خان‌یم هئی! دده‌م قورقود گئتدی. هرگلن گئتدی. گلن اولسا دا گئده‌جک. دلی دومرول عزرائیله ‌مئیدان اوخوسا دا، یئنه گئتدی. باسات‌‌‌لار اوخ باتماز تپه گؤزلرین، گؤزلریندن وورسا‌‌لار دا، اونلار دا گئتدی. جان شیرین، عؤمور عزیز؛ آمما شیرین جان دا گئتدی. اوزان‌‌‌لار بوی بویلاییب قوپوز‌‌لاری‌لا‌ مین‌لر ‌نغمه داغا داشا سالسا‌‌لار دا، اونلار دا کؤچدو؛ آمما ‌سینه‌دن ‌سینه‌یه گزه‌ن دستان‌‌‌لار هئچ گئتمه‌دی. اوغوز‌‌لار یاشادی. بو توپراقدا پاره- پاره هره بیر ‌دییاردا عؤمور سورسه‌لر ده، تاریخین بوستانیندا ایللر بویو ‌دیرچه‌لیب، جان تاپیپ داد باغیشلادی‌‌لار. آلا گؤزلو ‌مارال‌‌لار و اصلان سودو اَممیش ایییت‌لر بوی باشا چاتیب هره بیر یوردا دوشسه‌لرده اوغوز تورک‌لری هئچ واخت اولو سوی‌‌‌لارینی اونوتمادی‌‌لار.
خان‌یم هئی! یوزلر ایل کئچسه ده دده قورقود ‌میراثی صدفلی قوپوز بیزه امانت قالدی. بیر اوزان اولوب کؤکسومدن پینار تک جوشان دستان‌‌‌لاری ائله هدیه ائتدیم. یئرین اوچماق اولسون خان‌یم! ‌من ده گئژ- تئز گئد‌رجی‌یم. یاد‌‌لار ‌منی جانا گَتدی؛ آمما ‌من اوسانمادیم. ‌دیلیمی قوپارتدی‌‌لار. سازلا قلم‌له سؤزه گلدیم.
بیر بوی وار‌ دیلیمده، اونو سؤیله‌ییم. تاریخ‌لر بویو آدی یاشایان اوغوز آتامیزا هدیه اولسون. «آذر» ایله «بایجان»دان ‌دانیشیرام. ایکی گنج‌دن. بیری ‌نظامی‌نین ‌لیلی‌سیندن گؤزه‌ل، بیری «شیرین»‌ین «فرهاد»یندان ایییت و ‌نیگارین کوراوغلوسوندان دَلی. اوزون ایللر‌ ماجرادان اؤتسه ده سانکی ائله بو گونلر ایدی خان‌یم!
بیر آی وار ایدی ‌مین‌لر اولدوز. گونش ده گلیب گئتمکده. گئجه‌میز گوندوز اولوردو، گوندوزوموز گئجه. یئر فیرلانیردی؛ آمما گونئی، گونئی ده قالیردی، قوزئی ده قوزئی‌ده. دلی دومرول ده یوخ ایدی آرادا جوشوب آخا‌ن و تاریخدن قوجامان چایا قورو اولمازسادا بیر ‌سینماز و تیتره‌مز یئنی بیرکؤرپو سالسین.
بوتون اوغوز تورک‌لری قیرخ گئجه گوندوز کئف ‌مجلیسی قوروب، قولو پولاد ایییت‌لر، ساچ‌‌لاری دالغا ووران اینجه بئللی گؤزه‌ل قیز‌‌لار، اوزان‌‌‌لارین قوپوز‌‌لاری و شراب کوپ‌لری‌نین تأثیری‌له چال چاغیر و رقص ائتمکده ایدی‌لر. یاد‌ دیللی سوی‌‌‌لار، تورک‌لرین شنلیییندن حسدلری قاغزانیب یوروشه حاضیر‌لاندی‌‌لار. دوستجا داورانیب تورک ائللری‌نین قوناقجیل‌لیک‌لرینه گووه‌نه‌رک اونلارین ایچینه ‌نوفوذ ائتدیلر. قرار قویدو‌‌لار آذرخاتونی کی آز اَر و پهلوان تاپیلاردی اونون قیلینجیندان جان قورتارا، اسیر توتوب آپارا‌‌لار و اوغوز‌‌لار ‌دینجه‌لیب یاتاندا بوتون قوپوز‌‌‌لاری دا بیر یئره ییغیب اودلاسین‌‌لار.
