دار آغاجی اونا باش ایدی
ائلیار پولاد
«فریدون ابراهیمی»نین عزیز خاطره‌سینه
باهارین سون آیی‌نین ایلک گونو تبریزین هاوالاری ایسینسه‌ده، زندان زئرزمی‌ده یئرلشدییی اوچون هله بندین دووارلاری قیش سویوغوندان آییلمامیشدی. ائنی اوچ، اوزونو دؤرد متر اولان یئر کهنه ادیاللا اؤرتولموشدو. دوارلاری کیر باسمیش، اَیری-اویری بللی اولمایان جیزیقلار دووارا عیبجر گؤرکم وئرمیشدی. تاواندا ال‌چاتماز هوندورلوکده بالاجا بیر ایشیق لامپی اؤلَزییردی. بندین قاپیسی‌لا اوز‌به‌اوز دوواریندا تاواندان بیر قاریش بویو آشاغی بالاجا بیر دمیر داراقلی پنجره واردی. گونش باتان چاغدا اورادان ساری قیرمیزی قات ایشیق ایچری دوشر. بو آز چکردی. محبوسلارین بورادا یگانه سئوینج و فرح واختی ائله گونشین باتان چاغی او نئچه دقیقه اولاردی. گونش سونرا زندانین اوجا دووارلاری آراسیندا گیزله‌نرک غم-غصه‌نی بنده یئنی‌دن قایتاریردی. بندین نملی و سویوق هاواسی اورادا اوتوران دوستاقلاری بوزوشمه‌یه وادار ائتمیشدی. هرکس اؤز خیال عالمینه دالاراق، دیزلرینی قوجاقلاییب بللی اولمایان گله‌جه‌یی دوشونوردولر.
ملی حکومت دؤورونده دادستان وظیفه‌سینده چالیشان زامان بوش واختلارینی بو دوستاق‌خانادا کئچیرردی. رضا شاه دؤورونون دوستاقلارینین پرونده‌لرینی اوخویوب گناهسیزلاری بوراخمیشدی. یئنه دوستاقخانایا گلدی. اوخوماغا پرونده قالمامیشدی. بندلری دولاشماغا باشلادی. دوستاقلارلا حال-احوال توتدو. وضعیتلرین اؤیرندی. شکایتلرین دینله‌دی. گرفتارچیلیقلارین ائشیتدی. سالونون کونجونده یئرلشن بند، عؤمورلوک جزا آلمیشلارا مخصوص ایدی. قاپینین آچیلماسینی ایسته‌دی. ایچری گیردیلر. بند ایشیقسیز و اورک سیخیجی شراییطده اولدوغوندان داریخدی. اطرافا گؤز گزدیردی. گؤزلری قارانلیغا آلیشان زامان دؤرد نفرین بورادا اولدوغونو بیلدی. بیر-بیر اونلاری نظردن کئچیردی. نظری قوجا بیر دوستاغین اوزونده دایاندی. یاشی اللی‌نی حاخلامیشدی. اوز-گؤزونون قیریشلاری، انگی‌نین باتیغی اونو داها دا قوجا گؤستریردی. ساچی-ساققالی یاری‌آغ-یاری‌قارا اولدوغوندان معصوم بیر گؤرکم افاده‌سی آلمیشدی. آدینی و گناهینی سوروشدوقدا، قوجا اوتانجاق و کدرلی حالدا: «آدیم ایوب دیر. گناه دئیینده قیسمتیم بو ایمیش قادان آلیم. نه بیلیم، کاش او گون هئچ ائودن باییرا چیخمایایدیم. ایشدیر باشیما گلیب، کیشی‌نین ده باشینا ایش گلر، قادان آلیم».
زندان رییسی اونونلا بیرلیکده ایدی. تاپشیریق وئردی: «ایوب دایینی یانیما گتیر». دئییب بنددن چیخدی. زندانین تمیزلینی و یئر اؤرتوکلرینی، دووار-قاپیلارینی نظردن کئچیردی. قاییدیب رییسین دفترینده اوتوردولار.
ایوبون پرونده‌سینی ایسته‌دی. ایوب هله ده آیاق اوسته دورموشدو. اونا صندلی‌نی گؤستریب اورتورماغین ایسته‌دی. رییس متانتله پرونده‌نی اونون قاباغینا قویوب کنارا چکیلدی. پرونده‌نی واراقلاییب، اوخویاندان سونرا اوزونو قوجایا توتدو:
– ایوب دایی، بورادا اعتراف ائدیب و بارماق باسمیسان کی مرحوم زینالی قصداً، اؤلوم آماجی ایلا وورموسان و محکمه‌نین قرارینا اعتراض ائتمه‌دن گناهلارینی بوینونا آلمیسان.
