حمید محمدزاده‌نی تانیییریق‌می؟
پروانه ممدلی
گؤرکملی عالیم، ناثر و ترجومه‌چی ح.محمدزاده‌‌نین بو ایل ۹۰ یاشی تامام اولور. تکجه بونو دئمک یئتر کی، او م.ف.آخوندوو، علیشیرنوایی، حافظ شیرازی، محمدحسین شهریار، میرزه شفیع واضح کیمی دیرلی سؤز ضراف‌لاری‌نین ادبی یارادیجیلیغینا عاید چوخ قیمتلی سندلرین آراییب،ایزینه دوشوب، توپلاییب نشر ائتدیریب.
حمید رضا اوغلو محمدزاده ۱۹۲۴-جو ایل مارت آیینین ۱۸-ده تبریز شهرینده دونیایا گؤز آچیب. ایلک تحصیلینی تبریزین «نجات» و «پرورش» مکتبلرینده آلیب. ۱۹۴۲-جی ایلده تبریزین نفوذلو تحصیل اوجاقلاریندان حساب اولونان دارالمعلم‌ینده اوخویوب. اردبیلین «صفوی»، «پوراندخت» و «صنعان» آدلی مکتبلرینده پئداقوژی فعالیتی ایکی ایل داوام ائتمیشدیر.
اورتا مکتبده معلیم‌لیک ائتدیگی ایللر اؤلکه‌ده اجتماعی و سیاسی حادیثه‌لرله زنگین اولموشدور. او، تبریزه قاییتدیقدان سونرا هم معلیم‌لیک ائدیر، هم ده یئنی یارانان آذربایجان دموکرات جاوانلار تشکیلاتیندا و اونون اورقانی اولان «جاوانلار» قزئتینین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائدیر. سونرا ایسه تبریز اونیوئرسیته‌سینین تاریخ و ادبیات شعبه‌سینه داخیل اولور . ح.محمدزاده ایلک مقاله‌لرینی ۱۹۴۶-جی ایلده تبریزده “آزاد ملت” ،”جاوانلار” قزئتلرینده چاپ ائتدیریر.
1946-جی ایلده ۲۱ آذر حرکاتینین خیانت نتیجه‌سینده یاتیریلماسیندان سونرا حمید محمدزاده ده بیر چوخ دؤیوش و موباریزه دوستلاری کیمی باکییا مهاجرت ائتمه‌لی اولور. دوشدویو یئنی محیط اونون تحصیلینی داوام ائتدیرمک ساحه‌سینده یئنی پئرسپئکتیولر آچیر. او، اولجه آذربایجان عالی پارتیا مکتبینده، عینی زاماندا آذربایجان دؤولت اونیوئرسیته‌سینین ژورنالیستیکا فاکولته‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیریر. عالی مکتبی بیتیرن محمدزاده آذربایجان علملر آکادئمیاسی نظامی آدینا دیل و ادبیات اینستیتوتونون آسپیرانتوراسونا داخیل اولور. بورادا ایشله‌دیگی ایللرده «انقلابچی، ژورنالیست، یازیچی پیشه‌وری (حیاتی، محیطی، یارادیجیلیغی)» موضوسوندا علمی ایش یازاراق فیلولوگییا علملری نامزدی عالیملیک درجه‌سینه لاییق گؤرولور. اینستیتوتدا باش علمی ایشچی ایشلرکن «آخوندوو و شرق» موضوعسوندا دوکتورلوق دیسسئرتاسیاسینی مدافعه ائدیر. بوندان سونرا او، نظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موزه‌ینده علمی فوندلار شعبه‌سینین مدیری،یاخین و اورتا شرق خالقلاری اینستیتوتونون ایران فیلولوگیاسی شعبه‌سینین بؤیوک علمی ایشچیسی وظیفه‌لرینده ایشله‌مه‌یه باشلاییر.
ح.محمدزاده بیر قلم صاحیبی کیمی پوبلیسیستیک یارادیجیلیغا قئید ائتدیگیمیز کیمی،۱۹۴۶-جی ایلده تبریزده نشر ائدیلن «آزاد ملت» و «جاوانلار» قزئتلرینده چیخان مقاله‌لری ایله باشلامیشدیر. ایلک حئکایه‌لری ایسه «پیونئر» و «آذربایجان» ژورناللاریندا درج اولونموشدور.
