“پیر و مغان” شعر توپلوسونا دایر قیدلر
محمد سیمزاری
1. گیریش
گؤیرچینین اوره‌گینی باریشدیریر منله
سازاق
قاناد قاناد حیاتینا آچیرام قول
…قونور منده
حیاتیما یول ائیله‌ییر
… دن دن – دنلیر کده‌ریمی
ده‌ییشیریک اوره‌ک‌لری عشقه داییر
نئچه لحظه
گؤیرچینم!
اودا شاعیر!
لایق اولان ادبی بیر اثر، یوکسک ارزشه مالک اولدوغونا خاطیر، اونا لایق نقد یازان کیمسه‌نی چتینلیک‌له، اوز به اوز ائدیر، مخاطیره‌لی بیر چالیش‌لا کی، غرضده‌ن یا اثر صاحیبینه نسبت سئویمله هاماش اولان دویغودان گئری اولا…
بو مکتوبو یازان ادبیات عرصه‌سینین ان کیچیک بیر طلبه‌سی و موغان معلیمین اوزاقدان اوزاقا سئونلرینین بیریدیر و بونا خاطیر شاید بو مکتوبا ادبی نقد آدی، قویماق اولمایا، آنجاق چالیشدیغیم بودور کی شاعیره اولان نسبت، اؤز احتراملا و محبتله دولو اولان دویغومو گیزله‌دیب، بیر تنقید اهلی کیمی، بو ده‌یرلی کیتابا باخام، نییه کی تنقید اهلی، اثرین یاخشیلیقلاریلا، عیب‌لرین تانییب و تانیتدیرماق قصدیله اونو آراییب، قوت و زنگین‌لیکلری، ضعف و یونگوللوکلردن آییریر…
فیکیرین و سوژه‌نین گئنیشلیگی، سؤزون عظمتین و هابئله قوروشوقون (ساختارین) گؤزللیگین
گؤره‌ن زامان، اونلاری آلقیشلاییب و اونون عکسینی گؤره‌ن هامان اونو بیر گوزگو کیمی گؤزه چکیر. بعضا بیر ادبیات نقادی ادبی اثرین، چیرکینلیگین ائله گؤزه چکیر کی اونون آرادان قالدیرماسی یا دییشیلمه‌سی امکانسیز گؤرونور؛ آنجاق بومطلب، ادبی اثرین گؤزللیک‌لرین گؤرمه‌دن یالنیز پیسلیک‌لرین آختاریب گؤزه چکمه‌گه دلالت ائله‌مز …
گنجه‌لی نظامی دئییر:
در همه چیزی هنر و عیب هست
عیب مبین تا هنر آری به دست
می نتوان یافت به شب در چراغ
در قفس روز توان دید زاغ
بونودا آرتیرماق لازیم دیر کی، تنقیدسیز دیل و ادبیات و بوتون اینجه صنعت‌لر انکشاف ائتمگه قادیر اولمادان جمود و تحجره دوچار اولارلار.
۲. شعر نه دئمک‌دیر؟
بو مقدمه ایله، موغان(محمدعلی نهاوندی) معلیمین، “پیر و مغان” آدیلا یاراتدیقی اثری آراییب و اونو آرتیق تانییب، تانیتدیرماقا چالیشماق ایسته‌ییب، بو هدفه ناییل اولماغا خاطیر، مطلبی موغان معلیمین اوز سؤزیله باشلاییریق:
موغان معلیمین عقیده‌سیله قدرتلی بیر شعر اوچ خصوصیته (صمعی، بصری و معنایی) نوکته‌لره مالک اولان بدیع بیر یارادیجیلیقدیر:
الف – شعر اوخونان حالدا موسیقی کلاملاری و ایچ صنعت‌لری او قده‌ر قدرتلی اولا بیله کی ائشیده‌نین قولاغینی یورمایا، بلکه ده او شعری داها ائشیتمه‌گه ماراق گؤستره. اوندا دئییلیر کی شعر صمعی باخیمیلا گوجلودور.
