نغمه‌لریمیزی نئچه گروپا بؤلمک اولور :
امَک نغمه‌لری، مراسیم نغمه‌لری، اووسون نغمه‌لری و… آشاغیدا اونلارین حاقّیندا معلومات وئریله‌جک:
۱- امَک نغمه‌لری
امک نغمه‌لری اینسانلارین ان قدیم یارادایجیقلاریندان بیریسیدیر. ایلکین اینسانلارین گؤردوکلری ایش دسته‌جمعی ایدی. هر ایش گروپو، ایشین آغیر یوکونو یوٍنگولتمک اوٍچون بیر –بیریله اویغون طرزده موعیّن ریتم ایله چالیشیردیلار، هر ایش مثلاُ آغیر بیر داشی دیغیرلاتماق، گمی سورمک، یئر شوخوملاماق و … دائما تکرار اولان منظم بیر حرکتلردیر، اینسانلارین ایش پروسه‌سینده موزون حرکتلری واردیر، مثلا بیر-بیر ایله ایرَلی گئدیب، دالی چکیلر، اللرینی بیرلیکده قووزاییب، ائندیریردیلر. …ائله بو ریتملرله اویغون ایلک موسیقی‌لر و ایلک رقصلر یارانمیشدیر.
دئمه‌لی موٍشترک ایش گؤرونجه، ایشین موعیّن ریتمی، بدن، ال و آیاقلارین موزون حرکتی، چکیش‌لرین و باشقا ایش وسیله‌لرینین بیرـ بیریله توخونما سسی، اینسان نفسلرینین بیر –بیرینه قووشوب، بیرلشمه‌سی موعیّن ریتم و هاوا یارادیر. همین هاوا و موسیقی‌ایله اویغون بعضا اینسانلارین آرزو، امللرینی تمثیل ائدن سؤزلر ده اورتایا چیخیر و بئله‌لیکله امک نغمه‌لری یارانیر.
بیلدیگینیز کیمی آفریقا و استرالیا و آمازون مئشه‌لرینده هله ده بیر پارا قبیله‌لر چوخ بدوی شکیلده یاشاییرلار، اونلارین حاقّیندا ائتنولوژیک موطالیعه‌لر، بیر چوخ خلق یارادیجیلیغی‌نین منشأینی او جومله‌دن امک نغمه‌لرینین منشأینی آیدینلاشدیریر.
آشاغیداکی ایکی میثال امک نغمه‌لرینین نئجه یارانماسی حاقّیندا جانلی میثال اولا بیلر:
بوتن اورتا آفریقادا شاهید اولدوغو بیر صحنه‌‌نی بیزیم اوٍچون بئله تصویر ائدیر :
بیر گئجه آغ دریلی بیر تاجیرین اجیر ائتدیگی قارا ایشچیلر، اود یاندیریب، دؤره‌سینده اوتورموشدولار، اؤز آرزو، دیلکلرینی شعر کیمی ترنّوم ائدیردیلر. اونلار او قدر شعر قوشدولار کی یوخویا گئتدیلر، هر دفعه بیر نفر بیر میصراع سؤیله‌ییر و هامی بیر سسله پوتی –پوتی دئییردیلر (پوتی قورد آنلامیندادیر ).
آغ دریلی ساحیل بویو گئدینجه،
پوتی ـ پوتی.
بیز گئدریک او ظالیمین آردینجا،
پوتی ـ پوتی.
ظالیم بیزه الجه چؤرک وئرینجه،
پوتی ـ پوتی .
بیز کئچریک دره‌لردن، دوزلردن،
پوتی ـ پوتی .
بو دؤولتلی بزیرگانین دالینجا،
پوتی ـ پوتی.
باشقا بیر موسافر یئنه اورتا آفریقادا تونقا قبیله‌سینده بیر اوغلان اوشاغین گؤرورکی اؤز آغ دریلی اربابی اوٍچون داش قیریر و بو نغمهنی اوخویور:
بیزی سؤیورلر. ائهه…
بیزی دؤیورلر. ائهه…
ایچیب قهوه‌‌نی، ائهه…
بیزه وئرمیرلر. ائهه…
او ائهه دئییرکن چکیجی داشا چیرپیر، کؤکسونو اؤتوروردو.
