آذربایجان موغاملاری(دؤردونجو بؤلوم- راست موغامی ۲)
فرهاد جعفری

  دیلکش (Dilkeş):دیلکش شور موغامینا منسوبدور. بو شعبه‌یه راست موغامیندا ۱۹ –ینجی عصیرین موغام جدوللرینده و هم ده م ۱۹۲۵ – ینجی ایلده اوزئییر حاجی بیگلی‌نین رهبرلیگی آلتیندا کئچیریلن موسیقیچی‌لر توپلانتیسیندا قرارا آلینان ‌موغام‌لار پروقرامیندا راست گلمیریک. سونرالار احمد باکیخانووون تدریس پروقرامیندا دا بو شعبه راست ترکیبینده گتیریلمه‌میشدیر. ۲۰ –ینجی عصیرده دیلکش راست موغامیندا او جومله‌دن تارزن بهرام منصوروون ایفاسیندا مؤوجود اولموش اولسا دا‌، یالنیز م ۱۹۸۴ ده پئداقوق، سالیم آغایئو اونو تدریس پروقرامینا داخیل ائتدی.
دیلکش فارس سؤزو اولموش و «دل»(اورک) ایله «کش»(جلب ائدیجی، چکن) سؤزلرینین بیرلشمه‌سیندن ووجودا گلمیشدیر و اوست اوسته اوره‌یی جلب ائدن آنلامینی داشیییر. بعضی موسیقیشوناس‌لار دیلکش و کوردونون راست ترکیبینده ایفا اولونماسینا قارشی چیخاراق، راستین بونلارسیز ایفاسینی تؤصیه ائدیرلر. آنجاق دیلکشین ولایتی‌دن سونرا ایفا اولونماسینین گؤزل آلیندیغینا و موغام هوسکارلاری و دینله‌ییجی‌لرینین اونو یاخشی قارشیلادیغینا گؤره بوتون موغام ایفاچی‌لاری اؤز موغام رئپئرتووارلاریندا دؤنه دؤنه دیلکشی راستدا ایفا ائدیرلر. بو گون بو شعبه‌نین ان مهارتلی و یانیقلی اوخویانی، خواننده عاریف بابایئو دیر. دیلکش راست موغامیندان علاوه شور عاییله‌سینه باغلی اولان و قیسا ‌موغام‌لاردان بیریسی اولان شاهناز موغامی‌نین بیر شعبه‌سی کیمی ایفا اولونموش و ها بئله موستقیل بیر قیسا موغام شکلینده ده ایفا اولونماقدادیر. میثال اوچون دیلکش موغامی آذربایجانین ان گؤرکملی و ان بؤیوک کامانچا ایفاچیسی هابیل علی یئوین ایفاسیندا اینسترومئنتال شکلیده ایفا اولونموشدور.
کوردو(Kürdü) : کوردو بیر گوشه اولاراق راست موغامیندا دیلکشدن سونرا ایفا اولونان نؤوبتی موغام گوشه‌سی‌دیر. کوردو بوندان اؤنجه شاهناز موغامیندا ایفا اولونوردو و بونا گؤره ده بو قیسا موغاما کوردو شاهناز دئییلیردی. کوردو ده دیلکش کیمی ۲۰ – ینجی عصیرده راست موغامینا داخیل ائدیلمیشدی‌، بهرام منصوروون نوتا کؤچورولموش راست موغامیندا کوردو-یه ده راست گلیریک. دیلکش و کوردونون ایفاسی نتیجه‌سینده مؤوقتی اولاراق راست موغامیندان شور موغامینا کئچید آلینیر. ایفاچی کوردونون ایفاسیندان سونرا ولایتی ده ایاق ائده‌رک راستا قاییتمالی دیر.
شیکسته فارس(Şikəstə Fars):ایفاچی کوردودن سونرا شیکسته فارس شعبه‌سی‌نین ایفاسی ایله راستدان بو دفعه سئگاه موغامینا کئچیر. بوتون شیکسته‌لر‌، سئگاه لادی اساسیندا یارانمیش دیر. شیکسته لر ایلک دفعه اولاراق آشیق موسیقی سینده یاییلمیش و سونرالار ضربی ‌موغام‌لار شکلینده ایفا اولونموش و نهایتده بونلارلا یاناشی سربست بحرده ده ایفا اولونموشلار.