ایوب اللرینی بیر-بیرینه سورترک، باشینی آشاغا سالیب:
– باشینا دؤنوم. من ساوادسیز بیر آدام نه بیلیم اورادا نه یازیلیب. منی هئچ دانیشدیران اولوب کی، بارماقدا باسام؟ بایاق دئدیم. ایندی ده دئییرم، کاش قیچیم سینایدی او گون ائودن باییرا چیخمایایدیم.
او فیکره دالاراق، پرونده‌نی واراقلاییب، بیرده اوخودو. چوخ سوساندان و دوشونندن سونرا:
– ایوب دایی، او گونو خاطرلاییرسان؟ یادیندا قالانی و نه حادثه باش وئردیینی دئیه‌بیلرسنمی؟
قوجا یئرینده بیرآز قوردالاندی. سانکی دانیشماغا سؤز آختاریردی. هارادان، نه یئردن باشلامیسیندان، یادداشینی الک-ولک ائدیردی. دریندن نفس آلیب کؤکس اؤتوردو:
– یازین اورتا آیی‌نین ایلک اون گونلویو اولاردی بالا… سحر چاغی صبح نامازیندان سونرا منیم سو نوبه‌م ایدی. هاوا هله قارانلیق ایدی. یوخودان آییلدیم. دئدیم بئواختا قالماییم، نامازی دا ائله اؤروشده قیلارام. دوردوم آیاغا باغلامانی و بئلی گؤتوروب گئتدیم یونجالی باغا. هاوا هله آیازیمامیشدی. کوچه‌لر ساکتلیک ایدی. یونجالی باغ کنددن بیر آز آرالی ایدی. من باغا چاتار-چاتماز هاوا آیازییردی. باشلادیم ورگانلاری ساهمانلاییب، سو یولونو راحاتلادیم. یان-یوؤوره‌نی دولاندیم. دان یئری سؤکولموشدو. کندین ناخیرلاری و چوبانلاری‌نین های-هاراییلاری ائشیدیلیردی. اذان سسی گلدی. قابدا گتیردییم سو ایلا دستماز آلیب، باشلادیم نامازیمی قیلدیم. نامازی قورتاراندان سونرا آرخا سو گلدیینی گؤردوم. باشلادیم سو یوللارینی یئنی‌دن تمیزله‌مه‌یه، ورگانی محکملندیرمه‌یه. ائله بو زامان زینال پیدا اولدو و باشلادی منیمله دئدی-گودو ائله‌مه‌یه: «سو نوبه‌سی منیم‌دیر. سن نییه باغینی سوواریرسان؟». من ده دئدیم: «سحر-سحر اووقاتیمی کورلاما، اوغول! بوتون کند اهلی بیلیر بو ساعات منیم نوبه‌مدیر». باش آغریسی وئرمه‌ییم، سؤزوموز چپ گلدی. یاخامدان توتدو. من بیله‌ییندن یاپیشیب ایته‌له‌ییب، اؤزومدن کنارلارشدیرماق ایسته‌دیکده، یئر سوروشکن اولدوغوندان او ترازلیغینی ساخلایا بیلمه‌ییب، ورگانا طرف ییخیلدی. باشی ورگاندا اولان بؤیوک سال داشا دییب اویدو. من اونون قوللاریندان یاپیشیب سیلکه‌له‌دیم. اویموشدو…
خبر سالدیم. های-هارای چکدیم. قونشو کندچیلر گلدیلر. اونون اؤلدوسونو بیلدیریب منی قینادیلار. بو زامان زینالین آتاسی کندین اربابی‌نین مباشیری گلدی و منی دؤیه-دؤیه پاسگاها آپاریب وئردی. و بو گونه‌جن بوردایام.
آرایا سکوت چؤکدو. محبوسون آپاریلماسینی ایسته‌دی. سونرا اوزونو حبس‌خانا رییسینه توتوب، دئدی:
– بو پرونده‌نی یئنی‌دن استنطاقا قویون. کندده یئرلی آداملاردان تحقیق ائدین. اطرافلی موضوعونو اؤیره‌نین. گناهسیز اولدوغو اثبات اولونارسا آزاد ائدین. نتیجه‌نی منه گزارش وئرمه‌یی اونوتمایین.
بندلرین تمیزلنیب بویانماسی باره ده، هزینه و خرجینی بیلمک ایسته‌دی. دوروب گئدنده، بندی بیر هفته ایچینده بویاتدیریب، تمیزلنمه‌سینی ایسته‌میشدی. نوبتی گؤروشده رییسین ایشیندن راضی قالمیشدی. ایوب دایی‌نین ایشینین نه یئرده اولدوغونو سوروشدوقدا، رییس: «استنطاق گئدیر. یقین ائدیرم بیر ایکی گونه یئکونلاشار. کندده هامی بو کیشی‌نین ساده و قایغیکش اولدوغونو ووروغولاییرلار. گناهسیز اولدوغونا الیمیزده یئترلی دلیل‌لر وار. سندلری توپلاییب سرانجام اوچون سیزینده قوللوغونوزا گؤند‌ررم».-دئمیشدی. ایندی لال سکوت ایچینده او گؤنلری خاطرلاییب، گله‌جه‌یین نه اولاجاغینین فرقینده دئییلدی.