ایران تورکلری بیر چوخ ایش ساحه‌سینده او جومله‌دن جوت سوٍرنده،قویون ساغاندا،یون أییرنده، بالیقچیلیقدا، اووچولوقدا، خالچا توخویاندا و …اؤزونه مخصوص نغمه‌لر اوخویارلار،میثال اوٍچون آشاغیداکی نومونه‌لری ارائه وئریریک :
۱-۱- پامبیق آتما نغمه‌سی:
آذربایجاندا پامبیق آتان حالاجلار پامبیق آتا –آتا بو نغمهنی اوخویارمیشلار :
پم، پم، پلّاجم،
پامبیق آتارام، حلّاجم،
پامبیق آتارام نه‌یین اوٍچون؟
پامبیق آتارام خانیم اوٍچون .
خانیمدا بیر پول گؤرموشم،
پامبیق آتارام اونون اوٍچون .
پم،پم، پلاّجم،
پامبیق آتارام حلاّجم.
بو نغمه‌‌ده (پم،پم ) سسلری پامبیق آتانین تئله ووردوغو ضربه‌لرین تؤرتدیگی سسله عئینیدیر. نغمه‌‌نین ریتمی ایسه، ایشین اؤز طبیعی ریتمیدیر .
۱-۲- داش توپلاما نغمه‌سی:
آغری داغینین اتگینده کی زمیلرده چوخلو داش وار، اکینچیلر هر ایل ایشه باشلامازدان قاباق،بیرلیکده داشلاری زمیلردن ییغیب قیراغا آتیرلار،و ایش گؤره-گؤره بو نغمهنی اوخویورلار :
باخ زمینین داشینا،
وور اربابین باشینا !
بئله کی داشی زمیدن قالدیراندا بیرینجی میصراعی «باخ زمینین داشینا» و اونو آپاریب زمینین قیراغینا آتارکن ایکینجی میصراعی «وور اربابین باشینا» اوخویورلار .
۱-۳- کره توتما نغمه‌سی:
کره توتماق اوچون آیرانی تولوغا دولدوروب، باشینی برک باغلاییب، ایکی طرفدن اونو چالخایار، بو نغمهنی اوخویارلار.
چالخا، چالخا یاغ اولسون،
یاغ تولوقدا داغ اولسون .
چالخایین باجی قیزلار
کؤینگی چی ـ چی قیزلار.
یون اییرمه نغمه‌سی :
قاشقایی ائللرینده قادینلارین گؤردوگو ایشلردن بیری ده یون اییرمه ایشیدی، بو آغیر ایشی اونلار آشاغیداکی نغمهنی زومزومه ائدرک گؤررلر:
الیم شئر، الیم شئر،
شئر گل منه مدد وئر !
مدد وئرنیم یوخدور،
چؤرک یئینیم یوخدور.
توولار الیم، ایرلار دیلیم
توولارام، ائدم گیلیم .
هر رنگی بیر یاز اولسون
هر نقشه شاهباز اولسون.
الیم شئر، الیم شئر،
شئر گل منه مدد وئر!
الیم خمیر ایچینده،
قیچیم چومور ایچینده.
الیم شئر، الیم شئر،
شئر گل منه مدد وئر!
۱-۴- دوٍیو دؤیمه نغمه‌سی:
قاشقایی ائلینده تویلاردا دوٍیو پیشیررلر. دوٍیونو آریدیب، اونون چلتیگینی آییرماق اوٍچون اونو سیرکو آدلی قابلارا تؤکوب، دؤیرلر. بو آغیر ایش اوٍچون ائلین بوتون قادینلاری و قیز گلینلری یاردیمچی اولمالیدیرلار. قیز گلینلر یورولماسین دئیه، بو ایش بیر نوع رقص کیمی ایفا اولونار، بئله کی آغاجلارین باشینا رنگلی دستمال باغلاییب، بیرلیکده ایرَلی گئدیب، آغاجی دوٍیولره ووروب، بیرلیکده چکیلرلر. سس_ سسه وئریب اوخورلار. بو نغمه‌لره هاینا هئلی هاینا دئییرلر.
هاینا هئلی هاینا،
سیزلرده دئیینگ هاینا
بیزده دئرک هاینا،
واری دئینگ هاینا .
***
اوتایدا یار اوباسی،
دؤیولور ناغاراسی
بوغچا گتیر گول آپار،
خلوتدی باغ آراسی
هاینا هئلی هاینا،
سیزلرده دئیینگ هاینا
بیزده دئرک هاینا،
واری دئینگ هاینا.