شیکسته ؛ فارس سؤزو اولموش و سینیق‌، سینمیش‌، اورگی سینمیش آنلامی داشیییر. بو مفهوم شیکسته لرین احوال و روحیه‌سی ایله اویغون گلیر‌، بئله کی شیکسته‌لر حوزنلو اولورلار. شیکسته فارس دا کئچمیشده ضربی ‌موغام‌لار سیراسیندا اولموش، آنجاق زمان کئچدیکجه بو موغام شعبه‌سی سربست بحرلی موغاملار شکلینه دوشموشدور. شیکسته فارس شعبه‌سی راست موغامیندان علاوه بیر چوخ ‌موغام‌لاردا او جومله‌دن سئگاه‌، شور‌، ماهور هیندی‌، اورتا ماهور‌، بایاتی قاجار‌، راهاب و… ده ایفا اولونماقدادیر آنجاق شکسته فارس؛ سئگاهین دوغما شعبه‌سی دیر. بو شعبه آدلارینی چکدیگیمیز موغاملاردا عینی صورتده ایفا اولونمور. بلکه اونون بو موغاملاردا ایفا ائدیلدیگی یئری / پرده سی فرقلی دیر. هم ده هر بیر موغامین احوال و روحیه‌سینه اویغون اولاراق ایفا ائدیلیر. بؤتوولوکده بو موغاملارین هر بیری اؤزونه مخصوص شیکسته فارس واریانتینا مالیک دیر. واخت ایله زولفو آدی گوزلوو ان گوزل شیکسته فارس ایفاچیسی اولموشدور. اونون راست و ماهور هیندی موغاملاریندا ایفا ائتدیگی یانیقلی شیکسته فارس آذربایجان موغام ایفاچیلغی تاریخینده تکرار اولونمایان حادثه لرکیمی قئید اولونموشدور.
گاهدان بعضی‌لری شیکسته فارس ایله یاخین مئلودی‌لره مالیک اولان خوجسته(Xocəstə) شعبه‌سینی آییرماق ایسته‌میرلر حال بو کی بونلارین مئلودیک باخیمیندان اوخشارلیقلارینا باخمایاراق هر بیری موستقیل بیر شعبه‌دیر. خوجسته ؛ خوشبخت‌، اوغورلو دئمکدیر. خوجسته بعضی واختلار شیکسته فارس یئرینه ایفا اولونور.
موبرّیقه/ موبرّیغه:(Mübərriqə)شیکسته فارس و عیراق شعبه‌لری آراسیندا ایفا اولونان گوشه‌لردن دن بیریسی موبریقه‌دیر. بو گوشه اصلینده مبرقع اولموش و قدیم ۱۲ موغامدان بیریسی اولان‌، راست موغامی‌نین بیر شعبه‌سی اولموشدور. آنجاق بو گونلوکده راست موغامی‌، اورتا ماهور دا و سایر موغاملاردا شیکسته فارسدان سونرا بیر گوشه کیمی ایفا اولونور و داها دوغروسو سئگاه لادی ایله بیرلشمیش و شیکسته فارس شعبه‌سی‌نین ایاغی ساییلیر.
موبریقه اصلینده عربجه مُبَرقَع(Mobərqə) دن آلینمیشدیر و نیقابلی‌، اوزو اؤرتولو آنلامینی داشیییر‌، آنجاق زمان کئچدیکجه تورکلشمیش و آذربایجان تورکجه‌سی‌نین قایدالارینا اویغون دگیشیک لره معروض قالاراق‌، موبریغه شکلینه دوشموشدو. آنجاق بونلارا باخمایاراق چوخ لاری اونو عربجه برق‌، ایشیق و پارلاقلیق مفهومونا باغلاماق ایسته‌ییرلر. اونلارین فیکریجه بو سؤزجوک اصلینده موبریقه اولموش و مبرقع سؤزجوگونون تورکلشمیشی دگیل دیر.
خاوران:(Xavəran)شیکسته فارسدان سونرا ایفا اولونان ایکینجی گوشه خاوران آدلانیر. خاوران گوشه‌سی ده قدیم موسیقی‌ده گوشه‌لر سیراسیندا اولموشدور. ۱۹ – ینجی و ۲۰ –ینجی عصیرلرین موسیقی جدوللرینده خاوران راست موغامی داخیلینده گتیریلیردی. بوندان علاوه خاوران بوگون بایاتی شیراز موغامیندا دا ایفا اولونماقدادیر.
خاوران سؤزجوگونون منشایی حاققیندا ایکی فیکیر سؤیله‌نیلمیشدیر. بیریسی دؤرد جوغرافی جهتدن بیریسی اولان شرق‌، دوغو دئمکدیر. ایکینجیسی ده «موغامات و ابراهیم پیغمبر» آدلی کیتابا اساسلاناراق خوارن (Xəvarən) = خواریق (خاریقه لر = اعجازکار‌، فوق طبیعی ایش لر، پارا نورمال) اولموشدور.
