دده قورقود دونیاسی‌؛ آذربایجان ایده‌آللار دونیاسی(۱)
محمدرضا باغبان کریمی

 کیتاب دده قورقود، تورک دونیاسی‌نین باتی بؤلومونده ان تانینمیش و ده‌یرلی اثردیر کی بشریت دونیاسینا باغیشلانمیش و بوتون یئر کوره‌سینده یاشایان اینسان‌لار اوچون ایده‌آللار دونیاسینی تصویره چکمیش و یاشاییشین ده‌یرلی بوجاقلارینی آیدینجاسینا بللندیرمیشدیر.
کیتاب دده قورقودون یازیلیش دورانی اسلام ظهورونون ایلک یوز ایللرینه باغلانیر؛ آنجاق اوندان چوخ اؤنجه‌لر یارانمیش اولدوغو دا اینانیلیر. بو کیتاب حاققیندا علمی متودلار اساسیندا مختلف عرصه‌لرده آراشدیرمالار ایره‌لی سورولموش و دده قورقود دونیاسی‌نین رمزلری مختلف باخیشلار و گؤروشلرله آچیقلانمیشدیر. بونونلا بئله اونون سوسیال ایده‌آللاری هله آراشدیریلمامیش قالمیشدیر و بو چالیشمانین اساس هدفی بو عرصه‌نی آچیقلاماق، ها بئله آذربایجان تاریخی و فلسفی گئدیشلریله ده باغلیلیغینی گؤسترمکدیر.
کیتاب دده قورقود مین ایل بوندان اؤنجه یازیلمیشسا دا، اونون حادثه‌لری بوندان داها اؤنجه‌لره گئدیب چاتیر. بلکه ده اوسطوره‌لر زامانینا عاید اولماسی داها ایناندیریجی‌دیر. بورادا یاشایان اینسان‌لارین هوندورلویو بوگونکو عادی اینسان‌لاردان داها بؤیوک، گؤردویو ایشلر خارقه‌لر کیمی نظره گلیر و بیر سیرا دوشونجه‌لره ده توخونماق اولور کی هله اینسان‌ بیلیگی گئنیشلنمه‌میش و دوغال اولایلارین نه دنلری تانینمامیشدیر. بورادا دلی دومرول عزرائیلدن هئچ بیر تصوورو اولمادان، آنجاق بیر اینسان‌ اوره یی اولدوغو اوچون اونون دؤیوشونه چیخیر. تپه گؤز بیر گؤزلو جاناوار یوخ، بلکه بیر اینسان‌ین پری)ملائکه(‌یه نسبت خیانت ائده‌رک – یانی اینسان‌لا پری‌نین یارانیشی‌دیر، آمما گؤر کی نه جنایت‌لر تؤره ده بیلیر. بونلار دوغال بیر اولایلار دئییلدیر، آتجاق اینسان‌ اولغونلوق دورانینی کئچیرمه میش و اؤنوم دوشونجه لریندن یارانمیشدیر. بلکه ده اوسطوره‌لر دونیاسی نین یارادیلمیشلاری دیرلار.