***
کهر آتین قولونو،
مخمل ائدینگ چولونو.
بیز گلمیشیک آپاراق،
سیزینگ باغینگ گولونو.
هاینا هئلی هاینا
سیزلرده دئیینگ هاینا
بیزده دئرک هاینا،
واری دئینگ هاینا.
بیر پارا امک نغمه‌لری او قدر یایغیندیر کی اونلارا موٍعّین آدلار وئریلمیشدیر مثلا ساغین نغمه‌لرینی قویون ساغانلار اوخویار، هولاوارلاری جوت سوٍرنلر و هانا نغمه‌لرینی ده فرش توخویانلار اوخویارلار آشاغیدا اونلاردان بیر نئچه اؤرنک وئریلیر:
۱-۵- ساغین نغمه‌لری:
قویون ساغاندا قویون دینج دورسون دئیه موعیّن نغمه‌لر اوخونار، بو نغمه‌لره ساغین نغمه‌لری دئییرلر .اورنک اوٍچون :
ننه‌م،ننه‌م
سنی ساغان منم، منم
گول مونجوقوم بوینوندادی
ممه‌لرین قوینوندادی
قویروغونو فراغات قوی
آیاغینی ایراحات قوی
بوینوزوندا اوٍزرلیگیم
ائو –ائشیگیم، بزرلیگیم
ننه‌م،ننه‌م
سنی ساغان منم، منم
۱-۶- هولاوارلار:
آذربایجاندا جوٍت سوٍرنده جوٍتچولر هولاوار آدلی ماهنیلار اوخویارلار.اؤرنک:
اؤکوز،اؤکوز،خان اؤکوز،
بوینو قیزیل قان اؤکوز،
چک چاییری چمندن
سنه جان قوربان اوکوز.
منیم کلیم ناز ائیلر،
قویروق وورار توز ائیلر.
چیینیله چمن سؤکر،
ییه‌سینی شاهباز ائیلر.
داغ دؤشونده یاتانا،
گون گئدر آی باتانا.
قارا اؤکوز قارغییار
جوتون ماجین توتانا.
باشینا من دولانیم
من دؤنوم، من دولانیم.
اؤلمه، اؤلمه یازیغام
کؤلگه‌نده من دولانیم.
۱-۷- هانا نغمه‌لری:
فرش توخویانلار دا بیر دزگاه باشیندا سس- سسه وئریب، بئله اوخویارلار:
آینانی قویوب ایش آراسینا
دمبدم باخیر دیش آراسینا،
باشداکی گده سال گده سال!
قالمیسان دالا، قال گده قال!
بورداان اوزاق باکیدی
تئللری یاناکیدی.
عوًمرومده بیر یار سئودیم،
اودا یانیمداکیدی.
حَیَتلری شافتالی
سندن خاهیشدیم بودو
کئچل باشین چک دالی.
بو نغمه‌لرده بیر چوخ واختلار ایشین آغیرلیغینا گوًره و موزدون آزلیغینا اعتیراض سسی اوجالیر. آشاغیداکی اوشاق و آتا یادا آنا آراسیندا دئییشمه بو باخیمدان دیقته لاییقدیر.
اوشاق:
ای وای آمان کرخانا،
باغریمی قان ائیله‌ییب.
ایلمک سالان بارماغیم
ایلمک قابار ائیله‌ییب.
آتا:
اولسون اوغول گئت گینن
آخشاما جان سورت گینن
آخشام آلان پوللارین
وئر داوایا،بارماغیوا سورت گینن
۲- مراسیم نغمه‌لری
شیفاهی ادبیاتین أن قدیم قوللاریندان بیری ده مراسیم نغمه‌لریدیر. مراسیملر ایلین موختلیف موسملرینده اجرا اولونار. او جومله‌دن نوروز، چیلله گئجه‌سی، چرشنبه آخشامی،سیزدک و …
بیرده اینسانین دوغوم گونوندن اؤلومونه قدر اؤنملی حادیثه‌لرله علاقه‌دار دبلریمیز وار. بونلارین بیر چوخوندا اؤزونه مخصوص بیر نغمه‌لر اوخونار. اونلاردان نومونه اولاراق:
۲-۱- چیلله گئجه‌سی نغمه‌سی:
داش ماکیدا چیلله گئجه‌سی بو نغمهنی اوخویارلار:
آی چیلله، چیلله قارداش
آتین قامچیلا قارداش.