خان‌یم هئی! بئله ده اولدو و بایجان سئوگیلیسی‌نین قاچیریلدیغینی بیلیب قافلان‌‌‌لار سودو ایله یئتیشدیردییی بوزقوردا پناه آپاردی. اوندان ایسته‌دی آذرین ایزینی بولماقدا اونا یاردیم ائتسین.‌ نئجه کی بوز قوردون سولاله‌سی بورانلی و چیسگین‌لی قارانلیق بیر یول دا تورک ائللرینه یول گؤستریب اونلارین سویونو یاشاتماقدا بؤیوک رول اوینامیشدی. اودا بو توپراقین شرفین قوروماقدا اوغوز‌‌لارا و بایجانا جان یولداشی اولسون. آلاولانمیش قوپوز‌‌‌لار هله ائلین جانینی‌سیخیردی و آذرین اسیر دوشدویو، زیروه‌سی بولود‌‌لارا دایانان داغ‌‌لار کیمی چییین‌لرینه آغیرلیق سالیردی.
قازان خانا بو اهانت بَرک توخوندو. ییرمی دؤرد ولایتدن یئنیلمز پهلوان ایییت‌لری چاغیریب، یاراقلاندیریب یئتمیش دوه حاضیرلادیب اونلاری تاجیر صیفَتینده بایجان‌لا بوزقوردا یولداش ائتدی. ایییت‌لر قارا دونلو اهریمن‌لره قارشی یولا چیخارکن اوزان‌‌‌لاردان بیری قوپوزون ‌دیللندیره‌رکن بؤیله دئدی:
آغری داغیندان ائنیب ساوالاندان کئچن ایییت‌لر
سهندی گؤرسه‌نیز بیزدن ده اونا سالام سؤیله‌یین
قییمایین سالدیرین یاد‌‌لارا، جاندان کئچن ایییت‌لر
توران‌لا خزره جوشان آرازا، سالام سؤیله‌یین…
بایجان قاراجیق قاشقای آتین ‌مینیب بوزقوردلا بیرلیکده کاروانین اؤنونه دوشدولر. چوخ گئتدیلر آزگئتدیلر، دره- تپه دوز گئتدیلر و بوزقورد ایله بایجانا یار گئتدیلر. چاتدی‌‌لار بیر قالایا. دمیر قاپی دربند‌ میثالی. هؤرولموش اوجا داش – دووارلی بیر هئیبت‌لی قالا. قالا قاپیسی آچیلارکن تاجیر گئییم‌لی بیر سورو یوک یاپلی، دوه‌لرله ایچری گیردیلر. قافیله بیر کروانسارادا قوناقلانارکن بوز قورد آپاردی بایجانی اهریمن‌لر قالا‌سیندا قاپیسی قیفیل‌لی بیرباغا. باغدان حزین بیر آواز قولاغا چاتیردی. بایجان یاخینلاشدی گؤردو آذرین سسی‌دیر.‌ نیسگیللی دویغو‌‌لارین ‌ماهنی ائدیب یاردان ائل‌دن آیری دوشدویوندن اوخویوری. جان ائویندن سئودییی و ‌موراد وئریب ‌موراد آلمادیقی بایجان‌دان ‌نغمه‌لر سؤیله‌ییری. بایجان باغین دووارینا کمند آتیب اؤزون یوخاری چکمک ایسته‌سه ده کمند آلوولانیب کولو قالدی. بو باغین سئحیرلی اولدوغون آنلادی. قاراجیق قاشقای آتین چاپاراق چاتدی یولداش‌‌لارا. سؤیله‌دی:
– گؤردوز بیرگون اولدو گلمه‌دیم، ایکی گون اولدو بوز قورددا گلمه‌دی، قارا دونلو اهریمن‌لرگؤزوندن گیزلی یاراقلانین، ‌سیلاحلانین، گلین بوللور باغا.
