مدرن شعرین اساس اؤزللییی اولان سربست‌لیک عنصرونو نظره آلساق، عمومیتله «سهند»ی حتی چاغداشلانما دؤرونه ده عاید اولدوغونا شوبهه ایله یاناشاجاغیق. بس اونو نه‌دن چاغداشلانما دؤرو شاعری کیمی تقدیم ائتمک فیکرینده‌یم. بونا قیساجا آیدینلیق گتیره‌جه‌یم. داها آرتیق ایضاح اوچون، اوخوجولاری «آذربایجان چاغداش شعری‌نین تنقیدی آراشدیرماسی» (۱۳۸۳) کیتابیمین «سهند» بؤلومونه مراجعت ائتمه‌لرینی ایستردیم.
آذربایجان شعرینده «مضمون» باخیمیندان «سهند»ین شعرلری غرب شعرینده اولان نورمالارا اویغون بیر یئنی شعردیر. سهندین دوشونجه‌سینده، مدرنلشمه موضوعسو اجتماعی باخیمدان آچیقلانیر، بعضا مدرنیته اؤیولور بعضا پیسله‌نیر. دئمک اولار کی غربده اولان اؤزباشینالیق سهندین شرق دوشونجه‌سینده دموکراتیک جهت‌لری قاپساماقلا اومانیست‌لشیر. دوغرودور سهند ده، انسانین ماشینیزم قارشیسیندا اَزیلمه‌سینی گؤسترمکله و شعرینی دوشونجه‌لشدیرمکله غربین مدرن شاعرلری ایله سؤزبیر اولور، آنجاق او، هر بیر شئیه اونلار کیمی بدبین دئییل.
واختی ایله یوخاریداکی فیکیرلریمی «یارپاق» قزئتی و سونرا دا «سؤزون سؤزو» سیته‌سینده اوخویان فیکرت سلیمان‌اوغلو مسئله‌نی بئله‌جه تصدیقله‌میشدی:
«او [سهند]، ۱۹۴۷. جی ایلد‌ن باشلایاراق هئجا اؤلچوسوندن صرفنظر ائده‌‌رک، اساساً سیلابیک شعرلر یازیر. بئله حساب ائدیر کی، آذربایجان خالق دیلی‌نین پوئتیک خصوصیتلری اوچون هم ده بو فورما مقبولدور. لاکین اونون توتدوغو مدرنیزم یولو هئجادان تام آیری دئییلدی، تامامیله اؤزونه مخصوص بیر یول ایدی. بو باخیمدان ایران آذربایجان پوئزیاسی‌نین تدقیقاتچیلاریندان همت شهبازی‌نین «غربده اولان اؤزباشینالیق سهندین شرق دوشونجه‌سینده دموکراتیک جهت‌لری قاپساماقلا هومانیستلشیر» فیکری ایله راضیلاشماماق مومکون دئییل؛ اما تدقیقاتچی‌نین سهندین ان سول جریانلاردان بیری «فوتوریزمله یاخینلاشماسی» باره‌ده ادعاسینی دوغرو حساب ائتمیریک» (فیکرت سلیمان‌اوغلو، ۲۰۱۳: ۴۶۶).
«سهند»ی دیوان شعریمیزدن آییران جهت‌لردن بیری، اونون فلسفی دوشونجه‌سی‌دیر. او کلاسیک «قوشما» قالیبینه یئنی مضمون آرتیریر. کلاسیک قوشمامیزی چئوره‌ین اساس آنلاییشلار: لیریکا و بعضی اخلاقی اؤیودلر ایدی. آنجاق «سهند» فلسفی دوشونجه‌نی ده قوشمامیزا آرتیراراق اوغور قازانمیشدیر. اؤرنک اوچون او قدیم شعریمیزی قاپسایان «صوفیزم» اوصوللاری حاقدا اؤزونون فلسفی دوشونجه‌سینی بئله آچیقلاییر:
آغیزلارا دوشموش «فنا» سؤزونده
نه حقیقت وار، نه ده کی معنا.