ح.محمدزاده “م.ف.آخوندوو و شرق” ،علیشیر نوایی، حافظ شیرازی، شهریار، م.ش.واضح و باشقالارینین ادبی یارادیجیلیغینا عاید سندلر توپلاییب نشر ائتدیریر. اونون م.ت.زهتابی،رضا قاضی، ابوالفضل حسینی، علی توده و باشقالاری ایله یازیشمالاری وار. ان ماراقلی اثرلریندن اولان “مشروطه انقلابی عرفه‌سینده و دؤورونده ایران ادبیاتی”، “بهار شیروانی”،سید جعفر پیشه‌وری” ، “تبریز خاطیره‌لری” و س. اثرلری بو گون ده اؤز آکتواللیغینی ساخلاییر. بدیعی یارادیجیلیق نمونه‌لری اولان “فدایی” پووئستی، “شمال حئکایه‌لری” ،”اوغورلانمیش آبیده” ،”تبریز تبسسومو” ، “آزادلیق حسرتی”و س. حکایه‌لری ده ماراقلی موضوعلارا حصر اولونوب. “۱۹۴۱-۴۵-جی ایللرده جنوبی آذربایجان ادبیاتی” ، ” انقلابدان سونراکی دؤورده جنوب شعیرینده وطن و وطنپرورلیک موتیولری” ،”ملا نصرالدین ژورنالی تبریزده” ،”جنوبی آذربایجان شاعیری سهند حاقیندا” ،”صادق بی صادقی افشار” ، “میللی آزادلیق حرکاتینین ترننومچوسو” ،”عباس پناهی (ماکولو)”،محمدی مدرسی-تبریزی” ،”جنوب فولکلورو” ، “آذراوغلو”، ستارخان حاقیندا رومان، حیدر عمواوغلو حاقیندا رومان، “شیخ محمدخیابانی” ، “زین‌العابدین مراغه‌ای” ،”حمید نطقی” و س. علمی مقاله‌لرینده ایسه ح.محمدزاده بیر چوخ پروبلئملر، شخصیتلردن بحث ائتمکله جنوب موضوعسونو داهادا گئنیشلندیرمیشدیر.
ناثر محمدزاده‌‌نین ادبی پروفیلینی و یارادیجیلیق سپئکترینی معینلشدیرن حکایه‌لری مهاجرت ایللرینده ایشیق اوزو گؤرموشدور. گنجلیک ایللرینده یاشادیغی اؤلکه‌نین آداملارینین دونیاگؤروشون، پسیخولوگیاسینا یاخشی بلد اولان حمیدین نثر اثرلرینده میللی کولوریت، رئژیمین فورمالاشدیردیغی اعتراض پسیخولوگیاسی چوخ گوجلودور. مؤلف، حتّی وطندن کناردا یاشادیغی سئوگی و محبت ماجرالاری تصویرینده ده اؤز یارادیجیلیق کرئدوسونا صادیق قالیر. ادیبین «حکایه‌لر» (۱۹۵۷)، «فوتبولچو»، «ایلک محبت» (۱۹۶۷)، «تبریز خاطیره‌لری» (۱۹۷۸)،”اوغورلانمیش آبیده”(۱۹۸۴) آدلی کیتابلاریندا توپلانمیش حکایه‌لری بو باخیمدان چوخ خاراکتئریکدیر.
فارس دیلینین اینجه‌لیکلرینه یاخیندان بلد اولان ادیب بو ثروتدن باجاریقلا استفاده ائده‌رک آذربایجانین ترجومه ادبیاتی خزینه‌سینه گؤزل اینجیلر بخش ائتمیشدیر. اونون چئویردیگی «خسرو و شیرین» پوئماسی (نظامی گنجوی)، همچنین جلیل محمدقلی‌زاده حکایه‌لری (فارس دیلینه ترجومه)، زین‌العابدین ماراغالینین «ابراهیم بی‌ین سیاحتنامه‌سی» اثرلرینین ترجومه‌لری باره‌ده یالنیز خوش سؤزلر دئمک اولار.