ب- شعرده تصویرلر او قده‌ر جانلی اولا بیله کی اوخوجونو اؤزونده گزدیره و اینجه‌لیکلرینی- ترنم‌لرینی- دهشتلرینی پرده- پرده اوخوجونون گؤزلریندن سووشدورا. اوندا دئییلیر کی شعر بصری باخیمیلا گوجلودور.
ج-شعر اگر قات با قات تعبیرلره، تفسیرلره و تلمیحلره مالک اولا بیلسه، معنایی شعر اولا بیلر.
آرتیلمالییق کی موغان معلم بو اوچ نوکته‌یه اکتفا ائتمکده‌ن اوچ شرطی ایسه بیر گوزه‌ل شعرین یارانماسینا لازیم بیلیر:
بیر- شاعیرین معنوی عشقه، گئنیش خیالا و بؤیوک فیکره محیط اولماغی؛
ایکی – ذهنی تجربه‌لرینده و شاعیرانه ذووق و استعدادیندان فایدالانماغی؛
اوچ- بیان عالمینده اقتدار صاحبی اولماق و هابئله شعر صنعت‌لرینه عالیم اولماغی؛
دئمک کی بو قلمین کیچیک صاحیبی‌نین فیکریجه موغان معلمین بو فیکیرلری اولدوقجا، عیب‌سیزدیر و پیر و مغان کتابی ایسه هامان بو قایدالاردان فایدالانیب، آنجاق بعضا گؤرونور کی بو قایدالار و درین فیکیرلر ائله بو فیکیرین صاحیبی یعنی موغان معلمین توسطیله آیاق آلتینا قویولور
3. “پیر و مغان” توپلوسو
سؤزو بیرینجی دفتر یعنی “سولطان ساوالان” آدلی دفترده یازیلان شعرلر حاققیندا، داواملاندیرماق ایسته‌ییریک:
دوزو بودور کی بو دفترین ایچ صنعت‌لری و گؤزه‌ل تصویرلری اولاراق، شاعیرین اوز اعترافیلا شعر حددینه چاتمیر و اعتراف ائتمک لازیمدیر کی بو دفترین، کتابین اولینده قرار تاپماقی اوخوجونون ذووقینه ده‌ییر.
دونیانین ان بؤیوک یازیچیلارینین فیکریجه هر ادبی اثرین بؤیوکلوگو و اونون درینلیگی او اثرین “تم” و سوژه‌سیله مستقیم ارتباطدادیر . مثال اوچون اگر ویلیام شکسپیرین اتللو کیمی اثری قالارقی‌دیر اونا خاطیردیر کی حسادت (پاخیللیق) و اونون اؤنونده نادانلیق و قلبی قارالیق بیر “تم”دیر کی نه قده‌ر اینسان وار بو “تم” و بو سوژه اینسانین بؤیوک دردلرینین قایناقیدیر. حسادت هابیلی، قابیل الیله ا‌ؤلدوروب، یوسف پیامبری قارداشلار الیله قویو دیبینه آتیب و هله‌ده کی هله‌دیر بیزیم عصریمیزین ایسه چوخ چتینلیکلری حسادت اساسیندا یارانیر و اونون قارشیسیندا، سئودا و دوغرو عشق‌دیر کی اینسانلاری هله ده کی هله‌دیر آیاق اوسته ساخلاییب.
دئمک کی شکسپیرین اتللو اثری، قالارقی‌دیر، نییه کی انسان، حسادت و عشق قالارقی‌دیر…
۳-۱- ساوالان پوئماسی
ساوالان پوئماسی شاعیرین اعترافیلا : نظم اولاراق بیر دایره‌المعارف‌دیر کی تکجه، بیزه ساوالان حاققیندا معلومات وئریر و بو بیر شعری قالارقی ائده بیلمز، نییه کی تکجه ساوالانین عظمتی، بولاقلاریلا آدلانان یایلاقلاری، بارلی آغاجلار و محصوللاری، اته‌گینده یاشایان ائلاتلار،، اورداکی آبادلیقلار، چایلار، معدنی سولار، دره‌لر و هابئله ساوالانلا رابطه‌لی قالالار بیر قالارقی شعره سوژه اولا بیلمز.
