«نادر»لشن شعر (کیان‌خیاوین «شعر باش‌تاجیمی یوخسا قوندارا؟» باشلیقلی یازیسی حاقدا)
همت شهبازی
«ایشیق» سایتیندا https://ishiq.net/?p=18162 سئویملی دوستوم کیان خیاوین «شعر باش‌تاجیمی یوخسا قوندارا؟» باشلیقلی یازیسینی اوخویاندان سونرا نه‌سه بیر سیرا مقاملاری ایله راضیلاشا بیلمه‌دیم. بو کیچیک یازیدا یالنیز راضلاشمادیغیم مقاملارا توخونوجاغام. آرا وئرمه‌دن اساس مطلبه کئچیرم:
۱٫
یازیدا بئله بیر ایفاده وار:
«نادیرین شعری قاباق‌لار چوخلو محمدحسین شهریارین، ایندیلر ده چوخلو رامیز رؤوشنین شعرلرینه بنزه‌ییر.»
بو ایفاده‌نین بیرینجی بؤلومو ایله راضیلاشمیرام. ایلک باخیشدا دئدیم بلکه کیان خیاوی کیتابین سونوندا شهریارین، نادر حاقدا یازدیغی فارسجا شعری چاشدیرا بیلسین. آنجاق بونا درین فیکیرلشدیکده یازی‌نین یازانینی ساده بیر اوخوجو یوخ، ادبیاتیمیزین پروفسیونال اشتراکچیسی اولدوغونو دویدوقدا واز کئچدیم بو فیکیریمدن. یئری گلمیشکن دئمه‌لییم کی شهریار، نادری تصدیقله‌مه‌سه ده او تصدیقلنمیش شاعیردیر. بونا گؤره بو شعرین کیتابا داخیل اولماسی‌نین قصورونو شاعیرین اؤزونه یوخ، کیتابی ائدیت ائده‌نین اوزرینه دوشور. بو شعر بو کیتابا بیر یاماق کیمی داخیل اولموش. سئوگیلی دوستوم جناب «ودود دوستی» ایشینی بیلن آدام‌دیر، آنجاق بیر ائدیتور کیمی حتتا دوستوم کیان خیاو توتدوغو ایرادلارین دا بیر چوخونو یولونا قویا بیلردی. «دوستی» جنابلاری‌نین کیتابا یازدیغی مقاله‌دن بللی اولور کی او هم نادرین شعرینی دوغرو – دوزگون ایچ ائله‌میش، هم ده شعردن نه ایسته‌دیینی یاخشیجا بیلن آدام‌دیر. بونا گؤره کیتابا بیر ائدیتور کیمی نظارت ائله‌ین کیمسه‌نین ایشی یالنیز کلمه‌لرین «املا» دوزه‌لیشینده سونا چاتمیر. لازیم اولان یئرده آچیقلامالار دا وئرمکله متنی آریندیرمالیدیر. بونو بیز کلاسیک اثرلری تصحیح ائدن کیمسه‌لرله مقایسه ائتدیکده داها آیدینلاشماسینی آچیقجا گؤره بیلیریک. مصحح اثرده قارانلیق یئرلری آچیقلاییر. حتتا تاثیر آلدیغی مقاملارا دا توخونماغی اونوتماییر. بو مقامدا کیان خیاو بوتون قصورلاری شاعیرین اوزرینه ییخاراق اوریژیناللیغی قوروماماقلا سوچلاسا دا، بونونلا بیر قیسم راضیلاشا بیلمیرم.
او کی قالدی نادرین شهریاردان ائتکیلنمک مسئله‌سینه، نادرین شهریارلا نه قدر یاخیندان علاقه‌ده اولدوغونو بیر چوخلارینا بللی اولدوغو کیمی منه ده بللی‌دیر. صحبت کانکرئت اولاراق چاپ اولان کیتابدان گئدیرسه مسئله فرقله‌نیر. کیتابدا چاپ اولان شعرلرده شهریارین ایزینی گؤرمه‌دییمی قطعیتله دئمک ایسته‌ییرم. شاعیرین چاپ اولمایان شعرلرینده بو ایز وارسا، بو سؤزقونوسو دئییل. کیتابدا شهریارین ایزینی گؤرن بیر مقام تاپا بیلمه‌دییم اوچون طبیعی کی اؤرنک گتیرمک ده منیم اوچون چتین‌دیر. بو مسئله سانکی مقاله یازاری‌نین اؤزو اوچون ده آچیق-آیدین ایمیش کیمی، هانسی شعرلرینده شهریارین ایزی اولدوغونو اؤرنک گتیرمه‌ییبدیر.