بندین دمیر قاپیسی ات اورپه‌دیجی سسله آچیلدی. اوجا، قارنی یوغون گؤزلریندن شرارت تؤکولن گؤزتچی کوبود سسله چیغیردی:
– فریدون! سن اوچون باغلاما وار.
فریدون تمکینله آیاغا دوروب بندین قاپیسنا طرف گئتدی. باغلامانی آلیب گئری دؤندو. دوستاق یولداشلارینی تبسومله سوزه‌رک یئرینده اوتوروب، باغلامانی آچدی.
سلیقه‌یله اوتولنمیش قارا پئنجک-شالوار، دوم آغ یاخاسی و قوللاری نشاستالی ابریشم کؤینک، آل قیرمیزی رنگده کراوات، پارلاق قارا وئرنی باشماق، بیر جوت تزه جوراب و بیر مکتوب پاکتی. بو اشیالاری آییردیقدا بیر-بیر کنارا قویدو. پاکتی اهمال گؤتورب تلسمه‌دن آچدی. یازی خطی تانیش ایدی. فریده یازمیشدی:
«عزیزیم فریدون.
ایسته‌دیکلرینی گؤندریرم. چوخ اوزگونم. بو پالتارلاری اوتوله‌ییب قورتارینجا یوز دفعه اؤلوب-دیریلمیشم. حقیقت نه قدر آجی اولسادا، اونو درک ائدیب و دوشونمک، اولدوقجا آغیردیر. بو شراییطده سنین نه فیکرده اولدوغونو و نه دوشوندویونو آغلیمادا بئله گتیره بیلمیرم.
دوستاقخانانین رییسی‌له چوخ دانیشدیم. یالواردیم، خواهش ائله‌دیم. آنجاق گؤروش اجازه‌سی وئریلمه‌دی. بیلیرم سنین توتدوغون و چالیشدیغین حقیقت و انسان‌سئورلیک یول، داواملی اولاجاق. اینانیرام سن بو گؤنلره همیشه حاضر ایدین. اینام و اراده‌یله بو یولا قدم قویموشدون. سنسیز یاشاماق منیمچون چوخ آغیر و دؤزولمز اولاجاق. من بوتون قوّه‌مله چالیشاجاغام، اوغلوموز آیدینی وطنپرور و انسان‌سئور روحدا بؤیودوب، تربیه ائده‌م. بو دنیادا هرکس دوشونجه‌سی قدر ایز قویور. سنله منیم طالع یولوموز بو ایمیش. سن باجاردیغین قدر ایز قویا بیلدین. هر آددیمین گله‌جک نامینه، وطنین آزادلیغی اوغروندا مبارزه یولونون مشعلینه چئوریلدی. اینانیرام بو ایشیقلی یول داوام ائده‌جک. سنین دوشونجه‌لرین و فداکار اراده و اینامین گله‌جک وطن اوغوللارینین یولونو ایشقلاندیراجاق. وطنیمیز، ابدی آزادلیق بایراغی آلتیندا، سنی و مبارز یولداشلارینی ابدی خاطرلایاجاق. امینم کی، بو یولدا بوتون وار گوجونله مبارزه آپاردین. نه قدر دنیا یاشاییر، سنین روحون، دوشونجه و فیکرلرین آذربایجان و وطن‌سئورلرین یولونا ایشیق ساچاجاق.
سنی سئویرم: فریده».
مکتوبو سلیقه‌یله قاتلاییب، پاکته قویدو. «آیدین» سؤزو اونو چوخ سارسیتدی. دوققوز آیدان آرتیق ایدی اوغلو بو دنیایا گؤز آچمیشدی. بیر دفعه ده اولسون اونو گؤرمه‌میشدی. قوخولاییب باغرینا باسمامیشدی. «آتا»نین نه اولدوغونو دادمامیشدی.
«یقین ایندی ایمکله‌ییر. بلکه‌ده الیندن یاپیشسان آیاغا دوروب بیر-ایکی آددیم دا آتار. بیرآز دجلله‌شیب ده. قیغیلدایا-قیغیلدایا، شیطانلیق دا ائدیر. نئچه آیدان سونرا سؤزلری اؤیرنمه‌یه باشلایاجاق. گؤرسن ایلک دئیه‌جه‌یی سؤز نه اولاجاق». یقین بیلیردی «آتا» سؤزجویونو او هله باشا دوشمه‌یه‌جک، بلکه ده عؤمرونون سونونا قدر هئچ آنلامایاجاقدا…
اوغلونون آجی طالعینی دوشوندو. آتا نوازشیندن اوزاق اولاجاغینی، آتاسیز بؤیومه‌سینی، روزگارین غدار پنجه‌سینده آرخاسیز و کمکسیز اولماسینی، روحی زده‌لره معروض قالماسینا آجییردی.