هله بونلاری دا نظره آلدیقدا، کیتاب دده قورقود چوخ اؤنملی و ده یرلی بیر اثردیر. بیز بو کیتابدا اینسان‌ین ایده‌آللارینی، اؤزه للیکله توپلوم حاققیندا تاپیریق. ان قدیم زامانلاردان بیلگین‌لر، حاکیم‌لر و حکیم‌لر ان ایده‌آل، ان ایسته‌نیلن بیر توپلومو گؤرمک اوچون دوشونجه ایله، قلم ایله و قیلینج ایله چالیشمیشلار. افلاطون بیر اوتوپیا یاراتمیش و اورادا هر بیر اینسان‌ی بیر مهره کیمی اؤزر یئرینده اوتورتموشدور، مقدونیه‌لی اسکندر دونیانی آلیب، بیر اؤلکه ائتمکله بئله بیر اوتوپیانی یاراتماغا جان آتیرمیش! یوسف بالاساغونلو اؤز ده‌یرلی اثری “قوتادغو بیلیک”ده قوتلو بیر توپلومون قایدا –قانونلارینی و اینسان‌لارین نئجه اولدوقلارینی یازیر و تورک سولاله‌لری قاراخانلیلار بئله بیر اؤلکه‌نی یاراتماغا چالیشیرلار. اسلام بیلگین‌لری و سوسیال دوشونجه‌لی عالیم‌لری مدینه فاضله‌نین نئجه بیر توپلوم اولماسی و اینسان‌لارین نه حاللاردا اولدوقلارینی آچیقلاییرلار. نظامی گنجوی کیمی درین دوشونجه‌لی بیر حکیم ده “آرمانشهر” دئیه، بوتون علمی – ادبی بیلگی‌لرینی بیر یئره توپلویوب بشریته تقدیم ائدیر. آنجاق بو ایده‌آللار دونیاسی اولان اوتوپیا، مدینه فاضله یا آرمانشهر، دده قورقود کیتابیندا چوخ گؤزه‌ل و آچیق صورتده تصویره آلینیر و بو، بیر حالدادیر کی هئچ ادعا دا اولونمور.
دده قورقود کیتابی ۱۲ بویدان یارانمیش، اوندا بیر ملت و بیر خلق یاشاییر کی بیر سیرا اصلی سیمالار اورتاقدیر. قازان خان، باییندیرخان، بورلا خاتون و باشقالاری بیر بویدا یوخ، بلکه بیر نئچه بویدا اشتراک ائدیرلر. بو گؤسته‌ریر کی کیتابین اولایلاری بیر اؤلکه ده اوز وئریر کی خاقانی و خاتونو بللی دیر؛ آنجاق باشقا بویلار گاهدان مستقل بیر سیما اوچون یارانیر. مثلا دلی دومرول بویوندا قازان خان یوخدورسا، آنجاق دده قورقود یوردوندا باش وئریر. دوغرودان دا ۱۲ بویو بیر رومان کیمی بیر – بیرینه باغلاماق اولور. بیر سیرا بیلگین‌لر حقلی اولاراق بونو بیر اوزون تاریخ کیمی بیلیرلر و بیر سیرا آراشدیریجیلار اونون اون اوچونجو بویونون اینمه‌سینی ادعا ائدیرلر.
کیتاب دده قورقود داستانلاری آذربایجاندا اوز وئرمیش و بوگون ده آذربایجانین هر بیر بوجاغیندان، هر داغیندان و هر دره‌سیندن دده قورقود اییسی گلیر. کیتابدا آدلاری گلن سیمالار هامی اوچون تانیشدیر. حتا داغلار، دره لر، بولاقلار اونلارین آدلارینا دئییلمکده دیر. اوروز داغی، باییندیر داغی، بورلا بولاغی، چیچک بولاغی و باشقا – باشقا آدلار خالقین دیلینده گزیر. دده قورقود مقبره‌سی قوزئیده اولورسا، بورلاخاتون بورادا – اورمودادیر. بیر سیرا اولایلار گؤیچه گؤلونده و یا گنجه ده باش وئرسه ده، بیر سیرا اولایلار قاراداغیمیزدا باش آلمیشدیر. دده قورقود بویلاری مختلف فورمالاردا خالقیمیزین کولتورونه، ذهنینه و ائوینه سوزوب گیرمیشدیر. دده قورقود بویلاری افسانه‌لریمیزده، ناغیللاریمیزدا دا سؤیلنمکده‌دیر. اونون عطری –اییسی و قوخوسو یاشاییشیمیزدا دویولور. اوندا یارانان دونیا بوگون آذربایجان خالقی‌نین دونیاسی‌دیر. بو ایده‌آللار دونیاسیندا آنا محبتی، آتا عشقی، اوغول – بالا، آنا – آتا، ار – قادین سئوگیسی، قهرمانلار دونیاسی، عاشقلر دونیاسی، رزم ایله بزم دونیاسی، بوتون یاخشیلیقلار، گؤزه‌للیکلر، فداکارلیق، درین محبت اینسان‌لار آراسیندا، سئوگی و سئودا، آزادلیق و برابرلیک، وطن سئورلیک، اینسان‌ پرورلیک، اینسان‌لارین مثبت سیمالاری بو دونیادا جانلی –جانلی یاشاییر. قهرمانلار سیماسی فیلسوفلارین بگندیگی و تصویره آلدیغی سیمالاردیر؛ سئوگیلی‌لرین عاشقلرین و معشوقلارین محبتی صاف، تمیز، دوغرو و درین سئوگیدن تؤرنمیش مقدس‌دیر؛ آتالار و آنالار، اوغول – قیزلاری اوچون بؤیوک فداکارلیقلار گؤسته‌رن، ار – قادینلار بیر – بیرینه ان وفالی و فداکار، غنی‌لر همیشه فقیرلرین یادیندا و آج – یالین – چیلپاق اولمایان بیر توپلوم یاراتماق اوچون چالیشماق، هامی ال – بیر اولوب مقدس بیر یولدا دؤیوشمک، یاخشیلیقلارا ده یر وئرمک، پیس خاصیت‌لری آرادان قالدیرماق بو دونیانین اؤزه ‌للیکلری‌دیر.