هر بیر فانی‌لیین مرموز ایچینده
گیزله‌نیب یاتمیشدیر یوکسک بیر «فنا»
سهندین دوشونجه‌سینده «گئرچک‌لیکله دوشونجه‌سل‌لیک یوغرولور و بونلارین یوغرولماسیندان «فلسفی رئالیزم» شعریمیزده یارانیر» (شهبازی، ۱۳۸۳: ۱۶۱). اونون بو یئنی دوشونجه‌سینده انسان طالعی اساس یئر آلیر. اونون فلسفی رئالیزمی، قارشی طرفی ده صحنه‌یه چاغیریر. قارشی طرفله ده دیالوگ ائتمه‌یی سئویر. باختین دئمیشکن اؤزونون مناسبت‌لرینی باشقالاری‌نین مناسبت‌لری ایله جالاشدیریر: «منیم دیلیمده، منیم مسلکیمده / ملت‌لر هامیسی دوست‌دور، قارداش‌دیر» دئین شاعر، اؤزونون کیملیینی تانییاراق باشقالارینا دا اؤز آنلاریندا اشتراک ائتمه‌یه امکان یارادیر. بو آندا او، انسان وارلیغی‌نین فلسفه‌سینه واریر. انسانلار بیر بیری ایله دیدیشمک اوچون یوخ، قارداشلیق اوچون یارانمیشلار. بو ایسه، هر کسین اؤز حاقلارینی تانییب اونا قانع اولدوغوندان حیاتا کئچه بیلر. م.باختین «مناسبت‌لرین بیر بیری ایله ایچ ایچه گیریب قاوراماسینی «دیالوگ منطقی» آدلاندیریر» (احمدی، ۱۳۸۹: ۱۰۲).
هر بیر کیمسه بوتون داورانیشلارینی، دانیشیق، دوشونجه، یاشام گئدیشاتینی باشقالاری‌نین حضورو ایله ایضاح ائدیر. داها دوغروسو، باختینین فیکرینجه، انسان اؤز کیملیینی باشقالاری‌نین مناسبت‌لری ایله اؤلچوب بیچندن سونرا تانییا بیلیر. باختین «دیالوگ منطقی»نی یالنیز سؤزون مثبت آنلاملی‌لیغا یئتیشمه‌سینی نظره آلمیردی. بو، اساسا اونا ضد بیر دوشونجه‌دیر. چونکی باختین «تک سسلی»لیین علیهینه ایدی. بوتون دوشونجه و دیالوگلار، بیر بیری ایله مناسبته کئچمه‌دیکده تک‌سسلی و توتالیتار دوشونجه ایله نتیجه‌لنه‌جکدیر. اونون «دیالوگ منطقیندن» مقصد «نئچه‌سسلی»لییه یئتیشمک ایدی. بونو نظره آلدیقدا بیر انسان، باشقا انسانین مناسبت‌لرینه اعتراض ائتدیکده ده «دیالوگ منطقی» یارانیر؛ یعنی بئله دئمک اولارکی: سهندین شعرلرینده انسانلارین بیر بیری ایله قارداشلیق مسئله‌سی ایره‌لی سورولدوکده، باشقا طرفدن ایسه، اونون «بشر حقوقو»نو بهانه ائدیب انسانلارین حاقلارینی تاپدالاماسینا اعتراض ائتمه‌سی ده بیر نوع دیالوگا کئچمکدیر. «سهند» بورادا اؤز مناسبت‌لرینی، باشقالاری‌نین مناسبت‌لری ایله اؤلچوب بیچیر، مقایسه ائدیر و نهایتده اونلارلا ایلگی قوراراق اونلارین توتدوغو ایش‌لری‌نین نه قدر انسان دیالوگوندان اوزاق اولدوغونو دا سؤیله‌ییر. بو آندا سهند، ژولیا کریستوانین دوشونجه‌سی ایله آیاقلاشیر؛ یعنی کریستوا، باختینین انسانلار آراسیندا دیالوگ یاراتماسیندان، اثرلر، متن‌لر آراسیندا دیالوگ یاراتماق دوشونجه‌سینه یئتیشیر (باخ: یئنه اورادا، ۱۰۳).
هر بیر اثر، هر بیر متن باشقا اثر و متن‌له مناسبت قورور؛ دیالوگا کئچیر و بونونلا دا اؤز منطقینی قورور. سهندین دوشونجه‌سی بیر شرقلی دوشونجه (بیر متن کیمی) اولاراق، غرب دوشونجه‌سی (بیر متن کیمی) ایله دیالوگا کئچیر. اونا اعتراض ائدیر. اونونلا بوتون انسان، حیات و توپلوم داورانیشلارینی اؤلچور. بونونلا دا او، غرب متنینه کئچه‌رک بو آنلاییشی آشیلاییرکی اؤزوندن قیراق، باشقا متن‌لری ده ائشیدیب اؤزونون مونولوقونا آرتیرماقلا تک‌سسلی‌لیکدن چیخماق اولار.