من بونو بیر اؤزگه کیمی یوخ، بیر ساوالان بالاسی کیمی یازیرام کی اورکده بو عظمتلی و مقدس اولان داغا محبتیم وار، آنجاق موغان معلم اؤزو بویورور “شعر، شور و شعورون بیر بیرینده اوتورماقیندان وارلیق تاپیب و نهایتده عشقه چاتیر”
و بو عشقین هدفی بیر داغ اولا بیلمز، مگر بو کی شهریارین حیدربابایا یازدیغی منظومه تک او داغی بیر بهانه کیمی مخاطب ائدیب، اورکده آلولانان سئوگی‌دن سؤز آچاسان، ان بؤیوک حسرتلردن و اینسانلیق دردیندن دانیشاراق، قادیر اولاسان کی دونیا ملتیله علاقه باغلایاسان.
منیم فیکریمجه ساولان دفتری، خصوصیله او یئرلرده کی ائللردن، دره‌لردن، معدنی سولاردان سؤز گئدیر…اوخوجونو بیر حسرتله اوز به اوز ائدیر کی : کاش بو گؤزه‌ل شعر کیتابی بو نظمیله باشلانمیردی.
۳-۲- بابک پوئماسی
ایکینجی دفتر بابک آدیلا آدلانیب، بو قلم صاحیبی امیندیر کی شاعیر قده‌ری بابک وقارینی، دوشونمه‌گه عاجیز دیر، شاید اونا خاطیر کی اوندا بابک دوشونجه‌سی یوخدور، اونونلا بئله دئمک لازیمدیر کی بو دفترده چوخلو خیال، دوشونجه، دویغو و هیجان یاتیبدیر
بو دفترده شاعیر، بابک تاریخیندن، بابک دوشونجه‌سیندن،بابک فیکیریندن بیر بهانه تک، اؤز ائلینین تاریخ بویو، عظمتلی دردلرین شعر قالبینده دئمک ایچون، فایدالانیب.
بو دفترده شاعیر اوز عقیده‌سینه عامل اولاراق بیر یئنی یارادیجیلیقا ال تاپیب، نئجه کی دئییر:
“شعر شاعیرین طبیعتدن دوغولموش تاثرلی و هیجانلی خصوصی دویغولاری‌دیر کی شاعیر اونونچون عمومیت وئرمکله اونو درک و لمس مرحله‌سینه یئتیریر”
دوزدور کی بو دفترده اولان شعرلر هامیسی بیر قوتده و قدرتده یازیلماییب، آنجاق دوغروسو، بو دفتر ان گؤزه‌ل شعرلری اؤزونده یئر وئریب کی هر اوخوجونو آلقیشلاماقا چاغیریر.
دوغورداندا بو دفترده (سمعی،بصری و معنایی) جهتلردن چوخ گؤرکملی و قوتلی شعرلر وار، شعرلر کی قات با قات تعبیرلر، تفسیرلر، تلمیحلر و ایچ صنعت‌لرینه مالک اولاراق، او قده‌ر جانلی دیلار کی اوخوجونو اؤز ایچلرینده گزدیریرلر. باخین:
قامیشلیقدا
دوشوب تورا
حزین حزین، یئل آغلاییر
…………………..
اونیلا بیر ائل آغلاییر
یا شاعیرین قدرتله فولکلور اوشاق اویونلاریندان، فایدالانیب، درین مفکوره‌لری بیان ائتمه‌سی :
{ال ال اوسته کیمین الی ؟}
– گونشین ؟
– یوخ!
– یاشامین؟
– یوخ
…………..
سن اودوزدون
{ال ال اوسته کیمین الی ؟}
– ظلمتین؟
– دا !
– اؤلومون؟
– دا !
………………….
سن آپاردین
یا شاعیرین گؤزه‌ل فیکیرلر و درین درین دردلرینین ساده‌جه تصویرلر قالبینده طرح اولماسی:
آغیر بیر ائلین
ایستکی، فیکری
کؤهنه ده‌ییرمانین انگی آلتیندا
-پادار، دارتیلیر
….و گوزلر یاشیلا، توتولور خمیر
آجئییر اوره‌کله بیرگه دیلک‌لر
………………….
