خاطیره یازماق بیر ادبی ژانر‌دیر. خاطیره ژانری رمان و سفرنامه ژانرلاری کیمی اؤنملی‌دیر. بو ژانردا مؤلف شخصی حیاتیندان، دویغو- دوشونجه‌سیندن یولا چیخاراق، سوسیال مسئله‌لری، دب‌لری، تاریخی-سیاسی حادثه‌لری، فولکولوریک اینانج‌لاری روایت ائتمکده‌دیر. تاریخی کیتابلاردا یازیلمایان حادثه‌لری بعضن خاطیره کیتابلاریندا اوخوماق اولور.
بو گونلر بیر آرخاداشیمین وفات خبری ایله پلان‌سیز یازماغا باشلادیغیم و یازماقدا اولدوغوم «آرخاداش خاطیره‌لری» آدلی یازیلاریمدا «کئچمیشین پیچیلتی‌لاری» کیتابینی اؤرنک آلاراق، یازیلارا داها آرتیق آیدین‌لیق وئرمک مقصدی ایله لازم گؤردویوم یئرلرده اتک‌یازی‌دا رفرنس‌لر یازیرام.
تورکجه خاطیره ژانریندا اثرلرین یئری آذربایجان ادبیاتیندا بوش گؤرونور. (رقیه کبیری)
****
سن بو حیاتدا یوخ ایکن
ناقافیل اؤلوم خبرینی ائشیدنده دیزلریم سوستالدی آرخاداش! ندنسه بیردن بیره ذهنیم آخدی بیزی قارشیلاشدیردیقلاری بازجویی اوتاغینا. ایکیمیز ده بیر دوسیه‌نین سیاسی مجرم‌لری ساییلیردیق. سنی بیلمیرم، منسه ساده بیر هوادار ایدیم. اوزوم دیوارا، گؤزوم ایسه باغلی ایدی. سنین ده گؤزلریوین باغلی اولدوغوندان امینم. بیربیریمیزی گؤره بیلمه‌سک ده، سنی سسیندن تانیدیم: روقیه اؤزونسن؟
دئمک گؤروشمک اوچون سس ده یئترلی اولورموش. بلکه او اوزدن «گئری‌یه ساده‌جه سس قالیر»، دئییب‌لر.
بازجو فارسجا دانیشماغیمیزی امر ائله‌دی. آخی اورا تهران ایدی.
منسه او آن بازجویی اوتاغینداکی ضعیف نوقطه‌نی هاوادا قاپیب، دئدیم: من یولداشیم ایله فارسجا دانیشا بیلمه‌رم، سوال ائله‌دیینیز موضوعا گؤره دانیشماغیمیزی ایسته‌ییرسیزسه، اؤز دیلیمیزده دانیشاجاغام. او زامان عاغلیما دا گلمزدی گونلرین بیرینده اؤز دیلیمیزده یازماق باجاریغینا صاحیب اولوم. بازجونون جوابینی گؤزلمه‌دن تلم‌تله‌سیک اؤز دیلیمیزده سنه دئدیم: من بولارا دئمیشم سنی طرح کاد زامانیندان تانییرام و … بیرده کی بیر ایکی دفعه نفت تاپا بیلمه‌دیییم زامانلار منیم ائویمه نفت گتیریبسن و…
بازجو دانیشماغیمی یاریدا کسیب، سوسماغیمی امر ائتسه ده، بازجویی عرفه‌سینده نه قده‌ر دانیشدیغیمی سنه چاتدیرمیشدیم.
مندن سونرا سن ده تورکجه دانیشماغا اصرار ائتدین. بیر مدت سس‌سیزلیک اولدو، نه بازجودان سس چیخدی نه ده بیزدن. قاپی آز فاصیله ایله ایکی دفعه آچیلیب باغلاندی. هاندان هانا بازجو اؤز دیلیزده دانیشا بیلرسیز دئدی. او آن تورکجه باشا دوشن بیرینین اوتاغا گلدییندن امین اولدوم.
آرخاداش! بیلمیرم ندن بیردن بیره سن بو حیاتدا یوخ ایکن اوتوز سکگیز ایل اؤنجه یاشادیقلاریمیز عاغلیما گلیر! بلکه ده بیلینج آلتیمیز حیات تاریخیمیزین ان ده‌یرلی آرشیوی‌دیر؛ واختی گلینجه حیات دوسیه‌لریمیزی بیربه بیر گؤزوموزون اؤنونه گتیریر.