عیراق/عراق:(Əraq/İraq)موبریقه و خاوراندان سونرا راستین نؤوبتی حیصه‌لری‌، اونون زیل شعبه‌لری : عیراق‌، پنجگاه و راک دیر. بو گون راستین بیر شعبه‌سی اولان عیراق‌، واخت ایله قدیم ۱۲ موغامدان بیریسی اولموشدور. عیراق یا عراق سؤزو جور به جور آنلاملاری داشیییر. او جومله‌دن آسیانین غربینده یئرلشن عیراق مملکتی نین آدی اولوبدور. واخت ایله ایکی عیراق – عیراق عجم و عیراق عرب مملکتلری– مؤوجود اولموشدور. عیراق یا ایراق تورک دیللرینده او جومله‌دن آذربایجان تورکجه‌سینده اوزاق دئمکدیر. میثال: «جاندان ایراق» تعبیرینده اوزاق آنلامیندا ایشلنمیشدیر. عیراقین باشقا آنلامی عربجه تار دئمکدیر.
عیراق شعبه‌سی جوشقونلوق‌، مردلیک‌، ایگیدلیک احوال و روحیه‌سینی داشییر. ایفاچی عیراقین ایفاسینا باشلادیقدا آواز یا داها دقیقلشسک زنگوله‌لرله باشلامالی‌دیر. بوندان سونرا موسیقینی سؤز ایله ایفا داوام ائتدیریر. عیراق شعبه‌سی نین راست موغامیندا اؤنملی یئری اولدوق ایله برابر باشقا موغاملاردا او جومله‌دن ماهور هیندی و راهابدا دا ایفا اولونور.
پنجگاه:(Pəncgah)پنجگاه ان قدیم دؤورلردن بو گونه قدر راست موغامی‌نین بیر شعبه‌سی اولموش‌، ائله بونا گؤره ده بعضی خالقلارین موسیقی‌سینده راست موغامی‌، راست پنجگاه آدلانیر. پنجگاه ایکی سؤزدن پنج ؛ فارسجا بئش و گاه ( یئر و مکان) دان عمله گلن سؤزجوکدور. بوتؤولوکده پنجگاه ؛ بئشینجی یئر یا مؤوقع دئمکدیر. بونلارا باخمایاراق بو مفهومون بو شعبه ایله هئچ ایلگیسی اولمامیش و اونون یالنیز آدی پنجگاه (بئشینجی مؤوقع) دیر. بعضی‌لرینین فیکریجه بو بئشینجی یئر ایفاده‌سی پنجگاهین راستدا بئشینجی شعبه اولدوغونو یئتیریر. حال بوکی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی پنجگاه ان قدیم چاغلاردان موبریقه ایله بیرلیکده راستین بیر شعبه‌سی اولموشدور. بورادا بیر سورغویا راست گلیریک‌، ائله ده راست موغامی‌نین قدیم دؤورلرده وور – توت ایکی شعبه یه مالیک اولدوغو زماندا‌، پنجگاه نئجه بئشینجی یئری توتمالی‌دیر ؟
پنجگاه دا راستین زیل شعبه‌لریندن بیریسی‌دیر، آنجاق عیراق لا قیاس اولوندوقدا‌، پنجگاه اولدوقجا حوزنلو و کؤورَک سجیه‌له‌نیر. پنجگاهین مئلودیسی راست-ین تملی/ مایه سی‌، عوشاق و حسینی شعبه‌لر و گوشه‌لرینه بنزه ییر‌، آنجاق پنجگاه بونلارین عکسینه اولاراق‌، زیلده ایفا اولونور.
راک (Rak): عیراق و پنجگاه شعبه‌لریندن علاوه راست موغامی‌نین زیل حیصه‌لریندن بیریسی و داها دوغروسو ان زیل حیصه‌سی راک گوشه‌سی‌دیر. بو گوشه پنجگاهدان سونرا گلن نؤوبتی گوشه‌دیر. راک سؤزو عربجه اساس‌، دیرک و دایاق آنلامینی ایفاده ائدیر. کئچمیشده موختلیف راک شعبه‌لری اولموشدور. ۱۹۷۰ – ینجی ایللرده بهرام منصوروون ایفاسیندان نوتا کؤچورلن ماهور هیندی موغامیندا کشمیر راکی‌، عبدالله راکی و هیندی راکی و ها بئله راست موغامیندا خوسروانی راک-ینا راست گلیریک. بو گوشه ۱۹۲۵ – ینجی ایلده کئچیریلن موسیقیچیلر توپلانتی‌سیندا خوراسانی راک آدی ایله قبول اولونموشدور. آنجاق بوگون راست موغامیندا تکجه راک آدلانیر. راک گوشه‌سینی بو آد ایله تار ایفاچیسی‌، کامیل احمدوو راست موغامیندا یئرلشدیرمیشدی.