ح.محمدزاده‌‌نین ادبیاتشناسلیغا دایر مقاله‌لری ده همیشه یوکسک قیمتلندیریلمیشدیر. بو باخیمدان ترتیب و نشر ائتدیردیگی کیتابلار – نسیمی‌نین فارسجا دیوانی و شهریارین تورکجه شعیرلر کلیاتی و اونلارا یازدیغی مقدمه‌لر متن‌شناسلیغیمیزین ساییلیب-سئچیلن نمونه‌لریندندیر. «وارلیق» ژورنالیندا منتظم چیخیش ائده‌ن ح.محمدزاده‌‌نین مقاله‌لرینده، ائلجه ده پوبلیسیست یازیلاریندا میللی معارفچیلییه چاغیریش و بو استقامتده آراشدیرمالار باشلیجا یئر توتوردو.
اونون ادبی تنقید ماتریاللاری سیراسیندان م.شهریار و حمید نطقی ایله باغلی یازیسینی تقدیم ائتمک ایستردیک. ح.محمدزاده “حیدربابا یالقیز قالدی” آدلی مقاله‌سینده «حیدربابایا سالام» اثرینی «خوش طالعلی اثر» آدلاندیریر و دؤورونون ان مهم ادبی حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیریر. عینی زاماندا شهریارین آذربایجان، بوتؤولوکده شرق ادبیاتینداکی موقعینی معینلشدیریر: “شهریار دا نسیمی، فضولی، صائب، نباتی کیمی سلفلرینین عنعنه‌سینی لیاقتله داوام ائتدیردی. فارسجا و تورکجه گؤزه‌ل سؤز اینجیلری یاراتدی. ایرانین ایکی بؤیوک خالقینین سارسیلماز محبتینی قازاندی”
ح.محمدزاده. نطقی‌نین بدیعی یارادیجیلیغی اوزه‌رینده گئنیش دایانیر، اونون گونئی شعرینه گتیردیگی یئنیلیک‌لری معینلشدیرمه‌یه چالیشیر: «اونون بدیعی یارادیجیلیغی وطنده انسانلارا، طبیعته توکنمز سئوگی ایله دالغالانیر. شعرلرینده درین فلسفی مضمونلا بیرلیکده یئنی فورمایا خصوصی دقت وئریر و بو ساحه‌ده معین اوغورلار قازانمیشدیر».
ادبیاتشناس عالیم کیمی شمالدا و جنوبدا یاخشی تانینان حمید محمدزاده‌‌نین نثر ساحه‌سینده ده اوغورلو اؤرنکلر یاراتدیغینین بیر داها شاهیدی اولوروق. حمید محمدزاده “تبریز خاطیره‌لری” آدلی کیتابیندا درج اولونان «انجیر آغاجی” حکایه‌سینده انسان حیاتینی آغاجلا مقایسه ائدیر. آتا قوروموش انجیر آغاجینین کؤکوندن پؤهرلندیگینی گؤروب حسدله فیکیرلشیر کی، انجیر آغاجی بو باغی همیشه‌لیک ترک ائتمیر، انسان ایسه آغاج عؤمرو قدر یاشامیر. ائله بو واخت اونو سسله‌ییرلر، -آتا بیز گلدیک، -اوشاقلارین شن، شاقراق سسینی ائشیدن آتا قاپیلدیغی حیس دن بوسبوتون آیریلیب اونلارلا اَیلنمه‌یه باشلاییر… یازیچی بونونلا انسان حیاتینین ابدیلیگینه اشاره ائدیر.
حمید محمدزاده‌‌نین ح.م. غریب امضاسی ایله قاراباغ موضوعسونا حصر اولونموش «قبیرلری سؤکوردولر» حکایه‌سی ده چوخ تاثیرلی و گونوموز اوچون آکتوالدیر. حکایه‌ده بیر جنوبلونون تصادوفن بیر قاراباغلی طلبه ایله راستلاشیب بیرلیکده گیزلی یوللا یاخین واختلاردا اشغال ائدیلمیش کندلرینه گئدرکن یولدا گؤردوکلری حادثه لردن دانیشیلیر.