بیر گلدین دانیشمادیق،
قلبیم آچیلا قارداش.
قوشا چایدا (میاندابدا) چیلله آخشامی گون باتارکن اود یاندیریب، اوٍستوندن آتیلارلار. سونرادا اودو قاریشدیریب، داغیدیب، بئله اوخویالار :
چیلله قوودو،چیلله قوودو
سحر مینجیق، سحر مینجیق.
سحر مینجیق دئدیکده ساباهیسی گون مینجیق – مینجیق یاغیش یاغماسینی آرزیلارلار.
۲-۲- آخر چرشنبه نغمه‌لری:
ایلین آخر چرشنبه‌سی قیزلار سودان آتیلار، بو نغمهنی اوخویارلار :
آتیل، ماتیل چرشنبه
باختیم آچیل چرشنبه.
سو باشینا گلن باشقالاری ایسه :
«آغیرلیغیم، اوغورلوغوم، دردیم، بلام،تؤکولسون بو سویا گئتسین».
دئیه سودان آتیلارلار .
۲-۳- نوروز بایرامی نغمه‌لری:
نوروز بایرامیندا، خوی،مرند کندلرینده، ائله‌جه ده آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده بئله نغمه‌لر اوخونار:
گلیر نوروز بایرامی
آچیلار گوللر هامی.
ساخلا گلین آنامی
آنامی،هم آتامی.
نورز گلیر، یاز گلیر
نغمه گلیر، ساز گلیر.
باغچالار دا گول اولسون!
گول اوسته بولبول اولسون!
نوروز، نوروز خوش گلدین
خوش گلدین،بوش گلدین
بوش گلدین،دولو گلدین
بول گلدین،سولو گلدین
اردبیلده سحرین آلاقارانلیغیندا دوروب،نوو اوستونه گئدر،نوو اوستوندن آتلانیب:
«دیش آغریم،باش آغریم،گوًز آغریم، بوردا قالسین». دئیرلر.
بایرام قاباغی آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده تکه‌مچیلر گلر ویازین موشتولوقچوسو کیمی تکه‌م اوینادار، تکه‌م سایاسی اوخویارلار.
“فرهاد اردبیلین یورتچو ماحالیندا ائشیتدیگی تکه‌م سایالاریندان نئچه‌سینی ثبت ائدمیشدیر:
تکه‌م گلدی،قیشین عوًمرو قوتاردی،
چوبان توتدو اونو داغدا اوتاردی.
گلیر بایرام،دالیسینجا یاز گله‌جک.
سیزین بو تازا بایرامیز موبارک.
تکه‌مین ده کندی وار،
اویناتماغا فندی وار..
هر قاپیدا اویناسا
بیر نلبکی قندی وار.
تکه‌م گئتدی مئشگینه
وعده وئردی بئش گونه.
گلمه‌دی اون بئش گونه،
تکه‌می اوًلدوردولر
آتدیلار خان کوًشگونه.
آشاغیداکی سؤزلری ده علیرضا اردبیلدن توپلامیشدیر:
آی منیم آلا تکه‌م
باشیما بالا تکه‌م.
گزه گن آروادلارین
سیرغاسین یالا تکه‌م.
یاشیللار آی یاشیللار،
دوواردان بویلاشیرلار.
بو آیّامین قیزلار
ار اوسته ساواشیرلار.
آغ دومانین اوزلری،
یئره گلمز دیزلری.
بو آیامین قیزلاری
کبین کسیر اوًزلری.
تکه‌م گئتدی مرنده،
تاماشادی گلنده.
کول باشینا تکه‌مین،
قایناناسی اوًلنده.
تکه‌م تکه‌م آتلاما
قول –قیچیوی قاتلاما.
ساباه کی بایرام گلیر،
گئدیب،چوًلده اوتلاما.
تکه‌م بیر اویون ائیلر،
قوردولان قویون ائیلر.
ییغار گیلان دویوسون،
چپیشین تویون ائیلر.
امیرالموًمنین تخته چیخاجاق،
یئزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق،
شیرین شربت سو یئرینه آخاجاق.
سیزین بو تزه بایرامیز موبارک،
آییز، ایلیز،گونوز، هفته ز موبارک.
سولطان سر تووله‌‌ده باغلار بوز آتی،
اونون بوینوندا وار قیزیل ساعاتی،
خانلار،بَیلر بیزه وئرسین باراتی.