«توپلومون یاخشی پیس رئال‌لیقلارینی آچیقجاسینا یوزماق سهند رئالیزمی‌نین اساس اؤزللیک‌لریندن‌دیر. بو گئرچک‌لیک‌لر بیر بدیعی قارشی قارشیلیق فضادا اوخوجو دوشونجه‌سینده پارالئل‌لیک یارادیر. چونکی اوخوجو، هئچ زامان، دونیا و دوشونجه‌نین آجی و پیس‌لیینی عکس ائتدیرمه‌ین، باشقا سؤزله تکجه اونون گؤزل‌لیینی گؤرن بدیعی صنعتی سئومه‌ییر. باشقا یاندان دا، تکجه پیس‌لیک‌لری عکس ائتدیرن صنعتی ده سئومه‌ییر؛ بونلارین هر ایکیسینده آشیری‌لیغا قاپیلماق، اوخوجونو رئال بدیعی‌لیکدن اوزاقلاشدیراراق بئزدیرمک واردیر. چونکی اوخوجو، دونیانین یاخشی‌لیقلارینی‌گؤرمکله یاناشی پیس‌لیک‌لرینی ده گؤرمک ایسته‌ییر. «سهند» ین رئال انسانی دا بو ایکی پارالئل‌لیین یارانمیشی‌دیر. توپلومون یاخشی‌پیس مناسبت‌لری اونون شعری‌نین اوبرازینی تشکیل ائدیر… بیز یاخشی‌پیس وارلیقلار آراسیندا یارادان پارالئل‌لییه «محض رئالیزم» یاخود «رئال توصیف» آدلاندیریریق. آنجاق بو رئال‌لیقلارا شوبهه تؤره‌دن و اونلار حاقدا سورغو سوال یارادان رئال‌لیغا «فلسفی رئالیزم» دئییریک. «فلسفی رئالیزم»، «محض رئالیزم» له فرقلی اولاراق اجتماعی گئرچک‌لیک‌لری عکس ائتدیرمکله یاناشی اونلار حاقدا سورغو یاراتماغا باشلاییر» (شهبازی، ۱۳۸۳: ۱۵۸). «رولان بارت» بو حاقدا یازیر: «ادبیات دونیانی قطعی و آیدین جاوابلاندیرما ایله یوخ، ترسینه بیر سورغو کیمی گؤستریر… اوست اوسته ادبیات هر زامان غیررئال و فانتازیادیر. آنجاق ائله همین مسئله ادبیاتا او امکانی وئریر کی دونیادان هر زامان داهیانه سورغولار ائتسین. بو سورغولار هئچ زامان بیر باشا و بلاواسطه دئییل. «بالزاک» دونیایا تانری‌نین حاکیم اولدوغو دوشونجه‌سی ایله باشلایاراق، سوندا دونیایا شوبهه ایله یاناشاراق سورغو آلتینا آلدی اونو» (بارت، ۱۳۶۸: ۳-۴۲ شهبازی، ۱۳۸۳: ۱۵۸ دن نقل).
«سهند»ین ده صنعتی بوکیمی سورغو و شوبهه‌لرله اؤزونو گؤستریر:
انسان حقیقتین ایتیر‌ن گوندن باشـی داشدان داشا ده‌یدی
سعادت جئیرانی قاچیر اؤنوندن سیلدیریم یوللاردا قالیر سرگردان!
آزیب اؤزلویوندن ایتگین دوشندن قورد کیمی اؤزونون قانینی ایچیر!