۲٫
یوخاریدا سیتات گتیردییم جومله‌نین ایکینجی بؤلومونه اونا گؤره توخونمورام کی اونونلا راضییام. نادرین شعری، اؤز اوریژیناللیغینی قوروماقلا یاناشی، بیر آیاغی رامیز رؤوشنین شعرینده‌دیر. آنجاق سئوگیلی کیان خیاو بیر یئرده یازیر کی:
«منجه نادیر داها دا گوجلو بیر شاعر اولا بیلسه‌یدی، رامیز رؤوشن کیمی دیزگه یا پوئمادا دا، حتی شعر- نثر ژانریندا دا چیخیش ائده بیلردی.»
بو ایفاده ایله ده راضیلاشمیرام. اونا گؤره کی پوئما ژانری‌نین ائلئمئنت‌لرینی اوره‌ییمیز ایسته‌دییی قدر نادرین شعرینده گؤروروک. بو صفحه‌لرده گلن شعرلر بونا اؤرنک‌دیر: (صص ۱۰۸، ۱۰۹، ۱۱۰، ۱۱۴، ۱۱۶، ۱۲۰، ۱۲۴، ۱۲۶، ۱۲۸، ۱۳۴، ۱۴۴ و …)
بو شعرلرین بیرینی اؤرنک گتیریرم:
دیواردان آسیلان شکیله باخدی
حسرت اوره‌ییندن دیلینه آخدی:
-«او گلسه ایت اولوب هوره‌جه‌یم من
سو دا ایچه‌جه‌یم ایت بینه‌سیندن
گؤره‌سن او گونو گوره‌جه‌یم من؟»
دئدی، دیسگیندی بیر آیاق سسیندن!
آنا نه دینجلدی، آنا نه یاتدی،
نگران گؤزلری یوللاری یوردو
بو گوندن صاباحا مین کؤرپو آتدی،
باسیلدی دوشمنه آنجاق بیر اردو
اوغلو یوخ، اوغلونون پلاکی گلدی
توز-تورپاق بوروموش بیر ساکی گلدی
آنا آختاردیغی گونو گؤرمه‌دی،
او داها دیسگینمیر آیاق سسیندن
آنا ایت اولمادی، آنا هورمه‌دی
آنا سو ایچمه‌دی ایت بینه‌سیندن. (ص ۱۱۰)
بو شعرلرین اساس دست‌خطی، سوژئت و روایت اوزره قورولموش. کیچیک، ائپیزودیک و عینی حالدا مکمل روایت‌لر. شعرین سوژئتی‌نین اوزونلوغو، اونو پوئما ائتمه‌سینه دلالت ائله‌میر. سوژئت ییغجام و ائپیزودیک اولدوقدا دا ائله سوژئت‌دیر. سوژئت اولان یئرده، پوئمانین تملی قورولور. حتتا من دئیردیم «نادر»ین بیر چوخ تک‌بئیت‌لرینده ده سوژئت وار:
آلما آتماق هوسیم یوخ… «هَه» دئمه سئودیجه‌ییم!
«یوخ» دئ، سندن هله ده ناز هوسیم وار نئیلیم!؟
شعرده سوژئت اساس مرکزده‌دیر. شاعیر پوئما یازمیر بوردا. سوژئتی، پوئما کیمی قبول ائتمه‌سینی اوخوجو اوزرینه قویور. اوخوجو شعری اوخودوقدا، اؤز تصوورونده اونا «روایت» توخویور. بونلار اونو گؤستریر کی نادر الهی، رامیز رؤوشن‌دن فرقلی اولاراق پوئما یارادیر. بو فرقلر اونون داها چوخ قیسا سوژئتلیینده‌دیر.