او یوللاردا ایزین قالیب
آرخاداش! احمدی نژاد نفتی سوفرالاریمیزا گتیره‌جک دئدیینده، او گونلر سندن چوخ خبریم اولماسا دا، ندنسه نفت‌سیزلیکدن کورلوق چکدیییم اوچون ائویمه نفت گتیردییین گئجه یادیما دوشوب دئمیشدیم: او نفت منیم ائویمه چوخدان گلیب، ایستیسی بئله چوخداندی جانیما یاییلیب. اؤزومدن سونرا کیمسه نه دئدییمی آنلامامیشدی.
بو گون ده خوی زلزله‌سی ایله باغلی یازیلاری ائدیت ائدرکن ائویمه نفت گتیردییین گئجه‌نین یادداشی دیکتاتور سایاغی ذهنیمی زورلادی و سنین گولش‌قاباق صفتین، یاشیل باخیشین تیکیلدی گؤزومون اؤنونه.
الیمی ایشدن چکیب، بیر قهوه دمله‌ییب، آلتمیش اوچونجو ایل‌لره، حرمخانا[۱] کوچه‌سینده باشماقچی بازارا یئتیشمه‌میش چیخیلماز بیر دربندده قاجاری معمارلیغی اولان بیر ائوده، کیرالیق اتاقدا یاشادیغیم گونلره دالدیم.
دؤرد آی سیزین شهرین بهداری‌سینده ایشله‌دیکدن سونرا یولداشلار صلاح گؤردولر ایش‌یئریمدن تبریزه منتقل اولوم. انتقال تقاضامی سنین‌له بیرلیکده تبریزه گتیرمیشدیم. حتی بیرلیکده آبرسان مئیدانیندا بهداری اداره‌سینه گئتمیشدیک.
گئجه‌نین گئج واختی قاپینی آچدیغیمدا یولداشین «س» ایله سنی گؤرونجه چوخ تعجب ائتمیشدیم. سنسه قاپی‌نین اؤنونه قویدوغوز استوانه فرموندا ساریمتیل نفت حلبی‌سینی گؤستریب، همیشه‌کی تبسم دوداغیندا اوتورموشدو. سونرا یاشیل گؤزلرین ده قوشولموشدو دوداقلارینا، بیرلیکده تبسم ائتمیشدیلر. دئمیشدین: «روقیه، آخشاملار ایشدن چیخیب، ائوه گلیرکن بو قارانلیق دربنددن قوخمورسان؟»
قارانلیقدان قورخاردیم. سن منه بیر قوه چیراغی وئرن گونه کیمی هر آخشام آیاغیمی او دربنده قویاندا قورخاردیم آرخاداش. بیلمیرم ندن او گونلر قوه چیراغی آلماق اؤز عاغلیما گلمه‌میشدی!
سونرا دئمیشدین: «سنه بیر آیری ائو تاپمالییق»!
«س» ایسه دئمیشدی: «بیزیم محله‌نی آختاراق.»
«س»نین ائوی حلمه‌سازاندا محله‌سینین آخیرلاریندا ایدی، سن تبریزه گلنده اونون ائوینده قالاردین. حتی بیر نئچه دفعه بیرلیکده اونون ائوینه گئتمیشدیک. «س»نین باجیسی «ل» ده منیم یولداشیم ایدی. سیزین شهرده اولاندا آناسی ائولرینه ده قوناق چاغیرمیشدی منی.
آرخاداش! هر دفعه حرمخانا کوچه‌سی‌نین باشیندان کئچیرکن سنی خاطیرلادیغیمی اعتراف ائدیرم. ائولندییمدن سونرا دفعه‌لرجه بیرلیکده گئتدیییمیز مکانلارا گئتدییمده سنی خاطیرلاسام دا، سنی بیر یوللوق ایتیردیییمی دوشونوردوم، آنجاق آتالاریمیز دئمیشکن داغ داغا راست گلمز، آدام آداما راست گلر.
بو اوره‌کدن او اوره‌یه
آرخاداش! یاس تؤره‌نلرینده وفات ائدن انسانین عایله‌سی ایله سئون‌لرینین یانغین اوره‌یینه توپلومسال شکلیده سرین سو سپیلیر، یاس‌‌لاردا دیل‌لردن سوزولن آغی‌لار ایله اوخشامالار یانغین اورک‌لردن دوغولور.
اینان، آنا اولدوغوم اوچون ننه‌وین اوره‌یینه نئجه بیر یانغین دوشدویونو منیمسه‌یه بیلیرم و بیر آرخاداش کیمی سنه یاس ساخلارکن یاشانمیش خاطیره‌لری یازماغیم‌لا، یانغین اورک‌لره سرین سو سپمه‌ییم گلیر.
گونلرین بیرینده «مرّ آغاجی‌نین کهربا گؤزلری» رمانیمین مضمونو حاقیندا سنه دانیشدیغیمدا سن بیردن بیره دئدین: «زنداندا اولاندا من ده ایکی دفعه اعدام اولموشام»!