فریده ایله بیرلیکده بو آدی سئچمیشدیلر. بیر گون آخشام شام یئمه‌ییندن سونرا سؤزلری اوشاق حاقدا اولدو. اونو نئجه بؤیودوب باشا چاتدیرماسیندان، اوخودوب وطن قایغیسی چکمه‌سیندن دانیشدیلار. فریده اوغلان اوشاغی اولماسینی دئدیکده فریدون، اوشاغین جنسی حاقدا هئچ بیر سؤز دئمه‌دن ساغلام و سالم اولماسینی ایسته‌میشدی. نئجه ده اونون گلمه‌سینی، بو دنیایا گؤز آچماسینی سئوینجله گؤزله‌ییردیلر. آنجاق بئله اولمادی. بو سعادتی یالنیز اونلارا یوخ بوتون آذربایجانا چوخ گؤردولر. شاه اصول اداره‌سی بؤیوک امپریالیست آمریکا و انگلیس دولتلرینین بویوندورغو آلتیندا و اونلارین نظامی قوّه‌لری و ساواش تجهیزاتی ایلا آذربایجانا تجاوز ائتمیشدی. ملی حکومتی دارماداغین ائدرک، بؤیوک و عصرین آجیناجاقلی طالعینی آذربایجان خالقینا یاشادیب و سؤی‌قیریما معروض قویوب، تبریزین کوچه‌لرینده‌کی قنولاردا سو یئرینه قیزیل قان آخیتمیشدی.
شهرده گولله سسی بیر آن سنگیمیردی. هر گولله‌یله بیر عایله باشسیز قالیردی. وای اوغول! وای قارداش! وای آتا سسی بوتون شهری بوروموشدو. تبریزه یاغان و یئره چؤکن آغ-آپپاق قار، ایگید و آصلان اوغولارین، آتالارین و قارداشلارین ایستی قانی ایله ارییب و قنولارا قرمیزی یول سالمیشدی…
پئنجک-شالواری الینه آلیب، ساغا-سولا چئویردی. بوتون وارلیغی ایلا یادداشینی ورقله‌دی. گؤزلری یول چکرک، سیماسینی شوخ بیر تبسوم بورودو:
«ایکینجی دنیا ساواشی باشا چاتمیشدی. متفق دولتلرله آلمان فاشیزمی آراسیندا صلح مقاویله‌سی باغلانمیشدی. فرانسه‌نین پاریس شهرینده صلح کنفرانسی آدیندان بوتون دنیا دولتلریندن نماینده ایسته‌نیلمیشدی. آذربایجان ملی مجلسی طرفیندن اونو فرانسه دیلینی مکمل بیلدیی و باجاریقلی سیاسی دیپلمات اولدوغو اوچون نماینده تعیین ائتمیشدیلر. کنفرانسین واختینا بیر آی فرصت وارایدی. عدلیه اداره‌سینده تاپشیریقلارینی ایشچیلرین عهده‌سینه بوراخیب حاضرلیق گؤروردو.
تبریزین مشهور درزی‌سی‌نین دوکانینا گئدیب پارچانی بینمیشدی. درزی اونون اؤلچولرینی گؤتوردوکده اونون تیکه‌جه‌یی پئنجک-شالوارا اینامینی آرتیریب دئمیشدی:«ماشالله، گؤز دیمه‌سین. بو اؤلچولرله لاپ ناشی درزی‌نین ده ایشی اعلا آلینار». فریدون ایسه گولومسیرک دئمیشدی: «گؤرک نه ائدیرسن. ائله بیر ایش گؤرمه‌لیسن، بوتون کنفرانس اشتراکچیلاری بیلمه‌لی‌دیرلرکی، آنجاق بو تبریز درزی‌سی‌نین ایشی اولا بیلر». درزی اونون گؤزلرینین دیک ایچینه باخاراق: «ناراحات اولمایین. سیز هر نه گئیینسه‌نیز، سیزه گؤزل یاراشاجاق. بو قد-قامت و دوروشوق هر ناشی درزی‌نین ایشینین قصورلارینی اؤرتر»-دئمیشدی».
پئنجک-شالواری بیر طرفه قویدو. کؤینه‌یی گؤتوروب بورنونون اوجونا توخوندوردو. گؤزلرینی یومدو. همیشه سحر ائودن چیخمامیش ووردوغو عطرین قوخوسو، بئینینی خمارلاندیردی. بیر آن اولسون بئله دوستاقدا اولدوغونو اونوتدو. سانکی سحر تئزدن ایشه گئتمه‌یه حاضرلاشدیغینی دوشوندو. بو خوش دویغو اونون بئینی‌نین هوجره‌لرینه قدر ایشله‌دی.