بایجان‌لا بوز قورد یئنه گلیب چاتدی‌‌لار بوللور باغا. اوغوزخان‌دان امانت قالمیش قیلینجی‌لا باغین قیفیلینا بیر ضربه ائندیریب، قیفیل بؤلوک- بؤلوک اولوب هره‌سی بیر اود پارچاسینا دؤندو. باشین قالدیریب یوخاری باخدیقدا یئددی باشلی بیر اژدها گؤردو. هر باشدان اود پوسکوروردو. بیر باشی اؤلوم دئییب شعله چکرکن، باشقا باش‌‌‌لار آیریلیق، حسد،‌ نیفرت، قورخو و طاماح‌دان سؤز آچیب آلاو پوسکورمکده ایدی‌لر. بایجان قاراجیق قاشقای آتینی چاپارکن اوخ آتیب، سونگو قوللانیب، قیلینج چکیب اژدهانین هر آلتی باشینی قان‌‌لارینا غلطان ائدیب توپراقا ساووردی؛ آمما اؤلوم آتشی پوسکورَن باشا ‌نئیله‌دی، دلی دومرول کیمی غالیب گلنمه‌دی. بوزقورد گؤز ائیله‌دی:
– آلوولو باشی بوراخ‌منه، اؤزون گیر باغا آذری قورتار!
بایجان گیردی باغا، جنّتین‌لاپ اوجاغی. بولاغ‌‌لارین قایناغی. آغاج‌‌لاردان بال سوزوردو؛ آرخ‌‌لاردان شراب آخیردی. آمما اوچ بوللور حاصار، دوستاق اولوب جان‌سیخیردی. بیرینده حوری‌ میثاللی گؤزه‌ل‌لر دوز آی پارچاسی. ساچ‌‌لار قاپ قارا شَوه کیمی یا قیزیل چا‌‌لارلی‌ گونش کیمی دارانمیش و هؤروکلو. گؤزلری سورمه‌لی و قاش‌‌لاری کامان. یاناق‌‌لار آلما کیمی قیزارمیش و دوداق‌‌لار ایسه،
اولدوزکیمی پارلایان گولوش‌لر. اونلار اهریمن‌لردن، قادین‌‌‌لارین اؤزگورلوک حاق‌‌لارینی ایسته‌ین کس‌لر. ایکینجی حاصاردا قوللو بودلو پولاد ایراده‌لی ایییت‌لر. آزادلیق هایلایان و ظولمه قارشی دوشونن قافالی دویغولو ارکک اینسان‌‌لار. اوچونجونده هله باش بیر یاسدیقا قویمادیغی، قول بوینونا هؤرمه‌دییی و‌ لب ‌لبینه سورمه‌دییی ایلدیریم کیمی آت چاپان و سلجان خاتون تک قیلینج چکیب اوخ آتان سئوگیلیسی اینجه بئل آذرخاتون. حاصار‌‌لار آمما سئحیرلی. ‌نه اوخ باتیر،‌ نه قیلینج کسیر و نه سونگو اثر ائیلیر. او تَردن و تلاش‌دان بیر گؤلون کناریندا یورقونلوقدان و چاره‌سیزلیکدن‌ دینجه‌لرکن قاناد قانادا وئره‌ن ‌ملَک‌لرگؤله قونوب چیممه‌یه باشلادی‌‌لار.‌ ملک‌لردن بیری سسلندی:
– ای جاندان دویوب یول آزان و عشق آتشی‌له یانان ووقارلی ایییت. ال ال اوسته قویوب اوتورماقدان بیر زاد چیخماز. اژدهانین اؤلوم جارلایان و آلاو پوسکوره‌ن باشینی قوپارتمایینجا سن بو سِحره غالیب گلنمه‌یه‌جکسن؛ آمما اونودما کی اونون باشی یئره ساوریلینجا اونلارجا قارا دونلو ‌سیلاحلی اهریمن ظاهیر اولاجاقدیر. تک باشینا اونلارلا قارشی قارشی ساواشماق ‌مومکون دئییل. هالای پوزان و دلی دولو یاراقلی یولداش‌‌لار ‌لازیم. اژدهانین ‌لئشین‌دن تؤره‌نن اهریمن‌لر اؤلمه‌یینجه بو بوللور حاصار‌‌لار ‌سینمایاجاق‌‌لار.