او آن نه دئدیینی باشا دوشمه‌دییمه گؤره گوله-گوله دئدیم: «یانی ایندی من بیر اعدام اولموش آداملا دانیشیرام یوخسا سوررئال بیر حیکایه‌نین ایچینده‌یم؟»
دئدین: «مصنوعی اعدام»!
بو سؤزو ائشیتمکده اوزه‌ریمه قارانلیق چؤکدو، بوینوما ایپ سالیندی، بیلمه‌دیم گؤزومو یوموم یوخسا گؤزو آچیق اؤلوم. ندنسه بیردن بیره ناباکوف-ون «اعداما چاغری»[۲] رمانینداکی سینسیاتوس آدلی شخصیت یادیما دوشدو. داها آرتیق اوزه‌ریمیزه چؤکن قارانلیغا جوممایاق دئیه، سینسیاتوس-ون یاشادیقلارینی تلفوندا سنه دانیشدیم. چونکی انسانی آجی-آغریلاردان قورتاران، انسانی اؤزونه تانیتدیران، وارلیغینی آیدینلاشدیران تکجه یول ادبیات‌دیر دئیه، دوشونورم.
آرخاداش! اؤلکه‌میزده بعضی انسانلارین سینسیاتوس کاراکتریندن داها بترینی یاشادیقلارینا سن ده اینانیردین، من ده اینانیرام. اورک‌لریمیزین یانغینی نه زامان سؤنه‌چک، بیلیمرم.
حیاتین سون قاپیسیندا
آرخاداش! گئجه‌نین گئج واختینا کیمی فرقلی-فرقلی اعدام صحنه‌‌لری، اعدامی یاشایان دیری‌لرین قورخولاری، آجی-آغریلاری ذهنیمین غالیب دوشونجه‌سی اولموشدو، دوشوندوکجه سانکی روحوما زونبادا چکیلیردی، دامارلاریمدا نارین بیر آغری دولاشیردی. سحر گؤزمو ایشیقلیغا آچدیغیمدا اؤز- اؤزومه دئدیم: «اعدام دفترینی بوک قوی کنارا، حیاتین او سون قاپیسی بیر گون هر کسین اوزونه آچیلاجاق»!
حتی چای دمله‌ییرکن بئله اؤزلویومده عاشیق وئیسل‌ین شعرینی میزیلدانیردیم: «اوزون اینجه بیر یولداییم، گئدییوروم گوندوز، گئجه. . . ایکی قاپیلی بیر هاندا گئدیوروم گوندوز، گئجه. . . گوندوز گئجه. . . . »
بالکوندا اوتوروب، سحر یئمه‌ییمی یئییرکن، خبرلره گؤز دولاندیراندا، بی‌بی‌سی‌نین اینستاگرام پئیجینده[۳] بیر خبره گؤزوم ساتاشدی: غزه‌ده یئنی دوغولموش «آیسر و آیسل» آدلی اکیزلرین آتاسی اوشاقلارا سیجیلّی آلاماغا گئتمیش، او حین‌ده اسراییل بمبالارینی اونون یاشادیغی منطقه‌یه یاغدیریر و حیاتین سون قاپیسی اکیزلر ایله آنالارینین اوزونه آچیلیر.
آرخاداش، من اعدام دوشونجه‌سیندن قاچیرکن اؤلوم اینستاگرامدان گؤزومه گیریر. سنجه بوندان دا حوزونلو بیر اؤلوم اولا بیلر می؟ کؤرپه‌لر گؤزومون اؤنونده جانلانیر. ذهنیم زاماندان زامانا آخینیر، اولادلاریمین دوغولدوغو گونلر، بیرینجی دفعه اونلاری قوجاغیما آلدیغیم گونلر و. . .
گؤره‌سن بمبالار یاغیش کیمی غزه‌یه یاغیرکن اکیز کؤرپه‌لر یوخودایمیشلار یوخسا اویاق ایدیلر؟ آج ایدیلار یوخسا توخ؟
حیاتین سون قاپیسی گونون بیرینده هر کسین اوزونه آچیلسا دا، او قاپی‌نین نئجه آچیلماسی دا اؤنملی‌دیر آرخاداش! توخ اؤلمک ایله آج اؤلمک آراسیندا نئچه قاره مسافه وار، حتی غزه‌ده ، یاخین شرقین[۴] باشاباشیندا و افریقادا اؤلمک ایله امریکا و اورپادا اؤلمه‌یین یئردن گؤیه فرقی وار. تاسوفله بیزیم میشل فوکوموز[۵] یوخدور، اؤلوم نوع‌لریمیزین سوی‌بیلیمی[۶] حاقیندا تدقیقات آپارسین.
