داورانماغا یؤنلدن ایچینده یاشادیغی پوزوق سیستئم دئییلمی؟ آمما روماندا باشقا بیر کاراکتئر، زئینال، فردی منفعتینی دوشونمه‌دن، قوولماغی گؤزه آلاراق مودیرلرین ائتدییی حاقسیزلیقلارا قارشی چیخیر و ایشدن چیخاریلیر. باشقا یاندان بو نیظاما اویغونلاشان فهله باشی و کاتیب کیمی آداملار دا فهله‌لرین حاققینی یئیه‌رک اؤز کیسه لرینی دولدورورلار. گؤروندویو کیمی اوخوجو؛ کاراکتئرلری، دَییشیک توتوملاری، داورانیشلاری اؤزو یوزوملاییب دیَرلندیرمک مجبوریتینده، چونکو یازار بو قونودا سوسور و بلیرسیزلیکلر یاراداراق بوش ساحه لر بوراخیر. هر اوخوجو بلیرسیزلیکلری اؤزو آرادان قالدیراجاق و قارشیلاشدیغی دییشیک توتوملاردان هانسیلاری‌نین اعتبارلی اولدوغونا اؤزو قرار وئره‌جکدیر.
هر اوخوجو بلیرسیزلیکلری اؤزو آرادان قالدیراجاغینا، اثرده قارشیلاشدیغی توتوملار، داورانیشلار آراسیندان هانسیلاری‌نین اعتبارلی اولدوغونا اؤزو قرار وئره‌جه‌یینه گؤره، نه قدر اوخوجو وارسا او قدر یوزوم واردیر نتیجه‌سینه چاتمایاجاغیقمی؟ ایستر یوزوم ائتمه ده، ایسترسه دیَرلندیرمه ده تام بیر اؤزنلچیلییه‌می [سوبیئکتیو] اینانیر آیزئر؟ یوخ. هرچند اثرین یالنیز دوغرو یوزومو اولدوغونو قبول ائتمه‌ییر، آمما بونا قارشیلیق یوزوملامانین کئیفی اولا بیله‌جه‌یی فیکیرینه ده یاناشمیر. اوخوجو هر نه قدر بوش ساحه لری اؤزو دولدوروب متنین آنلامینی بوتونلشمه دولدوراجاقسا دا، بونو ائدرکن باشی بوش بوراخیلمیش دئییل. یازارین وئردییی ایپ اوجلاریندان یارارلاناراق متنده‌کی گؤستریجی‌لرین یؤنونده، بوتونه اویاجاق شکیلده دولدورور بوش ساحه لری. بئله اولونجا دا اوخوجولار معین بیر سینیرلامانین ایچینده قالماق شرطی ایله متنین آنلامینی تاماملاییرلار. عینی اثرین آز چوخ دییشیک فورمالاردا یوزوملانماسی قاچینیلمازدیر، آمما بو دوروم بیر قورخو ساییلماز، چونکو آیزئره گؤره اؤنملی اولان، اثرده گوجلمه حالدا اولان آنلامین اوخوجو طرفیندن کانکرئتلشدیریلمه‌سی و بو ایشین اوخوجویا قازاندیردیغی ائستئتیک ذؤوقدور.
