دیل فاجیعه‌سی(۱)
دوکتور فیروز رفاهی
جمعیت آراسیندا هر هانسی بیر غیرعادی حادیثه باش وئرنده اونو فاجیعه ساییریق. فاجیعه اینسان صحتینده، عائله حیاتیندا، بیر شخصین معیشتینده و بونا بنزه‌ر موختلیف وضعیتده مومکون ساییلیر. بونلار نه قده‌ر حیاتدا نورمال گؤرسنسه ده اوچ فاجیعه نورمال ساییلمامالی و جهد اولونمالی‌دیر کی، اینسانلار هئچ زامانلار اونلارا دوچار اولماسینلار. بونلاردان:
بیری تورپاغین اینساندان بوشالما فاجیعه‌سی‌دیر؛
ایکینجیسی اینسانین تورپاقسیز اولما فاجیعه‌سی‌دیر؛
و اوچونجوسو اینسانین دیلدن اوزاقلاشما فاجیعه‌سی‌دیر.
تورپاق اینساندان بوشالما فاجیعه‌سینده، اینسانسیز یا جانسیز بیر وطنه اوخشاییر کی، آرتیق اوندا هئچ بیر نفس قالماییب و نئجه دئمیشلر خئیر – برکت آرادان گئدیر. اینسانسیز یئر قورو صحرایا بنزه‌ییر کی، اونون هئچ بیر خئیری یوخدور. بونون قارشیسیندا تورپاقسیز اینسانلارین فاجیعه‌سی‌دیر. هر اینسان بیر یئره، بیر تورپاغا باغلی‌دیر. بو باغلیلیق اونا جان وئریر و اینسان همین جانین روحو ساییلیر. جانسیز بیر روح اصلینده اؤلو کیمی بیر شئی‌دیر. اینسانلار زور ایله اؤز تورپاقلاریندان آیریلیرسا، اونلار اؤلوشگویوب اؤلرلر؛ عینی گوللر کیمی. آما بو فاجیعه‌‌لرین آراسیندا ان دهشتلیسی و ان آجیناجاقلیسی اینسانی دیلیندن آییرماقدیر. آللاه بیزه اؤچ شئیی باغیشلاییبدیر؛ جان، روح و دیل. بونلار بیر – بیریندن آیریلمازدیر. اوچو ده حیاتدا واجیب‌دیر و یاشاماق اوچون اولماسا حیات اولماز. بیز بورادا بیرینجی و ایکینجی فاجیعه‌یه یوخ، اوچونجو فاجیعه‌یه گؤز گزدیرمک ایسته‌ییریک.
بیزیم جمعیت بیرینجی و ایکینجی فاجیعه ایله ال به یاخا دئییل. بیزیم جانیمیز وار؛ یعنی ثابیت بیر تورپاق و وطنیمیز وار و همین وطن تورپاغیندا یاشاییریق. بیز یاشامیمیزدا روحوموزو جانیمیز ایله بیرلشدیریب واحید بیر جان و واحید بیر روح اولاراق جمعیتی یارادیریق. بورادا بیرینجی و ایکینجی وضعیتده بیر فاجیعه ایله اوز به اوز دئییلیک. بیزیم یئگانه فاجیعه‌میز اوچونجو تیپلی فاجیعه‌‌دیر؛ یعنی دیلسیز اینسانلارین فاجیعه‌سی.
اینسانلار طبیعتده حئیوانلاری ایکی فورمادا تانییرلار. بیر اونلارین ظاهری گؤرونوشوندن، بیر ده اونلارین یاراتدیغی سسدن. هر کس بیر قوشو گؤرسه، شعوروندا اونا اؤز دیلینده وئریلن آد ذئهنینه گلر. مثلا دئیر: بو قارقادیر، او سئرچه‌دیر و سایر. هئچ زامان بیری قارقانی گؤردوکده او سیچاندیر دئمک ایمکانی یوخدور. بو اینسان شعوروندان کنار بیر شئی‌دیر. بیز بوتون اطراف عالمی اؤنجه گؤزوموز یولو ایله گؤروب، دیلیمیز واسیطه‌سیله بئله اینفورماسیانی ذئهنیمیزه یوکله‌ییریک. بو ساوادلی یا ساوادسیز آداملاردا عینی صورتده باش وئریر. بیتگی‌لری ده اؤنجه باخیشدا سونرا اونو عطریندن تانییریق. بوتون دونیا و اوندا اولان وارلیغی دیلیمیز واسیطه‌سیله بئینیمیزده آرشیو شکلینده ساخلاییریق و دیلیمیز واسیطه‌سیله باشقالاری ایله اونلار باره‌سینده بیلگی آل – وئری ائدیریک.