سیزین بو تزه بایرامیز موبارک،
آییز، ایلیز،گونوز، هفته ز موبارک.
۲-۴- توی نغمه‌لری
توی مراسیمینده ده اؤزونه مخصوص ماهنیلار اوخونار. اؤرنک اولاراق:
چیخدیم بَیین اوتاغینا،
گلینی آلیب یانینا،
قادان آناوین جانینا.
تویلار موبارک، موبارک باده
ای گولو ریحان موبارک باده
حیطلری بازیلیدی،
کاتان کؤینک یازیلیدی.
آنا کؤنلوم آرزیلیدی.
تویلار موبارک موبارک باده
ائی گولو ریحان موبارک باده.
فخر ائدیر گلین آناسی،
هونرلیدی بو بالاسی.
گلین دئمه نار داناسی.
تویلار موبارک، موبارک باده
ای گولو ریحان موبارک باده.
فرهاد اردبیلین یورتچو ماحالینین توی قایدالارین یازارکن گلینین تعریفینده اوخونان بو نغمه‌لری قئید ائتمیشدیر.
توی دویوسون آریتمیشام؛
دامدان – داما داغیتمیشام؛
قیز آناسین قاریتمیشام.
گؤًروم آی قیز تویون موبارک اولسون،
قوهومون، قارداشین،ائلین،وار اولسون.
کربلا یولوندا سالدیردیم گونبز،
تویونو ائیله‌سین گؤًزه گؤًرونمز.
اوخودو قورآنی دئدیلر بیلمز.
گؤًروم آی قیز تویون موبارک اولسون،
قوهومون، قارداشین،ائلین، وار اولسون.
بَیین تعریفینده ده بئله اوخونار:
خونچایا دوزموشم نوغولنان بادام،
تویونو ائیلرم اورکدن شادام.
تویونو ائیله‌سین حضرت آدام
گؤًروم آبَی تویون موبارک اولسون،
ساغدیشین،سولدوشون،ائلین وار اولسون.
بَی بزندی چیخدی دامین اوستونه،
شفق سالدی دووارلارین اوستونه،
گئدین دئیین دوشمانینا، دوستونا:
گلین گلیر دولو قازان اوستونه.
گؤًروم آ بَی تویون موبارک اولسون،
ساغدیشین،سولدوشون،ائلین وار اولسون.
ایلخیچیدا بئله نغمه‌لر اوخونار:
ساق‌دیشینا روستم اولماز برابر
سولدیشینا ایسفندیار یالاندیر.
بَی اوزو کوچه‌نی ائدیب موٍنوّر
گؤروم آ بَی تویون موبارک اولسون
گلینی آپارماغا گلن اوغلان آداملار بئله اوخورلار.
آپارماغا گلمیشیک،
یار آلماغا گلمیشیک.
اوغلانین آدامی‌ییق
آپارماغا گلمیشیک.
وئرین بیزیم گلینی!
قاینی باغلا بئلینی!
قیزیل گوللر کولدادیر؛
ال چاتمایان قولدادیر.
قیزین باختی آغ اولسون؛
قوهوملاری ساغ اولسون
گؤروم چیلچیراق اولسون
خراسانین دره گز بؤلگه‌سینده گلین آپاراندا بو ماهنینی اوخورلار:
آت گتیرین آتلانسین،
آتی کهر یار،یار
گلین گلسین تئز مینسین
آدی گؤهر یار،یار
روخصت وئرین قیز چیخسین،
اولدو سحر یار،یار،
یولا سالین تا گئتسین
وئردی خبر یار،یار.
اوچ باجیدان بیریسی،
آتلانادی یار،یار
ایندی اونون گونوسو
پاتلانادی یار،یار.
گلین بئلی اینچه‌دی
اینچه بئللی یار،یار،
اوّل چاغا اوغلاندی
بیلین ایندی یار،یار.
نئچه صاندیق جاهازلار،
قیفیل تؤلو یار،یار،
بیزدن سیزه قیز گلر
زولفو تؤولویار،یار.
قاشقایلار دا بئله اوخویارلار:
اوبامیز سرحدده دیر،
مئیلیمیز شربتده‌دیر
بیز کی قیزی آپاردیق
دوشمنلر حسرتده‌دیر.
گلینه باخ گلینه،
الین ووروب بئلینه.
گلینه پیس دئمه‌یین
قاچار گئدر ائوینه.