هانس-روبئرت یاس
یئنه کونستانس مکتبیندن یاس دا اوخوجویا دؤنوک بیر تنقید یؤندمی گلیشدیرمیشدیر. آمما یاس-ین اؤزللییی اوخوجوسونو، داها دوغروسو اوخوجولاری تاریخی دؤورلرده کی شرایط ایچینده دوشونمه‌سیدیر و اؤنریسی ده ادبیات تاریخی‌نین، بیلیمسل آراشدیرمالارا و سؤزوم اونا تاریخی نسنل‌چیلییه گؤره دئییل، اوخوجولارین تپکیسینه گؤره یازیلماسیدیر. معین بیر دؤورده کی اوخوجو، یاشادیغی دؤورون تاریخی، توپلومسال، مدنی شرایطی‌نین بلیرلندیردییی بیر چرچیوه‌دن باخیر اثره. داها قطعی اولاراق سؤیله‌مک لازیم اولسا اوخوجونون بیر “گؤزلمه‌لر اوفوقو” [افق انتظار] یا دا گؤزلمه‌لر یئلپیگی واردیر. اثرله تماسا گلدیینده بو گؤزلمه‌لر بو یا دا بو اؤلچوده قارشیلانیر. اونون اوچون تنقیدچینین ائده‌جه‌یی ایلک ایش اثرین عاید اولدوغو دؤورون مئیدانا گتیردییی بو گؤزلمه‌لر یئلپیگینی بلیرتمکدیر. آنجاق او زامان فرقلی دؤورلرده اوخوجولارین بیر اثره گؤستره بیله‌جه‌یی دییشیک تپکینی آنلایا بیلریک.
یاس آیریجا، تاریخ بویونجا ادبیات ذؤوقونده مئیدانا گلن دییشمه‌لری ده بو یوللا آچیقلاییر. بئله کی، یئنیلیک گتیرن یعنی گؤزلمه‌لره اویمایان بیر اثر او دؤورون اوخوجولارینا یئنی بیر اوفوق آچار و ائستئتیک اؤلچوتلرین دییشمه‌سینه سبب اولور. نه کی، زامانلا بو یئنی گؤزلمه‌لر ده چییره‌نیر، آشینیر و او زامان روس فورماچیلاری‌نین دئدییی کیمی آلیشقانلیغی قیراجاق [عادت‌شکنی] یئنی فورمالار، یئنی بیر شعر دیلی، یئنی استراتئژیلر یارادیلیر. او حالدا اثرین بیر تک و دییشمز آنلامی یوخدور، اوخوجولارین دییشیک گؤزلمه‌لرینه گؤره دؤوردن دؤوره دَییشن آنلاملاری واردیر. تنقیدچی اثرده هانسی گؤزلمه‌لره جاواب آختاریلدیغینی بلیرلندیره‌رک او دؤورده کی اوخوجولارین تپکی لری‌نین آچیقلانماسینی ائدر.
یاس بیر طرفدن اثری تاریخی و توپلومسال باغلامینا یئرلشدیرمه‌یی شرط قویور آمما ادبیات فورمالاری‌نین گلیشمه‌سینی اقتصادی و توپلومسال شرطلره دئییل، آشینان [یئییلن] ادبیات اؤیودلرینین یئنیلنمه‌سی گرکلیلیینه باغلاییر. بونو ائدن ده رادیکال یئنیلیک گتیرن اثرلردیر دئییر. او حالدا “یاس”ـا گؤره بیر ادبیات اثری هم یازیلدیغی تاریخی دؤورون (گؤزلمهلرینین) محصولودور و بو یؤنویله پاسیودیر، هم ده، یئنیلیکچیدیرسه، تاریخی ائتکیله‌یر، چونکو یئنی گؤزلمه‌لر یاراداراق ایره‌لیده کی دؤورلرین توپلومسال باغلاملارینی بلیرتمکده ائتکن [فاکتور] بیر رول اویناییر. بو دورومدا یاس-ین اثرلری دیَرلندیرمه اؤلچوتو طبیعی اولاراق اوخوجونون گؤزلمه اوفوقویله اثر آراسینداکی اوزاقلیق و یاخینلیق درجه‌سینه سؤیکه نیر. اگر بیر اثر یازیلدیغی دؤوردن داها اؤنجه‌کی بیر دؤورون گؤزلمه‌لرینه یاخینسا او دبدن دوشموش بیر اثردیر. یوخ اگر، یازیلدیغی دؤورون گؤزلمه‌لرینی قارشیلاماقلا باجاریرسا، زامانینا یا دا “مودایا اویغون” دئمکدیر. آمما داها ایره لیکی بیر دؤورون گؤزلمهلرینین خبرچیسی اولاجاق قدر دؤوروندن اوزاقسا و ایره‌لی ایسه، او اثر زامانیندا آنلاشیلمامیش و “زامانیندان اؤنجه” گلمیش بیر اثردیر. بو قورامین دورومو ساده‌لشدیرمکدن دوغان ضعیف بیر نؤقطه سینه اشاره ائدیلمیشدیر، چونکو یاس-ین حسابا قاتمادیغی بیر اوفوق چئشیدلی لییی سؤز قونوسودور. عینی دؤورده بوتون اوخوجولارین قاتیلدیغی بو گؤزلمه‌لر یئلپیگی اولدوغونو سؤیله‌یه بیلمریک. اوخوجولار فرقلی قروپلاردان مئیدانا گله بیلر و هر قروپون اؤز گؤزلمه‌لر اوفوقونو حسابا قاتماق لازیمدیر.