دده قورقود کیتابیندا و یا دونیاسیندا پیس بیر اینسان‌لا اوز – اوزه گلمیریک، بگه‌نیلمه‌میش بیر گئدیشی گؤرموروک؛ اوغرولوق، آدام اؤلدورمه، خیانت و . . . بو دونیادا یئری یوخدور. بونلار واردیر، آنجاق دده قورقود دونیاسیندان ائشیکده‌دیرلر و بو یوردون قهرمانلاری – ایگیدلری و قادینلاری اونلارلا دؤیوش اوچون آیاغا قالخیرلار بلکه آنایوردلاریندا بو اؤزه للیک‌لر پوزولماسین. یوخسا بورادا دا قهرمانلار اؤلدورولورلر، یاخشیلارین باشینا مین بیر بلا گلیر، بونلار اولماسایدی اصلا قهرمانلیق دونیاسی یارانمازدی. داها دؤیوشه، ساواشا نه نیاز قالیردی؟
۱)آنا محبتی – دده قورقود کیتابیندا بوتون بویلاری آنا محبتی بزه‌میشدیر؛ لیریک پارچالاردا آنالار بوتون وارلیقلاریلا اوغلو – قیزا باغلی اولدوقلاری، اونلارین وارلیغینی اؤز عؤمورلریندن واجب و عزیز اولدوغونو یوکسک محبت ترانه‌لری ایله سؤیله نیلیر. آنا هیجانی، آنا محبتی جوشغون و دورو وارلیغیندان قالخاراق درین اجتماعی – حیاتی معنانین احاطه‌سینده هیجان مقامیندا اؤزونه یئر تاپیر. بورادا داستانلار بویو و شعر اوزونو آنا طبیعتی‌نین حسی، احساسی دورومو افاده ائده‌ن بدیعی لوحه‌لر یارادیر. آنا محبتی بو لوحه‌لرین اساس موضوعودور، بو محبت نه خارقه‌لر کی یاراتمامیش!؟ ان بؤیوک قهرمانلار بو محبتدن ائله گوج آلیرلار کی هوندور حیوانلاری قالخیزیب یئره چالیرلار؛ ان غدار دوشمنی باسیرلار و مقدس آرزیلاری دیریلدیرلر. دده قورقود کیتابیندا اولان آنا محبتی، هئچ بیر اوتوپیادا بئله گؤزه‌ل و اینسان‌ی صورتده گؤسته‌ریلمه‌میشدیر. بورادا ان گؤزه ل و ائیته‌تیک ایده‌آللارین تجسومونو گؤرمک اولور.