۳٫
مقاله یازاری نادرین شعری‌نین اؤزللیک‌لرینی سایدیقدان سونرا بو سوالا یئتیشیر: «بو اؤزللیکلر بیر شعری شعر ائتمه‌یه کیفایت ائدرمی یوخسا یوخ؟» قویون دوستوما هله‌لیک دئییم: کیفایت ائتمز. آنجاق کیان خیاوین یازیسیندان بئله چیخیر کی «نادر الهی» توتدوغو یولونو دَییشیب گون شعری یعنی سربست شعر یا دا کی کلاسیک قالیبین یئنی‌لشمه‌یینه طرف اوز گتیرمه‌لیدیر.
«نادر الهی» شعرینده ایفاده اوبرازلیغی» (https://ishiq.net/?p=17944) باشلیقلی یازیمدا دئدییم کیمی نادر الهی شعری، قالیب‌لری سیندیرماغا دا بئله جهد گؤسترمیر. حتتا قالیب‌لرین ایسکئلئتینی تشکیل ائدن «وزن، قافیه، ردیف» کیمی فاکتورلارا دا یئنی‌لیک آرتیرمیر. اونون یئنی‌لییی، ایفاده و فورم مسئله‌سییله یاناشی مضمونون گوندمده اولماسیندادیر.
قالدی کی نادرین «سربست» یا بونا بنزر شعر یازماسی مسئله‌سی. بونونلا دا راضی دئییلم. نادر الهی سربست شعر شاعیری دئییل و اگر بوندان بئله بو فیکره دوشسه ده آلینمایاجاق. نادر الهی بو کیتابین بیر ایکی شعرینده (مثلن صفحه ۱۸۲ و ۱۸۴) سربست اولماغا چالیشیر. بو شعرلر سربست شعرلر دئییل؛ آنجاق شاعیر شعرده سربست اولماق فیقورو ایله چیخیش ائدیر. بو دا ان ضعیف و هئچ اولماسا اونا یاراشمایان شعرلره چئوریلیر.
۴٫
سئوگیلی کیان خیاوین یازیسیندا بئله بیر ایفاده وار:
«نادیر اؤز اوریژیناللیغینی بعضی شعرلرینه آچیقلاما وئرمه‌مکلری‌یله سؤال آلتینا آپارا بیلر. نادیر بیر سیرا غزللر و روباعی‌لرینده آیدین شکیلده خالق بایاتیلاریندان قیدالانیب. اوسته‌لیک بیر سیرا غزل‌لرینی ده باشقا شاعرلرین غزل‌لرینه “نظیره” اولاراق یازیب، آنجاق تأسّفله بونو کیتابیندا قئید ائتمه‌ییب.»
بو ایفاده‌نین بیر قیسمینه یوخاریدا ائدیتورون بلکه ایشی اولدوغو کیمی جاواب یازدیم. آنجاق بورادا بیر سوال یارانیر: «ائدیتور هاردان بیلسین بونو؟» بونا گؤره بو مسئله‌ده ائدیتورو چوخ دا قصورلو گؤرمه‌دییمدن باشقا مسئله‌یه توخونماق ایستیرم.
یوخاریدا کی ایفاده‌نین بیرینجی بؤلومو ایله راضیلاشا بیلمیرم. «نظیره» یازیلان شعرلرده ایسه کیان خیاوی حاقلی اولاراق بونون من ده اوریژینالینا اشاره ائدیلمه‌سی ایله راضییام.