استنلی فیش
اوخوجو مرکزلی قوراملار ایچینده متنه آنلام قازاندیرماقدا اوخوجویا ان ائتکیلی رولو تانییان آمئریکالی تنقیدچی استنلی فیش اولموشدور. آیزئر، اوخوجویا بوشلوقلاری دولدورماق، آنلامی تاماملاماق، بوتونله‌مک ایشله‌یینی یوکله ییردی، یعنی اوخوجو اؤزونه دوشن پایی ائده‌رک آنلامین کانکرئتلنمه‌سی اوچون لازیم اولان قاتقینی یئرینه یئتیریردی. چونکو متنین اؤزونده گوجلمه اولاراق آنلام واردی. فیش بونو رد ائدیر، چونکو اونا گؤره آنلام، اوخوما سورجی ایچینده اوخوجودا اویانان یاشانتیلاردان باشقا بیر نسنه دئییل. اوخوجو بو یاشانتیلارینا گؤره آنلام وئریر متنه. باشقا بیر سؤزله، بیر سؤزجویون، ایمگه‌نین یا دا هر هانسی بیر ائلئمئنتین متنین ایچینده (معین بیر باغلامدا) گؤردویو ایشی بلیرلندیرمک اونا آنلامینی وئرمکدیر و دئدییمیز کیمی، بو، آنجاق اوخوجودا اویاندیردیغی یاشانتییا باغلیدیر. دئمک کی، فیشه گؤره آنلام و دیَردن دانیشماق بیر نسنه‌نی دئییل بیر اولایی بَتیمله‌مکدیر.
اثرین یوزومونو اوخوجویا بوراخان باشقا قوراملاردا اولدوغو کیمی، فیشین قورامیندا دا هر اوخوجونون اؤزونه گؤره دوغرو سایاجاغی، تامامیله اؤزنل بیر یوزومو و دیَرلندیرمه‌سی اولاجاقدیر نتیجه‌سینه چاتمایاجاغیقمی؟ فیش البتده کی بونون فرقینده‌دیر، آنجاق بئله بیر چیخیش یولو آختاریر. بیر تنقیدچی متنی اوخوجو و یاشانتیسینا باخاراق اثری یوزوملارکن، تک باشینا و بوشلوقدا دئییل. اولدوغو چئوره‌نین و چئوره‌یه داخیل باشقا تنقیدچیلرین مئیدانا گتیردییی بیر توپلولوق واردیر و بو توپلولوقدان اولانلار بیر اثری آز چوخ بنزر شکیلده اوخورلار. باشقا بیر توپلولوق یا دا اوخوجونون اوخوما ایشی، یوزومو و دیَرلندیرمه‌سی فرقلی اولا بیلر. آمما هئچ بیری اؤزونونکونون دوغرو اولدوغونو ثبوت ائده بیلمز؛ اولسا اولسا باشقالارینی اثره اؤزلری‌نین باخیمیندان باخماغا چاغیرا بیلر.
• بوتون ایکی کروشه [ ] ایچینده گلن آچیقلامالار اویغونلاشدیرانا عایددیر.
یازی: ادبیات قوراملاری و تنقید- بئرنا موران- ایلئتیشیم یایین ائوی کیتابیندان (صص ۲۴۸-۲۴۰) اویغونلاشدیریلدی.