گلین گلیر،خان گلیر،
بیزیم ائله جان گلیر.
آت گتیرین چوللایین
طاووس نقشی یوللایین.
لیباسینی تئز گئیسین
یولا سالین تا گلسین.
بیزیم اوبا ایراقدیر
گلین گلسین، تئز مینسین.
اوچ باجینین بیریسی،
قدملری گؤز اوسته
گلین بئلی اینجه‌دیر
واریمیزدان اوجادیر.
گلین آتا ائویندن چیخان گون بَیین کیچیک قارداشی گلینین بئلینه شال باغلایار وبو بایاتینی اوخویار:
آنام،باجیم،قیز گلین،
ال آیاغی دوز گلین.
یدّی اوغلان ایستیرم،
بیرجه دته قیز گلین.
۳- اووسون نغمه‌لری
آشاغیدا قئید ائتدیگیمیز نغمه‌لر، جادی و اووسون کیمی، طبیعتده تاثیر قویماق نیّتی ایله اوخونور :
اووچولار اووو نیشانلاییب، اوخ آتارکن بئله دئییرلر :
هاش گئده،
هوش گئده،
بو اوخ سنه
توش گئده.
اووچونو یولا سالارکن اونون دالینجا بو ویردلری اوخویارلار:
اوواگئدن، اووون توش
اووون اولسون مارال، قوش
قورد –قوشو سحر –آخشام
لرزه –لرزه سالان گل
بدهئیبتدن،بداصیلدن،
بدنظردن دولان گل.
بیراوشاقین بوغازی آغرییاندا اونون بؤیوگو الیله بوغازینی سیغارلاییب بو ویردی اوخویار:
گئجه گلمیسن، گئجه قاییت
گوٍنوز گلمیسن،گوٍنوز قاییت
هاواخت گلمیسن،او واخت قاییت
وبئله اینانارلار کی‌خسته‌لیک،نوخوشلوق گوٍنون‌هانسی ساعاتیندا گلمیشدی‌سه ائله او ساعاتدا دا نوخوشون جانیندان چیخیب، گئده‌جک.
بیزلرده بئله بیر اینانج واردیر کی اوزرلیک دنه‌لرین اودا توتوب یاندیرساق ائودن قادا،بالا سوووشاجاق، پاخیللارین،گؤزو پارتلایاجاق و دوشمنلر کور اولاجاقدیر. اوزرلیگی اود اوستونده‌کی قابا تؤکه تؤکه بو شعیرلری اوخویارلار:
اوزرلیکسن هاواسان.
مین بیر درده داواسان.
درد قاپیدان گیرنده،
سن باجادان قوواسان.
بیر،ایکی،اوچ، دؤرت،بئش،آلتی، یئددی،
قادا،بالا قویدو گئتدی.
خوراسان تورکلری ایسه بئله شعیرلر اوخورلار:
گؤز وورانین گؤزو چیخسین
دیل وورانین دیلی شیشسین
گؤتوره بیلمه‌ینین بئلی سینسین
قادا بالا بیزدن گئتسین.
بیر پارا اووسونلار دا واردیر کی نثر پارچالاریدیر.مثلا:
اوشاغی بله‌یندن سونرا آناسی اوچ یول الینی یئره چالیب،اوشاغین کورگینه وورار و دئیر:
– هامی‌نین یوخوسو سنین اولسون.
و اینانیر کی اوشاق آغیر یاتاجاق.
ایرانین قوٍزئی دوغوسوندا اولان شاهرود شهرینین بیر پارا کندلرینین اهالیسی تورکدور. “ابر”آدلی همین کندلرین بیرینده شوملانمیش زمیلره توخوم سپمک موعیّن مراسیم ایله کئچیریلیر .اکینچیلر توخومون آغیرلیغی‌جا خورما یا دا قاوون زمینین بیر گوشه‌سینه قویارلار سونرا اوٍزو قیبله‌یه،ساغ الیله یئره توخوم سپیب،بونلاری اوخویارلار:
خودایا سنین امودونا شو بوغدا، شو خورمایا اوٍزوم یا انار کیمی عمل ائتسین، تویا خرج بولسون
۴- سایاچی سؤزلری
سایاچیلار ایلین موختلیف فصیللرینده، مثلا چیله گونو،یادا یایین قوراقلیق گونلرینده ائل، اوبا ایچینه گئدیب، سایا آدلی شعرلر اوخویارلار.