«ایکی گون سفره قالمیش، فریده ایله تبریزین بوتون کؤینک و باشماق دوکانلارینی دولاشمیشدیلار. هر کؤینه‌یه ال قویدوقدا، فریده یوخ دئمیشدی. نهایت دوکانلارین بیرنده، فریده بو کؤینه‌یی گؤتوروب: «باخ! نئجه ده قار کیمی آغ-آپپاغ‌دیر» -دئمیشدی. فریدون:«آخی بو کؤینه‌یی بیر دفعه گئیدین گرک یویوب و یاخاسی ایلا قوللارینی نشاستالاییب، اوتوله‌یه‌سن. بو سنینچون چتین اولار.» -دئییب یوخ فیکرینی بیلدیرمیشدی. فریده:«عیبی یوخدور. کنفرانسا گئی، سونراسینا دا باخاریق» -دئیه اونون راضیلیغینی آلمیشدی. پارلاق قارا باشماق و آل-قیرمیزی کراواتی دا فریده بینمیشدی».
بایاقدان دینمز-دانیشماز هامی اونو سوزوردو. فریدون خیالدان آیریلارکن دوستلاری‌نین باخیشلارینی اوزه‌رینده حس ائتدی. اوتانجاق حالدا، تبسومله: «چوخ باغیشلایین، باشیم قاریشدی.» -دئدی.
اونا یاخین اوتوران، بو سون گؤنلر اونا محبتله یاناشان احمد، دریندن آه چکیب، کؤکس اوتوردو: «ائه… دنیانین ایشینی بیلمک اولمور. دونن حکم وئریب، قرار چیخاران حاکیم، بو گون محاکمه اولونوب، آغیر جزا آلیر.» -دئدی.
هئچ کیم دانیشمیردی. بندین هاواسی آغیرلاشمیدی. لال سکوت ایچینده دوستاقلار نامعلوم گله‌جه‌یی دوشونوردولر خاطره‌لره دالاراق، کئچمیش گونلری خیاللاریندا جانلاندیریب عؤمورلری‌نین یاددا قالان سئوینجلی و کدرلی آنلارینی خیال عالمیندن گؤز اؤنونه گتیررک، اؤز عالملرینده سیر ائدیردیلر. بیرده یئنی‌دن دوغولسایدیلار، یقین یئنه بو یولون یولچوسو اولاراق، کئچمیشده اولان نقصانلارینی و بیلمه‌دن ائتدیکلری سهولری آرادان قالدیریب اوغورلو گله‌جک اوچون، ایناملی آددیملار آتاردیلار. بللی اولمایان صاباح اونلاری اؤز ایچینه قاپادیب، عزیزلری‌نین نامعلوم طالعینین نه اولاجاغینی فیکیرلرشیردیلر. نئچه گون یاشایاجاقلاری و بورادان نئجه قورتاراجاقلاری بللی دئییلدی.
گئجه یاریدان کئچمیشدی. دوستاقخانانی آغیر و داریخدیریجی بیر سکوت بوروموشدو. هره بیر طرفده اوزانیب اؤز ایچینه قاپاناراق گؤزلری یول چکیردی. باییردا جیرجیرامالارین کسیک-کسیک سسی ائشیدیلیردی. هارداسا اوزاقدا، ایت هوردو.
فریدون دوردو. گئدیب بارماقلاری‌نین اوجو ایله قاپینین سویوق جانینی تاققیلداتدی. دوستاقخانا گؤزتچیسی بوغوق و یوخولو سسله: «ندیر؟ گئجه‌نین بو واختی نه ایسته‌ییرسن؟» -دئیه اونا زهمیلی باخیشلاریلا ناراضیلیغینی بیلدیردی.
فریدون ساغ الینین بارماقلاری‌نین اوجو ایله چنه‌سی‌نین بیز توکلرینی تومارلایاراق: «اصلاح ائتمک ایسته‌ییرم.»، -دئییب گولومسه‌دی.
گؤزتچی ایشیتدیکلرینه اینانماییب گؤزلرینی بره‌لدیب:«نئجه؟ اصلاح ائتمک! گئجه‌نین بو واختی؟»-دئییب، کؤنولسوزجه‌سینه قاپینی آچیب، اونو سالونا یول وئردی. یئنی‌دن قاپینی باغلاییب، اونونلا برابر گؤزتچی اوتاغینا گلدیلر.
بالاجا کیر باسمیش گوزگو، بیر تاس، فیرچا، صابون و اصلاح تیغی‌نی دووارین کونجونده‌کی بالاجا میزین اوستونه قویوب، اوتاغین او بیری کونجونده اولان اودون اوجاغی‌نین اوستونده‌کی چاینیکی گؤتوروب ، تاسی یارییا قدر ایستی سو ایله دولدوروب، یئنی‌دن چاینیکی یئرینه قویاراق، تختین اوستونده ایلشدی.