۲)قهرمانلار بورادا ایده‌آل یوللار اوچون دؤیوشورلر؛ ساواشیرلار و ان گؤزه‌ل قهرمانلیقلار صحنه‌لری یارادیرلار. فداکارلیق، اینسان‌ شجاعتی، اینسان‌ جسارتی الهی بیر گوجه یاخینلاشیر. دوغروسو دا بودور کی خالق یارادان اوتوپیا، تکجه بیر بیلگینین یارادیشیندان گؤزه‌ل و دولغون اولور. قهرمان گوجلو اولاراق، جسارتلی اولاراق، پیسلیک‌لره قارشی، ظولمه، ظولمته، جهالته، جنایته، خیانته قارشی مبارزه‌یه چیخیر و خالق ایسته‌یی، قهرمانین غلبه‌سی‌دیر و بئله ده اولور. بو، ایده آل دونیادیر.
۳) سئوگی – محبت دونیاسی، اینسان‌ین یارانیش نه‌دنی کیمی تعریفله‌نیر و نه گؤزه‌ل بدیعی اؤرنک‌لر وئریر. اوغلان قیزدان اؤتور فداکارلیق ائدیر و قیز اوغلاندان اؤتور. ار، قادینی اوچون جاندان اسیرگمه‌ییر و قادین اری اوچون. آتا و آنا اوشاقلاری نین محبتی یولوندا بوتون وارلیقلارین قورویورلار، اوغلان – قیزلار دا آتا – آنالاری اوچون ان بؤیوک سایغینی بسله‌ییب هئچ بیر زاد و شئی ایله ده‌ییشمیرلر. جانلی صحنه‌لری دده قورقود کیتابیندا اوخویاندا هر اوخوجونون توکلری بیز – بیز دایانیر.
۴) بورادا هامی باشی اوجا یاشامالی‌دیر. آرادا هئچ بیر ظلم، خانلیق، زوراکیلیق یوخدور. هامی آزاد یاشاییر. آزادجاسینا یوردون آبادانلیغی؛، خالقین رفاهی اوچون چالیشیر. زامانی گلنده هامیسی ال بیر اولوب بیرگه چالیشیرلار، دؤیوشورلر، توی توتورلار، یاسلاردا بیرگه یاشیرلار. بورا دده قورقود دونیاسی‌دیر. آذربایجان ایده آللار دونیاسی.
۵)بورادا ایگیدلرله قادینلارین فرقی یوخدور؛ ایگید ده دؤیوشه چیخیر، زحمتلره قاتلانیر، آنجاق  سئویب سئویلیر ده. قادین دا ایگیدله چیگین چیگینه دؤیوشه چیخیر، زحمتلره قاتلانیر، حتا سئویب سئویلمک حاققینی الدن وئرمیر. بیر سیرا بویلاردا – قانتورالی بویوندا – سالجان خاتون اؤز ایگیدیندن ده دؤیوشکن، هر ایشده اوندان قاباق حاضر اولان بیر قادین دیر. سئوگی و سئودا آلانیندا دا قانتورالیسدان دالا قالمیر. بو دا دده قورقود دونیاسی‌نین ان ده‌یرلی اؤزه‌للیکلریندن‌دیر.
دوغرودان بو دونیا ایله – دده قورقود دونیاسی ایله کوراوغلو یارادان اوتوپیادا – چنلی بئلده بنزه‌رلیکلر نه قده‌ر یاخیندیر؟ چنلی بئلده قهرمانلار وار گوجلریله دؤیوشه قالخیرلار، زحمتلره قاتلانیرلار، سئویب سئویلیرلر. بورادا ایگیدلرله قادینلار بیردیرلر. محبت دالغالانیر، دؤیوش وقتی دؤیوش، توی زامانی توی، یاس وقتی ده یاس توتولور. آنجاق هامی بیردیر. کوراوغلو باشقا دلیلرله بیر اوتوروب، بیر یئییب – ایچیر، اونلارلا بیرگه ده چالیشیر، دؤیوشور و سئویشیر. نگار دا کوراوغلودان دال قالان دئییل!
دده قورقود دونیاسی نین قایدا – قانونلاری کوراوغلونون چنلی بئلینده داوام ائدیر. بو داوام قیریلمامیش، هله آذربایجان ایده‌آللار دونیاسی‌دیر! . . . (آردی وار)