ایسانلیق اسیردیر
حئیوانلیق امیر
۳-۳- غزللر
اوچونجو دفتر، موغان معلیمین غزللرین، اؤزونده یئرلشدیریب، منیم امکانیمدا اولسایدی اعیرین غزل حاققیندا دئدگی بو سؤزو قیزیل سویو ایله یازدیریب، گؤزومون قارشیسیندا قویاردیم کی:
“غزل کلاسیک علمینین اوستون هنری و همیشه‌لیک، دیری پدیده‌سی‌دیر. نه قده‌ر عشق اینسانلار ایچینده حکومت ائدیر، گؤزه‌ل ایفاده‌لی غزلده باشلاردا تاج کیمی دوراجاقدیر، چونکو شاعیرین بیرینجی رسالتی حیاتین گؤزللیکلرینی گؤزه چکمکله اینسانلاری گؤیچکلیکلره، عشقه، محبته، فیکیره، معنایا و نهایتده قالارقیلیغا چاغیریب و باخیشلاری داها گؤزه‌للیکلرده رویالاندیریب، بارلاندیرماقدیر …”
موغان معلیمینده غزللرینین بیر چوخو بو خصوصیته مالکدیر؛ آنجاق دئمک لازیمدیر کی غزللرین بعضیسی‌ده او تعریفه چاتماقدان عاجیز اولاراق، تکرار و نظم سرحددینه یاخینلاشیبلار.
اونونلا بئله کی موغان معلم تاکید ائدیر کی ” کئچمیشین شاعیری کئچمیشینکیدیر”. آنجاق اؤزو بعضی غزللرده نئچه قرن بوندان قاباق یاشایان شاعیرلرین، شعرینه و بعضا ردیف قافیه‌سینین تکرارینا دالدالانیر … اونلارین تشبیه لرین، اونلارین یاراتدیقی تصویرلری و سؤزلرین، باشقا شکیلده یازیر. باخین:
وئردیکجه اوزوندن یانا چین چین قارا زولفون
یاندی اوزونون شمعینه پروانه ده، منده
سورغو بودور: پروانه‌نین شمع عشقینه یانماسی و اونون ایشینین وورغون شاعیرین عشقینه اوخاشادیلماسی نه قده‌ر تکرار اولوب؟
یا:
زولف ایچره دیلک بسلمه‌گی شانه‌دن اؤیره‌ن
زنجیره دوچار اولماقی دیوانه‌ده‌ن اؤیره‌ن
یان شمع کیمی ظلمتی یاندیر اؤز ایچینده
عشقین اودونا قونماقی پروانه‌دن اؤیره‌ن
باخین… بو شعر منیم کیمی، قلمی تازا اولان (آماتور) دان هئچ اوزاق دئییل و اونا عیب ساییلماز، آنجاق موغان معلمه بو قافیه‌لرین، معنالارین و هابئله تشبیه‌لرین ایشلتمه‌سی عیب ساییلار.
بعضی یئرلرده شاعیر او قده‌ر قدرته صاحیب اولاراق، وزن و قافیه حاصاریندا ایلیشیب، بعضا ده معنا و محتوانین گوناهسیز قوزوسون قالب و قافیه مسلخینه یوللاییب، شاعیر بیر یئرده دئییر:
لذتلی‌دیر عشق، اهلینه مین بیر قاداسیلا
آنلانسا اگر هجری وصالداندا شیریندیر
او کی گؤرونور بو دور کی، بالدان، حالدان و… کلمه‌لریله مناسب قافیه، “وصالدان” اولا بیلر، آنجاق معنا باخیمیندان بو نئجه اولا بیلر ؟ هانسی عشقده اگر آنلانسا یارین هجری، وصالدان شیرین اولا بیلر ؟
ادبیات و عرفان عرصه‌سینده، هر بیر شاعیر یا هر بیر عارف، معشوقونون وصلی دالیجا گئدیر و هجران آجی دیر، اگر شیرین اولسادا اونا خاطیر شیرین اولا بیلر کی وصاللا باشا چاتیر، نئجه کی حافظ دئییر:
اندیشه کنم هر شب و گویم یا رب
هجرانش چنین است، وصالش چون است؟
یعنی هجرانی بئله شیرین اولان یارین، گؤر کی وصالی نئجه شیرین اولا بیلر ؟! و منیم فیکریمجه هیجرانا، وصال قارشیسیندا بوندان آرتیق منزلت وئرمک تکجه وزن و قافیه حاصارینا خاطیر اولا بیلر…
آنجاق موغان معلیمین، غزللری ایچره ائله غزللر ایسه یئر سالیب کی اوخوجو، اونون بیرین اوخویان زامان، باشقا غزلی اوخوماق ایسته‌میر، نییه کی سئویر ساعاتلار، گونلر و هابئله هفته‌لرله او غزلین عشقینده و لذتی ایچره و درین دویغوسیلا یاشاسین.