اؤزونو آختاریر بیلمم نره‌دن؟ چالی‌لار، تیکانلار آیاغین بیچیر!(سهند: ۴-۴۳)
«توپلومون بطنینه دوشونجه‌نی هوپدورماق و اونو رئالیستی یوزماق «سهند»ین فلسفی رئالیزمی‌نین اساس اؤزللیک‌لریندن‌دیر. بئله کی اکثر صنعتکارلار توپلومون گئرچک‌لیک‌لرینی، اجتماعی مئیل‌لرین سجیه‌سی ایله ایلگی‌لندیریرلر. آنجاق بدیعی راسیونالیته‌نین هئگئمونلوغو و فیلوسوفجاسینا بدیعی جانلاندیرما «سهند» رئالیزمی‌نین باشقا اوزودور کی فلسفی بیچیمده و صنعت اوبرازیندا طبیعت و توپلومون فئنومئن‌لری و سیرلری حاقدا دوشونور. اصلینده او گئرچک‌لیک‌لری صاف چوروک ائتمکله، وارلیغی سورغو سایاغی عکس ائتدیرمکله اجتماعی فئنومئن‌لر حاقدا دا شوبهه‌لنیر. رئالیزمین استقامت‌لری حاقدا اونون راسیونال شوبهه‌سی، فلسفی رئالیزمین یارانماسینا سبب اولور.» (شهبازی، ۱۳۸۳: ۱۶۰).
سهندین شعرینده ائپیک-لیریک ایفاده
«آذربایجان شعری، سهندین شعری‌نین فلسفی ایفاده‌سی ایله، فلسفی دیل قازانیر. شاعر آذربایجان تورکجه‌سینه معجزه‌لی فلسفی قووه باغیشلاییر؛ بو دیل، هر زامان اؤزونون وقارلی و آغیر یوکوملولویو ایله سئچیلیر. اونون دیلی، لیریک شعرین اینجه دیلی ایله آزاجیق علاقه‌ده اولاراق داها چوخ کینایه‌لی، عصیانجیل و اجتماعی فلسفی بیر دیل‌له یاناشی‌دیر. بونلارین کناریندا، اونون موسیقی و ریتم ساده‌لییی، و ایفاده اوسلوبونون آخارلیغی هر بیر اوخوجونو اؤز آرخاسینجا چکیر. او کلمه‌لرین سئچیمینده و کئچمیش عادت و عنعنه‌لری و تاریخی اولای و گئرچک‌لیک‌لری رئال و فانتاستیک جانلاندیرماسیندا یئنی بیر اوسلوبا قاتلاشیر. دوغرودور او «دده‌قورقود» کیتابی‌نین آرخائیک سؤزلریندن استفاده ائتمکدن چکینمیر، آنجاق بونلاری او قده‌ر اوستالیقلا استفاده ائدیر کی سانکی بو سؤزلر بو گونون دوغما سؤزلری‌دیر. داها دوغروسو بو سؤزلر و تصویرلری بیز حال حاضیردا یاشادیقلارینا اینانیریق.
یاغیلار آت تپدیلر / هریاندان اوخ سپدیلر
اَر‌ن‌لر قوچاغی
دایاغیم قاراچوبانیم/ یئنیلمز قهرمانیم
ال ائیله‌دی سوپنگه/ یئرـ گؤیو گتدی تنگه
یاغی‌نین آشی پیشدی/ کورکونه بیره توشدو… (سهند، ۳۴۱).
اونون بوتون انسانی موضوعلار اطرافیندا ایره‌لی سوردویو دوشونجه ایفاده‌سی دقیق‌دیر. باشقا سؤزله او موضوعلاری سئچیب گونده‌مه گتیرمه‌سینده داهیانه و بوتؤو بیر اینانج‌لا عمل ائدیر. سهند، ائپیکانین فردی و اجتماعی اؤزللیک‌لری موضوعسونا واقیف اولاراق، فردی اجتماعی پسیکولوژینی عکس ائتدیرن بیر ایفاده اوسلوبونو سئچیر. او دا، «ائپیک-لیریک» ایفاده اوسلوبودور. چونکی لیریک ایفاده‌ده، فردی ایفاده‌نین سورعتلنمه‌سی و سرت‌لییی، ائپیک ایفاده‌ده ایسه کوللئکتیولییی، و اجتماعی ایفاده‌ده پرسپئکتیولییی ان دقت چکیجی مقاملاردان ساییلیر. سهند ائپیک ایفاده سئچیمی ایله، عاشیق شعرینه مخصوص اولان گرایلی لیریکاسینی، ائپیکانین جالاشماسیندن یارانان یئنی بیر شعر قالیبینی عرصه‌یه گتیریر:
آریلیقدان، یالاپ‌‌یالاپ
یالاپلانان اینجه دونلوم
یئنی یاغمیش قار اوزونه / قان داملامیش آل یاناقلیم!