دیل فاجیعه‌سینه گلنده بوتون قئید ائتدیگیمیز احوالات پوزولور. بیر آن تصوور ائدین دیلیمیز لال اولا و باشقالاری ایله دانیشماق ایمکانیمیز اولمایا. اوندا نه باش وئرر؟ بیز بئینیمیزده اولانلاری باشقالارینا چاتدیرا بیلمه‌ریک و بئله‌لیکله جمعیت آراسیندا پارچالاما عمله گلر. حتا اگر دانیشاق و بئنیمیزده اولانی باشقالارینا دئسک، هرگاه اونلارین دیلی باشقا دیل اولسا یئنه پارچالاما عمله گلر و آداملار بیر – بیریندن اوزاقلاشارلار. دیل اینسانلاری بیر – بیرینه باغلایان ان مهم عامیل‌دیر. ائله بونا گؤره دیر کی، باشقا جمعیته کؤچ ائدن اینسانلار مآدام کی، یئنی جمعیتین دیلینی منیمسه‌مه‌ییبلر، او جمعیته قووشا بیلمز و آییری یاشاماغا مجبور اولار.
بوگون بیزیم جمعیت بؤیوک بیر فاجیعه ایله اوز – اوزه‌دیر. دیل فاجیعه‌سی اجتماعی بیر چاتمامازلیقدیر کی، اونون علاجی یوخدور. دیل فاجیعه‌سینه معروض قالان اینسان بیر خسته‌یه اوخشاییر کی، یاواش – یاواش اؤلمه‌یه ساری گئدیر. اگر بیز بیر قارقایا راستلاشساق کی، سس وئرنده اوندان سئرچه سسی چیخیر، بیزیم فیکیریمیز نه اولا بیلر. اونو نه چاغیرمالی‌ییق؟ قارقا، یوخسا سئرچه؟
آذربایجان جمعیتی دوغما دیلی باخیمیندان بئله بیر فاجیعه‌یه دوشوبدور. او، گئت – گئده اؤز دیلینی ایتیریر و بو ایتیرمکده بیر نئچه عامیل ال اله وئریبدیر. بو عامیل‌لر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اولاراق موختلیف جهتدن آیدینلاشمالی و علاج اولمالی‌دیر. سیاسی جهتدن پهلوی دؤوروندن باشلایاراق جمعیتی اؤز دیلیندن محروم ائدیبلر. بو جمعیتی مجبور ائدیبلر کی، باشقا دیلده دوشونسون و اؤزونو باشقا سایسین. اجتماعی جهتدن اونون دیلینی ائوده کی معیشته محدود ائدیبلر و بونا گؤره ده اونون اجتماعی دوشونجه‌سی اؤز دیلینده یوخ، باشقا دیلده فورمالاشیبدیر. فرهنگی جهتدن بیزی مجبور ائدیبلر کی، باشقا دیلده تحصیل ائده‌ک؛ اونا گؤره ده دونیا گؤروشوموز اؤز دیلیمیزده ذئهنیمیزده یئرلشمه‌ییبدیر. بو فاجیعه‌‌لرین نتیجه‌سینده بیز بیر اینسان اولموشوق کی، اؤز دیلیمیزده فیکیرلشیب بئینیمیزده اولانی دئمه‌یه قادیر دئییلیک. اؤز دونیا گؤروشوموزو، علمیمیزی و یا سیاسی گؤروشوموزو آچیقلایاندا ائله بیر دیلده دانیشیریق کی، بو نه بیزیم دیل‌دیر نه باشقالارین دیلی‌دیر.
بوگون بو فاجیعیه جمعیتیمیزده موختلیف واسیطه ایله ایدامه وئریلیر. اونلاردان بیری مئدیا واسیطه‌سی‌دیر. البتده مئدیادان گئنیش استفاده ائتمه‌دیگیمیز اوچون یالنیز ایکی وسیله یعنی رادیو و تئلویزیونو اساس سایماق اولار. منیم شخصی ملاحظه‌لریمده آذربایجان تورپاقلاریندا تحصیلدن چوخ رادیو و تئلویزیون بیزیم دیلیمیزی آرادان آپاریر. بیلیریک کی، آداملار باشقا جامعه‌لره گئدیب اورالاردا باشقا دیل‌لرده تحصیل ائدیرلر. آنجاق اونلار اؤز جمعیتلرینه قاییداندا اوتوماتیک اولاراق اؤز دیل‌لرینده دانیشیرلار. آمما بیزیم رادیو و تئلویزیونلاریمیز ائله بیر دیلی جمعیتین بئینینه سوخورلار کی، اونا نه اؤز دیلیمیز نه ده باشقالارین دیلی دئمک اولماز. بو وسیله دیلیمیزی لوغت باخیمیندان پوزور و یاد سؤزلری زور ایله دیلیمیزه سوخوشدورور. اودا ائله سؤزلر کی، دیلیمیزده مین ایل‌لر بویو ایشله‌نیلیبدیر و هامی اونو بیلیر. مثلا دئییرلر:
از لحاظ جسمی، خود سالمند، مواظبت کردن، بویوه ماما، بویوه بابا، و خدمت به انسانیته خاطر (میثال‌لار تبریز، اورمیه و اردبیل تئلویزیونو آی ایشیقی و… برنامه سیندن آلینیبدیر).