بایرام قاباغی دا تکه اوینادان تکمچیلرین اوخودوغو شعیرلر ده سایالار سیراسیندا یئر توتور.
هم ده بیزلرده یاس سایالاری واردیر کی او حاقدا آغیلار بؤلومونده بیلگیلر وئریلمیشدیر.
سایا سؤزونون منشأیی حاقّیندا بو گونه کیمی موختلیف نظریه‌لر سؤیله‌‌نیلیب،مثلا فریدون بی کؤچرلی اونو فارسجا سایه سؤزوویله عئینی بیر کلمه کیمی قلمه آلیب، باشقالاری ایسه اونو سایماق فعلیندن آلینما بیر کلمه کیمی آنلاییبلار.
منجه سایالارین فورم، مؤحتوا و سؤز خزینه‌سی باخیمیندان چوخ قدیم بیر قوشمالار اولدوغو نظره آلینیرسا اونو ساکا و ساقا سؤزلریله ایلگیلی اولدوغونو دوشونمک اولار.
معلوم اولدوغو کیمی بیر چوخ شعر و ماهنی آدلاری موعیّن تورک ائللرینین آدیله باغلیدیر. مثلا گرایلی، وارساغی، کئشگؤللو ، بورچالی، بایاتی، اووشاری آدلی مشهور موسیقی هاوالاری و شعر فورملاری، گرایلیلار، وارساقلار، کئشگوللولر، بورچالیلار، بایاتلار، آوشارلار آدیله باغلیدیر.
اولا بیلسین کی اسکی چاغلارین مشهور قبیله‌لریندن اولان ساکالارین آدینی داشییان بو اسکی قوشمالار حقیقتا ده ائله اصلینده ساکالارین طرفیندن یارانمیش اولسون.
ماراقلیدیرکی بو گون اسکاندیناوی خلقلری‌نین دیلینده ده ساقا آدلی بیزیم سایالاریمیزا اوخشار فولکلوریک شعرلر ترنّوم اولماقدادیر. همین سؤزجوکSaga شکلینده انگیلیزجه‌یه ده کئچمیش و او دیلده شیفاهی، منظوم تاریخی روایت معناسیندا ایشله‌‌نیلیر.
سایالاردان نومونه‌لر :
سلام علیک سای بیلر،
بیر-بیریندن یئی بیلر .
سایا گلدی گؤرونوز ؛
سلام وئردی آلینیز .
بیر قویونلا، بیر کئچی
آغلی قارا بوز کئچی
سایا چییا وئرینیز .
ننه‌م او شیشک قویون،
یونو بیر دؤشک قویون .
بولامانی تئز یئتیر
قیریلدی اوشاق قویون.
ننه‌م او خاللی کئچی،
ممه‌سی باللی کئچی.
اوجا قایا باشیندا
توتوبدو یاللی کئچی،
گؤیده‌کی گؤی بولودلار
یورقانیدیر چوبانین.
یاستی –یاستی تپه‌لر
یاستیغیدیر چوبانین .
یومرو –یومرو قایالار
یومروغو دور چوبانین.
الینده‌کی دگنک
قالخانیدیر چوبانین.
یانیندا‌کی بوز کوپک
یولداشیدیر چوبانین.
آغزی قارا جاناوار
دوشمانیدیر چوبانین.
قویونون یوزو گلدی
دولاندی دوزو گلدی.
چوبانین قوجاغیندا
بیر املیک قوزوگلدی.
یئرین داغ اولسون چوبان،
کئفین چاغ اولسون چوبان.
قویونو یاخشی ساخلا
اوزون آغ اولسون چوبان.
سیزین جانیز ساغ اولسون.
پاییز بوغدا یاغ اولسون
هامینیز ائللیگینجه
داماغینیز چاغ اولسون.
ننه‌م قارا قاش قویون
قارلی داغلار آش قویون.
آی قارانلیق گئجه‌ده
چوبانا یولداش قویون.
چوبان قویونو گؤتوره‌سی.
اونو بره‌یه یئتیره سی،
آغ بیلکلی گلینلر
ساغیم، ساغیم دئییه سی،
آغ بیرچکلی قاریلار
بیلیغیم، بیلیغیم دئیه‌سی،
بو اوغلومون دئیه سی
بو قیزیمین دئیه‌سی.
ساری سویو قالاندا
بوز کؤپگه تؤکه‌سی.