قرایی (Qərayi)– راستا اَیاق : راستین زیل شعبه‌لری و گوشه‌لرینین ایفاسیندان سونرا‌، موغامی زیلدن بمه ائندیرمک و اوندان سونرا تمله (مایه) قاییتماق لازیمدیر. بو پروسئس قرایی شعبه‌سی‌نین ایفاسی واسیطه‌سی ایله اولمالی‌دیر. بونا گؤره کی قرایی بم پرده‌لرده اوخونور. قرایی راستین سون شعبه‌سی‌دیر.
قرایی سؤزونون حاققیندا ایندییه قدر هئچ موسیقی شوناس یا عالیم معین فیکیر سؤیلمه‌میشدیر. بئله کی بونون آدیندان بئله بللی اولور، تورک سؤزو اولموش و قارا یا قره سؤزجوک ایله علاقه دار دیر و اونون عربلشدیریلمه سی و یا فارسلاشدیرماسی احتمالی چوخ دا تصادوفی دگیل‌، کئچمیشده قاراباغ و قاراجاداغ سؤزلری ده بو کیمی دگیشیکلره معروض قالاراق قراباغ و قراجه داغ شکلینده ایشلنیلیردی. آذربایجان تورکجه‌سینده قرا سؤزجوکو واسیطه‌سی ایله قارا رنگی‌، بؤیوکلوک و موحتشملیک ایفاده اولونور. بونلاردان علاوه قارا سؤزو اوغوز تایفالارینین عنعنه‌لرینده جوغرافی جهت‌لری و داها دقیق دئسک قوزئی یا شیمال یئرینه ایشلنیلیردی. آنجاق بو شعبه نین هانسی علته گؤره قارا ایله ایلگی ده اولماسی هله ده بللی دگیل.
قرایی شعبه‌سی نین اؤنملی خاصیتی اونون ایفاسیندا موسیقی آخینی‌نین گئتدیکجه زیلدن بمه دوغرو گئتمگینده‌دیر. نهایتده بئله‌لیکله تمله (مایه) کئچید آلینیر و تمله ایاق ائتمکله راست موغامی‌نین ایفاسی سونا چاتیر. قرایی شعبه‌سی راستدان علاوه بیر نئچه موغامدا او جومله‌دن ماهور هیندی و راهابدا مؤوجوددور.
راست موغامی شعبه‌لرینین تحلیلینده ایکی مساله قاباریق شکیلده اؤزونو گؤستریر :
۱-      بو موغامین شعبه‌لرینین آدلاری لوغت باخیمیندان یاری عرب منشالی و یاری تورک منشالی یا فارس منشالی سؤزلردن عیبارت دیر. بو دا عرب‌، تورک و فارس دیل‌لرینین تاریخده بیری بیری ایله یاناشی یاشاماسی و بیریسی‌نین باشقاسینا اوستونلوگو اولماماسی دئمک دیر.
۲-      لاد باخیمیندان دا بو شعبه‌لر و گوشه‌لردن: ویلایتی‌، دیلکش و کوردو شور لادیندان‌، شیکسته فارس و موبریقه سئگاه لادیندان اولموش‌، تکجه پنجگاه و راستین تملی راست لادینا باغلی دیرلار و ها بئله اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی عیراق‌، عوشاق و حسینی ده کئچمیشده موستقیل موغام اولموش اولسالاردا‌، بو گون راست موغامیندا شعبه و گوشه اهمیتینی داشییرلار. قرایی و راک سونرادان بو موغاما قاریشمیشلار و داها دوغروسو سونرادان «راست»لاشمیشلار. بوتون بونلاری نظرده آلماقلا نئجه دئمک اولار کی راست موغامی ان قدیم چاغلاردان بو گونه قدر دگیشیلمز قالیر؟! بو سووال اوندا یئرسیز اولا بیلردی کی باشقا موغاملار دا تاریخ بویو بو دگیشیک‌لیک‌لره معروض قالماسین. آنجاق خاطیرلاتماق لازیمدیر کی بوتون ‌موغام‌لاریمیزین بو دگیشیکلیک لردن اوزاق قالا بیلمدیگینی نظرده آلاراق دئمک اولار کی راست موغامی دا باشقا موغاملارلا قیاس اولوندوقدا راست موغامی اونلارا نیسبت تاریخی دؤورلرین حادیثه لریندن اؤزونو چوخراق قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر. حال بو کی بوگون بوتون موغاملار – اساس موغاملاردان توتموش‌، قیسا و ضربی موغاملارا قدر- کئچمیشده موغام شعبه و گوشه اهمیتینی داشیمیشلار و تکجه راست و نوا موغامی ان قدیمدن بو گونه دک اوز موغاملیغینی قورویوب ساخلایا بیلمیشلر. بئله کی شور‌، بایاتی شیراز‌، هومایون‌، چاهارگاه‌، سئگاه و باشقا موغاملار تاریخ بویو موغام شعبه‌لری و یا گوشه‌لری اولموشلار. ایندی ایسه آرتیق موغام شکلینه دوشموشلر.