بونلاری‌دینله‌ین بایجان ائله ساندی هر گؤردویو و ائشیتدییی یوخو کیمین ایدی. آمما باش قالدیراندا ‌ملَک‌لرین قاناد قانادا چالیب اوچما‌‌لارینی گؤردو. اوره‌یی دولدو، گؤزلری یاشاردی و غملی – غملی بو سؤزلری آوازلا ‌ملَک‌سیمالی آذرخاتونا اوخودو :
دنیزین اولدوزو گؤیلرین ‌نورو
بولاق گؤرمه‌دیم گؤزلریندن دورو
داغ‌‌لاردا ‌مارال‌‌‌لار اولوب‌‌لار سورو
اصلان تک یورویوب گلیرلر گؤزل!
ایکی گون اولدو اوچ گون، ‌نه بوزقورددان خبر اولدو ‌نه بایجان‌دان. ایییت‌لر سیلاحلانیب ساواشا گئتمه‌یه قرار قویدو‌‌لار. تورک ائللرینده بیر دده بابا سؤزو وار دئیر: «‌سیلاحسیز ائل، چیپلاق قادین دئمکدیر». اونون اوچون ده یاراقلانیب قورشانیب دمیر‌ناللی یئل تک قوشان آت‌‌لاری‌لا چاپماغا باشلادی‌‌لار. آت‌‌لارین آیاق‌‌لاریندان قیغیلجیم قالخاراق توز- دومان هر یئری بورودو. اونلار هله چاتمادان بوزقورد گؤرودو بو اژدهایا باتماق اولموری و بایجان قان- تر ایچره بوتون دؤیوش و چابا‌‌لاری‌لا اونون جانین آلانمیری. بوزقورد بیر یول تاپیپ اژدهانی غضَب‌لندیره‌رک دالیجا سالیب، بیر اوچوروما ساری یولا دوشدو. هر ایکیسی قاچا- قاچ دا بوزقورد دوش ها دوش ده آیاق ساخلادی، آمما اژدها تووون آلانماییب اوجا بیر داغدان دره‌یه دوشوب پارام پارچا اولدو. بایجان ‌ماجرانی یاخیندان گؤره‌رک گؤردو اونلارجا قارا دونلو اهریمن، اوزاقلاردان قارا بولود کیمی اوزه‌رلرینه چؤکورلر. بایجان قاشقای آتین چاپیپ بوز قورد ایله بیرلیکده باغا ساری گؤتورلندیلر. اهریمن‌لر ده یئتیریب قیلینج چکیب اونلاری قیرماق ایسترکن اوغوز پهلوان‌‌‌لاری داد‌‌لارینا چاتدی‌‌لار. بایجان‌لا چییین به چییینه وئریب ساواش آچدی‌‌لار. قیلینج‌‌‌لار چکیلیب اوخ‌‌لار یاغدی‌‌لار. آت‌‌لار کیشنرکن جان قورخو بیلمه‌ین اوغوز ائللری‌نین دؤیوشجول ایییت‌لری دومانلار سالیب، هره بیر اهریمنی اؤلدوررکن قانلارینی گؤیه فیشقیردیب. ساعات‌‌لارلا دؤیوش داوام ائتدی. تکجه بیری قالمیشدی کی ‌نه آذر اونون الیندن گله بیلیردی ‌نه بایجانین اوخ‌‌لاری اونا اثر ائدیردی. جنگاورلر اونلاری دومان‌‌لار ایچره گؤرسه‌لر ده بو گئجیشمه‌نین و یئنیلمز‌لی‌یین ‌سیررینی هله بیلمیردیلر. بو آرادا بوزقورد او قارا دونلونون گؤزلرینده الماس کیمی پارلایان بیر ایشیق سئچدی. یورویوب‌ مئیدانا گیردی و قارا دونلونو‌نون اوزگؤزونو هدف توتوب پنجه‌لرینید سالدی اهریمن‌ین گؤزلرینه و اونلاری یئریندن ‌دیدیب قوپارارکن، قارا دونلو ضربه‌لر ائندیرسه ده گؤزلری بوللور کیمی‌سینیب تیکه پارچا اولدو.