قلمچی‌لر قلم چالیب/ رسم ائتدییی قارا قاشلیم
قوشا بادام، سیغینمایان/ پسته دوداق دار آغیزلیم
یاراشیقلی دال گردنده / قیرخ توتامدا اوزون ساچلیم
بو سؤزلرله، بو ایشلرله/ آی قیز سنی سیناردیم من
باخ گؤر، سن تک گؤروکلومی/ اؤلدورمه‌یه قییاردیم من (سهند، ۲۷۱)
بو مسئله، سهندین پوئمالاریندا داها بدیعی اؤزونو گؤستریر. چونکی بعضی پوئمالاری ائپیک پوئزییا خطی آلدیغی حالدا چوخ دا قان آخیدیجی، اؤجشکن و دؤیوشکن یوخ، ترسینه لیریک‌دیر. سهندین ایفاده اوسلوبونون آخیجی‌لیغی، اوخوجونو شعرین اوسلوبو اوزرینده مانع اولاراق دایاندیرمیر. شعرین موسیقی‌سینه یاردیم ائده‌ن قافیه، عمومیتله سهندین بو ایفاده اوسلوبوندا صحنه‌دن چیخیر. آنجاق یئنه ده اثرین همان موسیقی، همان سوژئتلی و ائپیک ریتمی قالیر. یالنیز اوخوجو شعرین اوزرینده دایاندیقدا و اونون فورماسینا دوشوندوکده قافیه‌نی فیکیرلشمه‌یه باشلادیقدا بیلیر کی سوژئتلی شعرین مصراعلاری‌نین آراسیندا، قافیه‌لر عمومیتله بیر مصراعین ایچینده دؤرد هئجالی بؤلمه‌لر ده اؤزونو گؤستریر:
جوان قیزلار
آغلار، سیزلار
بورادا، «قیزلار، آغلار و سیزلار» کلمه‌لری گیزلینجه‌سینه ایچ قافیه‌نی تشکیل ائدیرلر.
بعضا بیر مصراعی، سککیز هئجالی بیر یا ایکی مصراعا بؤلمک شعرین ائپیک گوجونو آرتیرماق اوچون اولور. بئله کی او، ائپیک معنالی کلمه‌لری داها آرتیق تاثیر بوراخماق اوچون مصراعلارین ایلکینده گتیریر:
قاری لئچک بو آنانین
اور‌ک یاخان ناله‌لری
آغلادیری، داغی داشی (سهند، ۶۰)» (شهبازی، ۱۳۸۳: ۲-۱۹۰).
«سهندین گؤزونده، انسانا کیملیک بخش ائده‌ن «اولوسال کولتور»دور…
اؤزگه چیراغینا یاغ اولماق بس‌دیر
بابا دؤنـرگـه‌میـز قارانلیـقدادیـر
یانیب یاندیرمایاق یادین اوْجاغین
ائویمیز سویوقدور، قیشدیر، شاختادیر
سهندین{شاعرین} بو فریادینا جاواب گلدیکده، ملی مدنیتیمیزین ایچینده‌‌کی یاد مدنیت‌لری دویدوقدا، دوغما مدنیتیمیزه غریبسه‌مه دویغوسونو دا اونوداجاغیق… او جانلی، دینامیک و اؤزگون بیر مدنیتین یارانماسینی، کئچمیش عنعنه‌لری قوروماقدا گؤره‌رک اؤلکه‌سی‌نین قهرمانلاری‌نین، ایگیدلری‌نین خاطیره‌لرینی یئنیدن جانلاندیرماغا جهد ائدیر. بونو بیز، اونونلا دده‌قورقود آراسیندا اولان نوستالژیک و حوزونلو دانیشیغیندا دا گؤره بیلیریک… «کیتاب دده‌قورقود» دا، «قورقود» شخصیتی چوخ آز شرایطده محزون و غملی گؤرونور. اونون دونیا گؤروشو، توپلومدا بویا-باشا چاتمیش، اونا تاثیر بوراخمیش بیر رئفورمچو فردین دونیا گؤروشودور. بونا گؤره ده، بو کیتابین بوی‌لاریندا مختلیف تانری‌لاردان صحبت گئتمیر. بو مسئله، اونو باشقا ائپیک داستانلاردان آییران اؤنملی بیر جهت‌دیر».