……
یاغیش ایستمه سایالاری
سایاچیلار ایلین قوراقلیق آیلاریندا دا کندلره،گلیب یاغیش سایالاری اوخورلار:
آلا داغین بولودو،
قارا داغین بولودو.
آلّاه بیر یاغیش گؤندر،
دئملریمیز قورودو .
یاغیش ایستمه سایالاری عئینی حالدا موٍعین مراسیم ایله ده کئچیریلیر.بونلار کوسا گلین بعضا ده چؤمچه خاتین آدلاری ایله آدلانیر .
قاشقای تورکلری یاغیش ایستمه مراسیمینده بئله اوخویارلار::
کوساگلین نه ایستر؟
تاریدان یاغیش ایستر.
آلله یاغیش وئره‌یدی
نذریم قبول اولایدی.
یاغ یاغیشیم سئل گله
یاغ تا یئتتیملر دویا.
یاغ فاغیرین آرپاسینا
یاغ قوجانین لته‌سینه
تاری ایشی حسابدیر
کوسا خاستی سئلابدیر.
خوراسانین دره‌گز بؤلگه‌سینده بو نغمهنی اوخویارلار:
کوسان کوسان نه ایستر ؟
تاریدان یاغیش ایستر.
کوسان ایشی قصابدی
قاردا یاغسا حسابدی.
کوسان یازیق کاسیبدی،
چوخ بورج اونو باسیبدی.
آلّاه یاغیش وئر گینن
نذریم قبول ائت گینن.
یاغ یاغیشیم سئلگینه،
یاغ یتیمین بئلگینه
یاغ صغیرین باغچاسینا
یاغ قوجانین دیمه‌سینه.
آذربایجاندا ایسه بئله سایالار اوخونار.
چؤمچه خاتین نه ایستر
آللاهدان یاغیش ایستر
الی قولو خمیرده
بیرجه قاشیق سو ایستر
چاخ داشی،چاخماق داشی
یاندی اورگیم باشی.
بیچینلرین یولداشی
اکینلرین یولداشی
قالاق، قالاق خرمنلر
هانی چایین نم داشی؟
چاخ داشی،چاخماق داشی
یاندی اورگیم باشی.
یاندی آلمالار باشی،
یاندی هئیوالار باشی،
هئیوالار ساری ساری
دوزله‌ییر ساپا قاری.
بولوتلار سیزی تاری
گلین بو کنده ساری.
بو کند بَیلر کندیدی،
ایگیت خَی‌لر کندیدی..
داغلار قوراق – قوراقدی
تیکان توراق – توراقدی
تیکان نه‌یه کاریمدی،
منه لازیم اوراقدی.
چاخ داشی، چاخماق داشی
هانی گؤیون یولداشی
یاندی داغلارین باشی
آللاه بیر یاغیش گؤندر
گؤیرتسین داغی،داشی.
آلاداغین بولودو،
اکینچی‌نین اومودو
آللاه بیر یاغیش گؤندر،
آرپا، بوغدا قورودو.
چاخ داشی،چاخماق داشی
سایاچییا پای داشی.
اولدوغوندان پای وئرن
علی اولسون یولداشی.
وار اولان،الین قیسان
یاستیغی میسمار داشی.
وئرن ال آللاه الی
اللره یاردیم علی
ائللره یاردیم علی.
چاخ داشی،چاخماق داشی.
سایا چییا پای داشی.
قودو قودونو گؤردونمو؟
قودویا سالام وئردینمی؟
قودو بورادان اؤتنده
قیرمیزی گونو گؤردونمو؟
یاغ وئرین یاغلاماغا
بال وئرین باللاماغا
قودو گولمک ایسته ییر
قویمایین آغلاماغا.
قودویا قایماق گرک
قابلارا یایماق گرک
قودو گون چیخارماسا
گؤزلرین اویماق گرک.
یاغیش کسمه سایالاری
گتی گتی ها گتی گتی
قیزیل قایا دیبیندن
بیر قیرمیزی گون گتی
کئچل قیزی قوی ائوده
ساچلی قیزی گتی گتی
گون گئدیب، سو ایچمگه
آل دونون دییشمگه.
دومانلار قاچین، قاچین
گونش یولون آچین،آچین
توتوب سیزی آسارلار
بوینوزا دامغا باسارلار.
قارا تویوق قاناتی
کیم ووردو،کیم سانادی؟
گئتدیم گون گتیرمگه
ایت بالدیریم دالادی