ائل ظفر چالدی، آمما بوزقورد قان‌‌لار و یارا‌‌لار ایچینده سون ‌نفس‌لرینی چکه‌رک بایجانا آنلاتدی کی کوچوجوک یاورو‌‌لارینی، بسله‌نمک اوچون قورد‌‌‌لار سوروسونه تاپشیرسین. هاوا بوزاریردی کی بوزقوردا اؤلوم قالیب گلدی، آمما تورک ائللرینده ابدیته قده‌ر بوزقورد‌‌لار یاشایاجاق‌‌لار. بایجانین گؤزلری قان یاش ایچره ایدی کی ایییت‌لر چاتاراق اونلارین سردار‌‌لاری اوختای‌لا آیدینا خبر وئردیلر هوندور بیرداغین اته‌یینده بوزقوردو توپراقا وئره‌لر. سحر اِئرکن، ایییت‌لر باغا گیرمه‌دن بیر گور چایین کناریندا‌ دینجه‌لیب یارا‌‌لارینی باغلارکن گؤیده یوزلر قارانقوش گؤروندو. بیری قوندو بایجانین چیینینه و یوزلری بیر سالخیم‌لی بؤیوک قامتلی سویود آغاجی‌نین قول- بوداغینا.
بایجان یئریندن قالخیب قوش‌‌لارا ساری گئتدی و گؤردو چای‌دا بیر خنجرلی بالاجا قارا بالیق گؤیدن هله کؤچمه‌ین آی‌لا ‌دانیشیری. بالاجا قارا بالیق ‌دنیزه گئتمکدن دئییری و اؤزگور یاشاماغ اوچون ‌نه تهلوکه‌لری آتلاتماق‌ لازیم‌دیر. او دئییردی:
– اؤلوم هرآن‌ منی جایناغینا چکه بیلر، آمما اؤنملی اودور کی ‌منیم یاشاماغیم یا اؤلوموم خالقین سعادتینده ‌نه قده‌ر رول اوینایا بیلر.
بایجان ایسته‌دی بالاجا قارا بالیغی سؤزه توتا کی گؤردو او درینلره جومدو و بالاجا بیر قیرمیزی بالیق آردیجا گئدیری. قارانقوش‌‌‌لار اوچدو‌‌لار و چیینینده اوتوران قارانقوش آیریلیق‌ نغمه‌سی سؤیله‌ییب سمادا قاناد آچدی. چای ایسه کئچمیشدن ایندی‌یه‌جان گلیب، گله‌جه‌یه یول دؤیوردو. ‌نییه کی ‌دنیزه چاتماغا بالاجا قارا بالیغا یاردیم ائتمه‌لی ایدی. اوختای بایجانا یاخین گلینجه کیشنه‌ین آت‌‌لار اونلاری سسلیردیلر.
اوختای‌لا بایجان دوروب گلرکن آیدین اونلارا توش گلیب بایجان اونلارا‌ دنیزدن و بالاجا بیر قارا بالیق‌لا قارانقوش‌‌‌لاردان سؤز آچدی. ایییت‌لر یولا دوشوب باغا ساری گئدرکن بیر جنت گؤردولر. شلاله‌لردن شراب آخیب‌ مارال‌‌‌لار اویناشیردی‌‌لار. هریان یام- یاشیل و آل- الوان ‌مین‌لر رنگه چالان گول‌لر اوزه‌رینه قونان آری‌‌‌لار پتک‌لره بال داشی‌ییردی‌‌لار و بوللور حاصار‌‌لارا گونش ووردوقجا
پاریلتی‌‌‌لاری یوزلر آغاج یول گئدیردی. بولبول‌لر، سئیره‌لر چَح چَح ووروب قیزیل آلما‌‌لار بوداق‌‌‌لاردا گولوردولر. بایجان، هایدی دئییب یولداش‌‌‌لارلا بیرلیکده بوللور حاصار‌‌لارا قارشی عمود، سونگو و قیلینج ایله یوروش ائتدیلر. حاصار‌‌لار بیربه بیر پاره- پاره اولوب خیر ها خیر یئره ساورو‌‌لارکن هر ‌سینمیش پارچا بیر بایقوشا چئوریلیب گؤیه اوچدو. دوستاق اولموش قادین‌‌‌لار و اَرکک‌لر
اؤزگورلویه قاووشوب تورک ائللرینه آلقیش‌‌‌لار یاغدیردی‌‌لار. اونلار هامیسی قوتولوش هارایی چکیب وداع ائدرکن گیزلینده دؤیوش آپاران ائلداش گنج‌لرینه قاتیشماق اوچون یولا دوشدولر. آذر له بایجان دا ‌سینه ‌سینه‌یه وئریب قول بویون اولدو‌‌لار. پهلوان‌‌‌لار دا شنلیک ائدیب رقصه باشلادی‌‌لار. بیر گئجه اوردا ‌دینجه‌لرکن سحر اولجاق آت‌‌لاریندان یوک یاپی آچیب یئنه تاجیر قیلیغینا دوشوب کاروانسارایا ساری یول آلدی‌‌لار.