هم کیان خیاوین یازیسیندا، هم ده کیتابی اوخویانلار بیلیرلر کی نادر الهی‌نین شعرلرینده خالق آغزیندان آلینما سؤز، دئییم و موتیولر بول-بولجاسینادیر. آنجاق کیان-ین یازیسی ایله اونا گؤره راضی دئییلم کی بو دئییم و موتیولر اولدوغو معنادا، اولدوغو اوبرازدا چیخیش ائتمه‌ییر. نادرین شعرینده بو دئییم و موتیولر کانکرئت اؤزونه مخصوص متن اولدوغوندان قیریلیر و نادر الهی شعری‌نین متنینده کیملیک قازانیر. متن، متنه کئچیر. هله‌لیک بوردا «متن‌لر آراسی مناسبت‌لر» (مناسبات بینامتنی) تئوریسینه توخونماق ایسته‌میرم. ساده‌جه دئییرم بو دئییم‌لر، موتیولر نادرین شعرینه کئچدیکده اؤز اوریژیناللیغینی الدن وئریرلر. بونا گؤره ده، بو اوریژیناللیغا شاعیر هر بیر مصراع یا بیت و یا شعرینده اشاره ائله‌سه ایدی اوندا کیتاب حاشیه یازماغا چئوریلردی. بوردا خالق دیلیندن آلینیب دئیه «کیمه قایناق» گؤستریلمه‌سی موضوعسو آرتیق دارتیشیلماز موضوعدور. کیان یازیسیندا بیر بایاتینی اؤرنک گتیره‌رک، اونون اوریژیناللیغینی کیتابین هاراسینداسا اشاره ائتمه‌یی وورغولاییر. آنجاق اوریژینال عینی ایله استفاده اولونمادیغی کیمی، نادرین شعرینه کئچید آلدیقدا دا «نادر»لشیر. باشقا بیر اؤرنک:
شنگولوم! قاچ اؤزونو قورتار الیمدن هله‌لیک
قورد وار منده… منیم نازلیم!… آیی وار منده (ص۴۱)
کیان-ین ایفاده سییله دئسک شاعیر بوردا متنین اوریژینالی اولان یعنی «شنگول، منگول» ناغیلینی بیر آچیقلاما کیمی گتیرمه‌لی ایدی. آنجاق بونا احتیاج اولماماقدان بیرگه، متنده باشقا بیر موتیوین خئیرینه استفاده ائله‌مکله تاماملانیر. حتتا بو بئیتده «کیان»ین اؤز شعرلرینده تکرار استفاده اولان «نازلیم» سؤزو وار. یوخاریداکی باخیشلا مسئله‌یه یاناشاریقسا شاعیر بورادا بونا اشاره ائتمه‌لی ایدی. آنجاق بونونلا دا راضی دئییلم. چاغداش شعرده بیر سیرا سؤزلرین حتتا مجازی معناسی دا باشقالاریندان آلیناراق استفاده اولوندو. نیما یوشیج فارس شعرینده – ائله‌جه ده بیزیم شعریمیزه کئچه‌رک- «شب=گئجه» سؤزونو مجازی معنادا استبدادی فضا و یا بونا بنزر موتیولرده استفاده ائتدی. اوندان سونرا یازیلان شعرلرده ده بو معنا باشقا شاعیرلرین شعرلرینده بول-بول استفاده اولوندو (او قدر تکرار اؤرنک‌لر وار بونا اؤرنک گتیرمه‌یه احتیاج یوخدور). بو او معنادا دئییل کی سونرا یازیلان شعرلرده، اونون اساس قایناغی اولان یعنی نیما یوشیج اولدوغونا اشاره ائتمک واجیبدیر.
بعضی شعرلرده سؤز، ایفاده، موتیو خالق آراسیندا ایشله‌نیر. بونون اؤزل و کانکرئت و گؤستریله‌سی قایناغی یوخدور. مثلن آرالیق موتیو و سؤزلردن بیری «فلانی اؤزو بیر دولت‌دیر»ایفاده‌سی‌دیر. بونو بیز نادرین شعرینده ده گؤروروک، طبیعی کی بو ایفاده‌نی کیمه استناد وئریلمه‌سی هر بیر کیمسه اوچون چتین‌دیر. کیان-ین باخیشی ایله مسئله‌یه یاناشاریقسا اوندا شاعیر بونو حاشیه‌سینده یازمالی ایدی کی: «بو سؤز خالق دیلیندن» آلینمیش. مسئله‌نین او بیری قاتی ایسه بو سؤزو هانسی معنادا، نه‌یین خئیرینه تاماملاماقدیر. بورادا شاعیر، بو ایفاده‌نی اؤزو اوچون کانکرئت‌لشدیریر. اؤزو اوچون منیمسه‌ییر.
بونلار کیانین یازیسیندا راضیلاشمادیغیم مقاملار ایدی.
موغان ۱۳۹۶٫۱٫۱۱