اؤزلویومده دئییرم: بلکه او کؤرپه‌لرین بیری آناسینین دؤشوندن سود امیردی، او بیری ایسه. . . بلکه ده او آن بمبالارین سسیندن کؤرپه‌لرین قولاقلاری آزارلانماسین دئیه، آنا کؤرپه‌لرینی باغرینا باسمیشدی و . . . ندنسه بیر آن نظریمه گلیر آنانین دا کؤرپه‌لرله بیرلیکده اؤلدویو ان منطق‌لی بیر اؤلوم روایتی‌دیر. بیلیرم، بئله بیر دوشونجه چوخ آجیماسیزدیر، و بلکه‌ده انسان حاقلارینا قارشی‌دیر بئلنچی بیر دوشونجه. آما من بو آن او آنانین بوش باغرینی دوشونه بیلیرم. آنا حیاتدا قالسایدی کؤرپه‌لریندن بوشالمیش باغرینی نئچه دؤزه بیلردی؟
بیلیرم، سن بو آن حیاتدا اولسایدین منیم بو فیکریمه قارشی گلیب، دئیه‌جکدین: «انسان دؤزر، دؤزمکدن سورا چاره‌سی یوخدی، منیم ننه‌م دؤزوب، آنالارین هامیسی اولادلارینین یوخلوغونو دؤزه بیلر. »
اما آرخاداش، سئویب، سئویلین بیرینین باغرینا سیغینیب، اؤلمک فیلم‌لر، شعرلر و رمانلاردا گؤزل و شاعرانه بیر اؤلوم ساییلیر، او باغرینا سیغیندیغین آدام رئال حیاتدا عؤمور بویو اؤلومون آجیسینی باغریندان قوپارماغا گوجو چاتمایاجاق دئیه، دوشونورم.
دفعه‌لرجه دانیشیغیمیز اؤلوم مسئله‌سینه یول آچاندا ایکیمیزده بیر نتیجه‌یه چاتمیشدیق. ایکیمیزین ده ان بؤیوک دیله‌ییمیز آیاقدا اؤلمک ایدی! سن ایسه او بؤیوک دیله‌یینه چاتدین. دونیانین سون قاپیسی سنین اوزونه آچیلان آن سن ده یوخودایمیشسان، حتی توخ ایمیش‌سان، دئدیلر. گویا ناهاریوی یئیندن سونرا نوه‌ن ایله خئیلک اویناییب، ائو اهلی دیشاری چیخیب، سن ایسه قیلوله یوخوسونا دالیبسان و او آن حیاتین سون قاپیسی سنین اوزونه آچیلیب! سنین او آنینی، غزه‌ده‌کی کؤرپه‌لرین اؤلوم آنینی دوشوندویومده، آنامین سون آنی گؤزومون اؤنونه تیکیلیر. یئنه روحوموما زونبادا چکیلیر سانکی، آغری دامارلاریمدا دولانیر.
هیپرتانسیون ایله دیابت حبیمی ایکی قورتوم سو ایله اودوب، بیر تیکه پنیر-چؤرک آغزیما قویورام. بوغازیم تیکیلیر. آجی چای گوجونه زور-بیللاه ایله چؤره‌یی اودورکن، بیزی بیزلییمیزدن اوزاقلاشدیران عرف، بیزی احاطه ائدن محدودیت‌لر و یاساق‌لاری، دونیانین کور گؤزویله کار قولاغی‌نی دوشونورم. . .
قایناق‌لار، ایضاح‌لار:
[۱] حرمخانا کوچه‌سی: ایندیکی استانداری اداره‌سینین آرخا کوچه‌سی. مشروطه دؤنمی شمس‌العماره‌نین شمالی قاپیسی حرمخانا کوچه‌سینه آچیلاردی و تبریزین تاریخی قاپیلاریندان ساییلان باغمئشه قاپیسی ایله مجیدالملک ماغازالاری دا بو کوچه‌‌ده یئر آلمیشدی.
[۲] فارسجا «دعوت به مراسم گردن‌زنی» آدی ایله، استانبول تورکجه‌سینده ایسه İnfaza Çağrı آدی ایله ترجمه اولونوب.
[۳] خبرین قایناغی: بی‌بی‌سی‌نین فارسی سایتی، ۲۴ مرداد ۱۴۰۳ – ۱۳ اوت ۲۰۲۴
[۴] یاخین شرق: اورتادوغو، خاورمیانه
[۵] میشل فوکو: فرانسالی فیلسوف، سوسیال تئوریست، تاریخچی، ادبیات منتقدی و آنتروپولوگ، antropolog (انسان‌شناس)، پسیکولوق، psikolog ،(روانشناس) و سوسیولوق sosyolog (جامعه‌شناس)
[۶] استانبول تورکجه‌سی سوی‌بیلیم، فارسجا: تبارشناسی، انگلیزجه: genealogy