صاباحکی گون یولا دوشه‌رک بیر کؤرپودن کئچرکن آذرخاتون چایا باخیب یوزلرجه بئلینده خنجر، قیرمیزی بالیق‌‌‌لار گؤردو کی بیر دالغا دالیجا سوزولوب اوزورلر. آذر اونلاری بایجانا گؤستره‌رک دئدی:
– خیردا بالیق‌‌‌لار دسته- دسته قورخمادان ‌سیلاحا بورونوب بو گور چایدا چیمیرلر. ‌منیم سؤزوم او آردی کسیلمز دالغادا‌دیر کی اوزاقدان اوزون هؤروک‌لو بیر قادین کیمی گؤرسه‌نیر.
بایجان اونا گؤردویو بالاجا قارا بالیقدان ‌دانیشدی و دئدی:
– او دالغانین گؤزه‌ل بیر قادینا اوخشارلیغینی ‌من ده دویوب گؤرورم و اولا- اولمایا قیرمیزی بالیقین‌‌‌لار ایله او دالغا قیز، بالاجا قارا بالیغین یولونو دوام ائدنلردیلر.
کاروانچی‌‌‌لار بوتون اضطراب‌‌‌لارلا اهریمن‌لرین قالاسیندان و یوردوندان دیشاری چیخارکن اوختای ایله آیدین آت‌‌لارینا‌ مینیب ظفر ‌موشتولوغو وئرمک اوچون اوغوز ائللرینه ساری چنلی بئل‌لی داغ‌‌لارا‌ دیرماشدی‌‌لار. سهنده چاتارکن اونلاری گؤزله‌ین بیر قارانقوش قارقا‌‌لارا دئدی کی، یولداش‌‌لاری اولدوزلا یاشارا خبر وئرسین‌لر کی آذربایجانین ظفرینی، قازان‌خانا چاتدیرسین‌‌لار و اوزان‌‌لار قوپوز‌‌لارینی چالماغا باشلاسین‌‌‌لار.
خان‌یم هئی! داها ‌نه دئییم کی قازان‌خان بو ظفری قوتلاماق اوچون شنلیک اعلان ائتدی و خزردن باشلاییب دَماوندین ‌سینیر‌‌لارینا قده‌ر، بوتون تورک ائللری شنلییه باشلادی‌‌لار. قازان‌خان بیر بؤیوک اوردو ایله یولا چیخاراق آراز اوسته قورولموش کؤرپو اوزه‌رینده آذر ایله بایجانی باغرینا باسیب اونلارین افتخارینا بوتون اوغوز تورپاق‌‌لارینی آذربایجان آدلاندیردی. خان‌یم هئی! بیرده دئییم کی هامی گئدرکن اوختای دا گئتدی، آیدین دا. قارا ساچلی آی پارایا اوخشایان او دالغادا گئتدی. آذرخاتون ایله بایجان‌خان دا کؤچدو. آمما آذربایجان توپراقی تاریخ بویو قا‌‌لاراق یاشارلیغا قاووشوبدور.
آذرآیی۱۴۰۰