بو سؤزلرین هانسیسی بیزیم دیلیمیزده‌دیر؟
بعضن گؤرورسن اؤزلریندن تزه حالت دستوری ده یارادیرلار. مثلا دئییرلر: چوخ تر، بعضی یئرلری، آللاه بد وئرمه‌سین. چوخ تاسف ائدیجی حالدیر. بونلار دیلیمیزه ائله میکروبلار داخیل ائدیرلر کی، اونا تعجیلی درمان تاپماساق بو دیل اؤله‌جک. مثلا بیر هنرمند تئلویزیوندا موصاحیبه ده دئییر:
“بیلیندییی کیمی بالای ۷۰ دنه جایزه کسب ائله‌میشم (خطاط ضیایی).
آخی قارداش بالای بورادا نه دئمکدیر. بیزیم دیلیمیزده بالای سؤزو آنلاشیلمازدیر.
شخصی ملاحظه‌مده دیل صافلیغیندا اورمو، اردبیل و سوندا تبریز تئلویزیونونو گؤسترمک اولار. آنجاق بونلارین دیلیمیزه یاراتدیقلاری فاجیعه بیر خسته حالینا اوخشاییر کی، اونا نه درمان گلدی وئریرلر، اؤزو ده نابلد آداملارین الی ایله و گومان ائدیرلر کی، اونون حالی بئله یاخشی اولاجاق. رادیو – تئلویزیون بیر وسیله کیمی دیلیمیزی گونو – گوندن آرادان آپاریر و اونو فاجیعه‌لی بیر حالا سالیر.
ماراقلی بیر مقایسه بورادا یازیلانلاری تصدیق ائدیر. سحر ۱ تئلویزیونو دا بیزیم دیلده برنامه یاییر. اورادا بعضن مترجم یادا برنامه یازانلار چالیشیرلار او تایدا ایشلک اولان سؤزلری ایشلتسینلر. مثلا پئنجک یئرینه دئییرلر کاستیوم و یئرلی سؤزلری روسدان گلمه سؤزلر ایله ده‌ییشیرلر. بورادا دا فاجیعه باشقا بیر فورمادا باش وئریر. آنجاق او تایدا اولانلار بونون فرقینده دئییللر.
هرگاه برنامه‌لری بؤلوشدورسک علمی – تحلیلی برنامه‌لرین دیلی داها کؤبود و نوماییش یا دا سریال‌لارین دیلی دانیشیق دیلینه یاخین اولدوغو اوچون داها صافدیر.
بئله فاجیعه نی دیلین خاریجی فاجیعه‌سی ساییریق؛ یعنی خاریجدن دیله تحمیل اولان بیر حال. چاره نه‌دیر؟ بو فاجیعه‌نین قارشیسینی آلماغین تک یولو آنا دیلینده تحصیلدیر. مآدام کی، باشقا دیلده تحصیل ائدیریک، شعوروموز باشقا دیلده فورمالاشیر و گونو – گوندن باشقالاشیریق. هرگاه آنا دیلینده تحصیل ائتسک بوتون دونیا گؤروشوموز و دونیانی تانیماق قابلیتیمیز اؤز دیلیمیزده باش وئرر. یوخسا نه فارسلار کیمی‌فارس و نه ده تورکلر کیمی‌تورک بیر اینسان ساییلاریق.
منبع: “آذری- ائل دیلی و ادبیاتی” درگیسی، نومره ۱و ۲ یئنی نشر دؤرو (۱۹ و ۲۰)
یک پاسخ
أللرینه دیلینه ساغلیق سایین دوکتور رفاهی جنابلاری
گؤزه ل بیر قونو آچیب لار.منیم ده عؤمور بویو گیریلتیم بودور!
منجه هله کی رسمی حالدا اؤز دیلیمیزده تحصیل آلماق اولماییر، یاخچی سی بودور ، دیلیمیزده باجاریق لی اولان صنعت کارلار محلی مئدیالاری أللرینه آلیب آلانی باجاریقسیزلار ایچین بوش قویماسین لار!
آما دییه سن بو فاجیعه نین ایزی سایین دوکتورده ده گؤرسه نیر: ” هر گاه… دیلین خاریجی فاجیعه سی… خاریج دن دیله تحمیل اولان… بیزیم یگانه فاجیعه میز…”