فریدون تشکر ائدیب صندلده اوتوردو. گؤزگونو دووارا سؤیکه‌ییب، فیرچانی ایستی سودا دولاندیریب، ایسلاتدی. فیرچانی صابونلاییب اوزونده گزدیردی. ایستی صابونلو سو اوزونه توخوندوقجا خوش بیر حس اونو بورویوردو. نئچه واخت اولاردی بو تهر ایلیق سو حسرتینده ایدی. تلسمه‌دن اوزونون هر یئرینی صابونلاییب، صیفتینی صابون کؤپویونده گیزلتدی. اصلاح تیغین گؤتوروب آرام و سلیقه‌ایله اوزونو قیرخماغا باشلادی.
کناردا تخت اوسته اوتوران گؤزتچی حیرانلیقلا اونو سوزور. هر بیر حرکتی‌نی ایزله‌ییب، گؤز قویوردو. اؤز-اؤزونه:«والله آدام معطل قالیر. بونلار نه اورکلری بؤیوک انسانلاردیرلار. بونون عؤمروندن هئچ ایکی ساعاتدا قالمیر، آنجاق هر شئیی دوشونور، بیرجه اؤلومدن ساوایی. سانکی توی حجله‌سینه حاضرلاشیر. ائله بیل ایکی ساعاتدان سونرا بونو یوخ، منی آساجاقلار» -میزیلداندی.
اصلاحی قورتاریب، قالخدی. کؤینه‌یی‌نین اته‌ییله اوزونده قالان کؤپوکلری سیلیب: «چوخ ساغ اولون. شرایط یاراتدیغین اوچون تشکر ائدیرم»، -دئییب گئتمه‌یینی بیلدیردی. گؤزتچی ده قالخاراق اونولا بندین قاپیسینا قدر گلدی. قاپینی آچیب ایچری بوراخدی.
فریدون ایچری گیرنده هامینین اوزونده تعجب دولو سوال گؤردو. بیر سؤز دئمه‌دن، کئچیب یئرینده ایلشدی. باییردا بایقوش اولادی. اوزاقلاردان ایت هورمه‌سی گلیردی.
احمد گؤزلرینی اونا دیکرک: «من سنین بو اخلاقینین حیرانی‌یام. جانیم بللی دئییل بیر ساعات یا نه قدر دیری قالاق، سنسه تویا حاضرلاشانلار کیمی اؤزونه یئتیشیرسن.» -دئییب، گؤزونو اوندان چکمه‌دی.
فریدون گولومسیرک آرام و حلیم سسله: «دوستلار! منیم ده حالیم سیزدن قالان دئییل. من ده انسانام. حسیاتیم وار. آنجاق مبارزه ائتمک یالنیز ووروشماق دئییل. بیزیم هر بیر حرکت و ایزیمیز مبارزه یولونون مشعلی‌دیر. بیز وطن و دوشونجه‌میزین یولوندا اؤزوموزو فدا ائتمکله، گله‌جه‌یین ایلک اوغورلو آددیملارینی آتیریق. قوی گله‌جک نسیل و وطنین آزارکئشلری، بیزلری یاد ائدنده، غرور و فخرله خاطرلاسینلار. مبارز انسانلارین آلدیغی نفس و آتدیغی بوتون قدملری مبارزه یولوندا اولمالیدیر. اؤلوم فلسفه‌سی چوخ دا بوروشوق بیر فلسفه دئییل. انسانلارین هامیسی اؤلومه محکوم دور. گئج-تئز هامی بو دنیادان کؤچمه‌لی‌دیر. یالنیز، یاشاماق کیمی، اؤلمکده مبارزه‌دیر. نئجه یاشاماق کیمی، نئجه و نه تهر اؤلمکده سنین دوشونجه و فیکیریندن دوغمالیدیر. اولا بیلر یول گئدرکن قضا باش وئره و بو دنیانی ترک ائده‌سن. اؤلوم-اؤلومدور. آنجاق نئجه اؤلمک و اؤلومله مبارزه مشعلینی گورلاندیرماق و یئنی نسیلین یولونو ایشیقلاندیران اؤلوم هرکسه قسمت اولمور. من بو نوع اؤلومو حیات کیمی یاشاییرام. بو اؤلوم دئییل، ابدی حیات دیر. هرکس بیر نوع و یولنان بو دونیانی ترک ائتمه‌لیدیر. اؤنملی اؤلوم اودور کی، ایز قویا و انسانلاری دوشوندورمه‌یه وادار ائده. بیزیم اؤلمه‌ییمیزده گرک دیکتاتورلار اوچون بیر کابوس اولوب، اونلارین آسایشینی و راحاتلیقینی اللریندن آلیب، گله‌جه‌یین آیدین یولونو ایشیقلاندیرسین.