ساکینلر طرفیندن ترک اولونموش کند قبرستانلیغیندا بؤیوک بیر بولدوزری گؤرن اوغلانلار چوخ تعجوبله‌نیرلر. قبرستانی نظردن کئچیررکن چوخلو سؤکولوب داغیدیلمیش قبیرلر گؤرورلر… مؤلیف حکایه‌ده اوغلانلارین بیرینین دیلی ایله بو گونوموز اوچون چوخ ماراقلی اولان بیر تاریخی فاکتی یادا سالیر:
«بیر دونیا ساواشیندان سونرا عثمانلی امپئریاسی گوجدن دوشنده ائرمنیلر بوندان استفاده ائدیب «بؤیوک ارمنستان» یاراتماق خیالینا دوشور. پاریس صولح کونفرانسینا و فرانسا، اینگیلتره، آبش دؤولتلرینین باشچیلارینا مراجعت ائدیب آنادولودا ارمنیلرین اکثریت تشکیل ائتدیگینی ادعا ائده‌رک اورانین ارمنیلره وئریلمه‌سینی ایسته‌ییرلر.
آمریکا پرزیدئنتی ویلسون ژنرال هارورتون باشچیلیغی ایله یارادیلمیش هئیته همین اراضی‌نین اهالینین ترکیبینی یوخلاماغی تاپشیریر. ارزرومدا بو هئیت بلدیه رئیسی ذاکر بی قارشیلامیش و قوناغی کابینئتینده کیپنجره اؤنونه چاغیریب یاخینلیقداکی قبرستانلاری و کیچیک مزارلیغی گؤستریب دئمیشدی: «بونلار هامیسی تورک قبیرلریدیر، شهرین دیگر یئرلرینده ۱۰ بئله قبرستانلیق دا وار، او دا ارمنی مزارلیغیدیر. ارمنیلر اؤلولری یئمه‌دیلر ها!».
مؤلیف کیچیک بیر حکایه‌ده ارمنیلرین تاریخن کئچدیگی ساختاکارلیق یولونو، ادعالارینین اساسسیزلیغینی صنعتکارلیقلا جانلاندیرا بیلیر. یازیچینین تاریخه مراجعتی حکایه‌یه بیر سندلیلیک، ایناندیریجیلیق اوقاتی دا بخش ائدیر. حکایه‌ده گؤستریلیر کی، همین او ادعالی ارمنیلر «دوننکی سهولرینی» دوزلتمه‌یه چالیشیر. قاراباغداکی آذربایجانلی قبیرلرینی سؤکوب ایزینی ایتیرمه‌یه سعی گؤستریرلر. تکجه قبیرلریمی؟! هله نئچه ایللر اؤنجه تکجه قاراباغدا دئییل، بوتون آذربایجاندا مدنیت آبیده‌لری اوزه‌رینده اؤز خیرلرینه “دوزه‌لیشلر” ائده‌ن خصوصی تعلیم کئچمیش ارمنی اوستالارینا فرصت دوشدوکجه اونلاری مدنی صورتده اوغورلاییب آذربایجاندان اوزاقلاردا اؤزونونکولشدیرن ارمنی “صنعتکارلارینا” آذربایجاندا او قدرده اهمیت وئرمیردیلر. لاکین اونلارین اشتاهاسی گئتدیکجه چوخالدی. اونلار آذربایجان تورپاقلارینین بیر حیصه‌سینه صاحب چیخماق اوچون ادعا قالدیریب قاراباغی آذربایجاندان آییردیلار. تاریخ ساختاکارلیغی سئومیر، حقیقت گئج ده اولسا بیر گون اوزه چیخاجاق!!!
سون ایللرده ایراندا یاشایان ادیب حکایه‌لرینی و ادبی-تنقیدی مقاله‌لرینی منتظم اولاراق تورک‌دیللی مطبوعاتدا چاپ ائتدیرمیشدیر. او، اوزون مدت آذربایجان دیلینده نشر ائدیلن «وارلیق» درگیسی ایله امکداشلیق ائتمیش، «یول» آدلی ادبی، اجتماعی-سیاسی ژورنالین تاسیسچی‌لریندن بیری اولموشدور. حمید محمدزاده ۱۹۴۷-جی ایلدن جنوبی آذربایجان یازیچیلار جمعیتی اداره هئیتی‌نین، ۱۹۵۸-جی ایلدن ایسه آذربایجان یازیچیلار بیرلیگینین عضوو اولموشدور. او، هارادا یاشاماسیندان آسیلی اولمایاراق حیاتینین بوتون مرحله‌لرینده آذربایجان ادبیاتینین، هابئله آذربایجان ادبیاتشناسلیغی‌نین شرفینی یوکسک توتموش و اونون علمی-ادبی دیرلرینین کئشیگینده دایانمیشدیر.