راست کئچمیشده ۱۲ موغامدان بیریسی اولموشسا دا‌، بو گون ده یئددی اساس موغامدان بیریسی دیر. او نئچه یوز ایل بوندان اؤنجه موغاملار سیراسیندا بیرینجی اولسا دا‌، ایندی ده بیرینجی یئری توتماقدادیر. بونلاردان علاوه راست ؛ قدیم موسیقی‌نین بیر نئچه شعبه‌سینی اوز ترکیبینه داخیل ائدرک‌، اونلاری قورویوب ساخلاییب. او جومله‌دن پنجگاه شعبه‌سی و هم ده موختلیف موغاملاری‌، شعبه‌لری و گوشه‌لری او جومله‌دن عیراق‌، حسینی‌، عوشاق و… اؤز ایچینده اریتمیشدیر و اونلارا راست لادینا مخصوص اولان احوال و روحیه‌نی وئرمیشدیر. بوتؤولوکده راست موغامی کیشیلیک‌، مردانه‌لیک‌، ایگیدلیک سجیه‌لرینی اؤزونده جمعلشدیریر. بو احوال و روحیه هر زامان آذربایجانین موختلیف خواننده‌لری ایستر کیشیلر و ایسترسه ده قادین‌لارین سسینده تمثیل اولونور. باخمایاراق کی آذربایجان خواننده‌لری دؤنه – دؤنه بو موغاما موراجیعت ائتمیشلر و ائدیرلر، آنجاق آذربایجان موغام تاریخینده راست موغامی‌نین ان ماهیر ایفاچی‌لاری زولفی آدی گؤزلوو‌، حاجی بابا حسینوو و یعقوب محمدوو اولموشدور.آذربایجاندا زولفی آدی گؤزلوو بو موغامین ان مهارتلی ایفاچیسی اولموش و اونون ایفاسی بیرینجی یئری توتور. حاجی بابا حسینوو زولفو مکتبی نین داوامچیسی اولاراق زولفودن سونرا بو موغامین ایفاسیندا ان شهرتلی مغنی ایدی. حاجی بابا حسینوو و یعقوب محمدوو ؛ دفعه‌لرله بو موغاما موراجیعت ائتمیشلر و هر بیری فرقلی یول ایله اؤز مؤهورلرینی بو موغاما وورموشلار. خاطیرلاتماق لازیمدیر کی راست موغامی بوتون موغاملارین آناسی ساییلیر‌، بو موغام بوتون شرق خالق لاری نین موسیقی سینده مؤوجوددور.بو موغام عرب مملکتلری موسیقی سینده «رست» و فارس (ایران) موسیقی سینده «راست پنجگاه» کیمی تانینمیشدیر.
قایناقلار:
زهراب اوو، رامیز (۱۳۸۸) موغامات آذربایجان‌، تبریز.
بابایئو عاریف (۱۹۹۴) راست دستگاهی و اوْنون خواننده یارادیجیلیغیندا ایفاسینا دایر مئتودیک تؤوصییه‌لر‌، باکی.
میرزایئو‌، ذاکیر (۲۰۱۰) راست موغامی (موغام فنی اوزره مئتودیک وساییط)‌، باکی.
موسازاده‌، رافیق (-) راست موغامی‌، باکی.
قابیسسانلی‌، شاکیر (۲۰۱۰ ) موغامات و ابراهیم پیغمبر‌، باکی.
نواب‌، میر محسن (۱۹۸۹) کشف الحقایق مثنوی‌، باکی.