من ده بو دنیانین شیرینلیینی دویورام. یاشاماق گؤزلدی. آنجاق نئجه یاشاماق! بیزیم اؤلمه‌ییمیز یئنی یاشام اولاجاق. بیز اؤلومله سون سؤزوموزو دئییریک و دنیا دوردوقجا بیزلر بو دنیادا، بوتون آزاد دوشونجه‌لی انسانلارین اورکلرینده یاشایاجاغیق». –دئدی و دوستلاریندان عذر ایسته‌ییب، اوزلرینی دؤندرمه‌لرینی خواهش ائتدی کی، پالتارینی دییشسین.
او دوستاق کؤینک و شالوارینی چیخاردیب، سلیقه‌ایله بوکوب، کونجه قویدو. آغ ابریشم کوینه‌یی گئییب قارا شالواری آیاغینا چکدی. کؤینه‌یی‌نین اتکلرینی شالوارین ایچینده سلیقه‌یه سالیب، کمری برکیتدی. آل-قیرمزی کراواتی بوینوندان سالیب دوگونله‌ییب، بوغازینین آلتیندا راحاتلادی. جورابلاری آیاغینا چکیب، برق ووران قارا وئرنی باشماغی گئیدی. قارا پئنجه‌یی اینینه آلدی. گولومسر حالدا دوستلارا باخیب: «نئجه‌دیر؟» -سوالینی وئردی.
هامی اونو سوزوردو. دوستلارین گؤزلرینده سئوینج و اورکلرینده کدر هیجان ایچینده ایدیلر. دانیشماغا سؤز تاپمیردیلار. او ایسه بارماقلاری ایلا قارا شوه کیمی تئلینی داراییب، ساهمانلاییردی. سانکی بیر تدبیر، یا بؤیوک بیر طنطنه‌لی زال اونو گؤزله‌ییردی.
بندین جینگیلتی ایله قاپیسی آچیلدی. سلیقه‌لی فرم لباسیندا بیر سرهنگ قاپی آغزیندا گؤروندو. فریدونو گؤرجک، تعجبونو گیزلده بیلمه‌ییب، دریندن نفس آلدی. حیرانلیقلا اونو سوزوب نه ائده‌جه‌یینی اونوتدو. بو ابهتلی و یاراشیقلی انسانین دوستاق اولدوغونون درکیندن اوزاقلاشدی. اؤزونو گوجله اله آلیب: «بو نه گؤرکم دیر؟ گؤروشه حاضرلاشیرسان؟» -دئییب. جواب گؤزله‌مه‌دن گؤزتچی‌یه اشاره ائتدی.
گؤزتچی ایچری گیریب، فریدونا یاخینلاشدی. اونون اللرینی قاباقدا قانداللاییب: «گئدک» -دئدی. فریدون اراده‌لی و تمکینله، قاپی‌یا یاخینلاشدی. سرهنگ سالوندا اولان یاراقلی افسرلره اشاره ائدیب، وظیفه‌لرینی خاطرلاتدی. ایکی افسر الی تفنگلی سرهنگین ساغ و سولونو قورویاراق فریدونو اؤندن نظر آلتینا آلدیلار. ایکیسی‌ده فریدونون آرخاسیندا اللری سلاحین قبضه‌سینده آتش حالیندا حرکت ائدیردیلر.
سالوندان دوستاقخانین حیطینه دوشدولر. سحرین سرین یئلی اونلاری قارشیلادی. زندانین حیطینده‌کی آغاجلاردا جیویلدشن سئرچه‌لر بیر آن سوسدولار. اونلار نظمله دوستاقخانانین دروازاسینا طرف حرکت ائدیب، دروازانین یاخینلیغیندا دوران حربی ماشینا یاخینلاشدیلار. سرهنگ کئچیب شوفرین یانیندا، فریدون و افسرلرده ماشینین آرخاسیندا ایکی اوتوراجاقدا، افسرلرین ایکیسی فریدونون ساغ و سولوندا، او بیریسیلر اوز‌به‌اوز اوتوردولار. ماشینین قاپیلاری‌نین اؤرتولمه‌سیله دروازانین آچیلماسی بیر اولدو. ماشین نریلده‌ییب دروازادان خیاوانا شوتودو.
تبریزین ستارخان خیاوانی اوباش-بوباش نظامی قوّه‌لرله احاطه اولونموشدو. گل-گئت کسیلیب، خیاوان خلوت ائدیلمیشدی. گلستان باغی‌نین قاباغیندا ازدحام واردی. اهراب محله‌سینده ملا حسین مسجدی‌نین گلدسته‌سیندن صبح آذانی اوجالدی. آغاجلارین یارپاقلاری سحر مئهیندن تیتره‌شیردیلر. قوشجوغازلار جیویلدشه-جیویلدشه آغاجلارین قول-بوداقلاریندا حرکت ائدیردیلر. بو سحرین آچیلماسینی و دان یئری‌نین سؤکولمه‌سینی آندیریردی.
سیره‌یله دوزولن افسرلر، یورولدوقلاریندان و نگرانچیلیقدان اؤز ایچرلرینه قاپانمیشدیلار. خیاوانین باغ طرفینی ایکی سیره افسر قورویوردو. هر سیره ده اییرمی افسر واردی. ایلک سیره‌یله ایکنجی سیره کورک-کوره‌یه دایاناراق یاراقلارینی حاضر توتموشدولار. ایکینجی سیره باغا طرف حاضر دوراراق قاباقلارینداکی جاماعاتدان گؤزلرینی چکمیردیلر. ایکینجی سیره دن بئش-آلتی قدم آرالی سیخ جاماعات نامنظم شکیلده باغین ایچینده آیاق اوسته منتظر دایانمیشدیلار.
خیابانین کناریندا ایلک سیره‌ینن اوز-اوزه اون متر آرالی‌دا یئردن بیر متر هوندورلوکده ائنی اوچ و اوزونلوغو بئش متر اولان تاختادان بیر سکی قورولوب و آیری افسرلرله سکی احاطه‌یه آلینمیشدی. خیاوانین سطحی بئش پله‌ایله سکی‌نین سطحینه بیرلشیردی. سکی‌نین اورتاسیندا بیر دار آغاجی گؤزه چارپیردی. دار آغاجیندان آسیلان اعدام ایپی سحر یئلیندن ساعات پاندولو کیمی وار-گل ائدیردی.
ارکین اوجا دوواریندان بویلانان گونش، تبریزین سحرین ایشقلاندیریب، خیاوانین قونقا طرفیندن گلن ماشینین شیشه‌سینده عکس اولونوب، انسانلارین گؤزلرینی قاماشدیردی. ماشین سکی‌نین یانیندا دایاندی. سرهنگ ماشیندان ائنن کیمی افسرلر نظامی گؤرکم آلیب، اودون کیمی قورودولار. سرهنگ آزاد دئییب، پله‌لردن سکی‌یه قالخدی. ماشینین دال قاپیسی آچیلدی. ایکی افسر جلد یئره آتیلیب حاضر دایاندیلار. فریدون اللری باغلی ماشیندان دوشدو. اونون آرخاسینجا ایکی افسرده ماشیندان دوشوب قاپینی اؤرتوب حاضر وضعیتده دایاندیلار. ماشین یئریندن حرکت ائدیب اللی مترگئدیب، خیاوانین کناریندا دایاندی.
فریدون آرام و تمکینله سکی‌یه طرف یونلدی. عادی باخیشلارلا اطرافی نظردن کئچیردی. یاراقلی افسرلردن ساوایی گؤزونه هئچ کیم دیمه‌دی. پله‌لری قالخدی ائله‌بیل پاریس شهری‌نین صلح کنفرانسی بیناسینین پله‌لرینی آدلاییردی. متانتله حرکت ائدیب بوتون اورادا اولانلاری اؤزونه جلب ائتدی. سکی‌یه قالخاندان سونرا باغین ایچینده اولان انسانلاری گؤردو. دوداقلاریندا تبسم یاراندی.
جاماعاتین ایچینده بویوک همهمه یاراندی. حیرانلیقلارینی گیزله‌تمه‌ییب، «اوررا» دئینده اولدو. بوتون جاماعات اونون گؤرکمی‌نین حیرانی اولموشدو. هر ثانیه سرهنگه بیر ایل کئچیردی. غضبیندن دیل-دوداغین گمیریب، یئرینده لاخلاییردی. اشاره ایله هر شئین تئز قورتارماسینی طلب ائتدی.
ایکی افسر گئدیب فریدونون اللری‌نین قاندالینی قاباق طرفدن آچیب، آرخادا باغلاماق ایسته‌دیکده ، او مانع اولدو. دار آغاجی‌نی آلتیندا آسلاق ایپه یاخینلاشیب باشیندان بوینونا سالاراق اللرینی آرخا طرفده بیر بیرینه کئچیردیب حاضر دایاندی. بایاقکی افسر قوللاری بیلکدن قانداللاییب یئرینه چکیلدی.
فریدون باشینی دیک توتاراق، بوغازیندا قهری بوغدو. گونش ارک قالاسی‌نین دوواریندان بیر قاریش اوجالمیشدی. اوزاقلاردا گؤیون سماسیندا بیر دسته گؤیرچین گؤروندو. او گؤزلرینین آچیسیندا تبریزی یادداشینا کؤچورور و کئچمیش گؤنلرینی خاطرلاییر. سانکی پاریسین صلح کنفرانس تریبونوندا دانیشماق اوچون حاضرلاشیردی. سرهنگین غضبلی و یوغون سسینی ائشیتدی. سرهنگ اعدامین اجراسینی طلب ائتدی. بو آن فریدونون اورک دولو سسی تبریزین بوتون کوچه‌لرینی دولاشیب و اونون اؤز قولاقلاریندا « یاشاسین آذربایجان…»عکس-صدا ائله‌ییب، آیاقلاری سکی‌دن اوزولدو.