ائله لذت آپاریر کی ادراکیلا عاطفه‌سی‌نین تلقیحینده‌ن اوره گینده عشق کؤرپه‌سی دوغولور و شاعیرین غزللرینین بیر چوخو بئله‌دیر. باخین:
سؤز – صحبتی آخدیقجا الیف بئی داماریندا
آختارمالییق آختاریشین هئی داماریندا
اینسان دئدیگین، خلقته مالک‌دی وجودو
وارلیق جریان تاپمالیدیر تئی داماریندا
ساغدیقجا عؤمور لحظه‌لرین،ساغ یئنه کؤنلوم
دوی اردوبهشتین نفه‌سین دی داماریندا
یئتمیش سونا فیکر ائتمه موغانین ایشی، دائیم
بسلنمه‌ده دیر مولری‌نین مئی داماریندا
گاهداندا شاعیر یئنی بیر قافیه یا بدیع بیر ردیفله، آذربایجان غزل ساحه‌سینده یئنی بیر ایز قویماق ایسته‌ییر کی بو یئنیلیک درین و معنالی دویغو کناریندا اوخوجو اوچون، اولو و معنوی بیر لذت باغیشلاییر:
تمکین ائله دردینله، عصیان ندی هئی هئی هئی
بیر تئل توکون آغزیندا کفران ندی هئی هئی هئی
و…
دور عشقله سهمانلاش، آنلاردا دوغول آنلاش
بو یولدا پریشانلاش سامان ندی هئی هئی هئی
یا…
گزدیردی یار الینده پیمانه، کئفلی کئفلی
الدن آیاقی سالدی میخانه کئفلی کئفلی
مئی‌لندی ذات و معنی،گؤرسندی گیزلی شانی
جان جانلا ووردی یعنی، پیمانه کئفلی کئفلی
یا…
قالدیر قدحین قالدیر مستانه‌لیک ائت هئی هئی
اؤز عؤمرونه قیمت وئر رندانه‌لیک ائت هئی هئی
قوی سئوگی آشیب داشسین توتسون بوتون اعضانی
دملر آرا دوی آنی دیوانه‌لیک ائت هئی هئی
۳-۴- سربست شعرلر
سئوینج، کده‌ر، هیجان و گاهدان گؤزیاشیلا موغان معلیمین غزللریله وداعلاشاندان سونرا، پیر و مغان کیتابیندا سربست شعرلره چاتیریق.
موغان معلم، آزاد شعری ایسه کلاسیک شعر کیمی طنطنه‌یه – ایچ معنالی قافیه‌لره و دیگر کؤهنه یا تازا بزه‌کلره مقید بیلیر. اونون فیکریجه بوگون بعضی فیکیرلر و سوژه‌لر ائله گئنیشدیلر و بعضی سؤزلر ائله عظمتلی‌دیلر کی قالیب قبول ائتمه‌دن، قالیبلری سیندیرماق قرارینا گلیب‌لر، دئمک کی آزاد شعر، اوندا تام ضرورته مالک اولور کی سؤز عظمتلی و فیکیر ائله گئنیشلی اولا کی کلاسیک قالبینه سیغمایا و شاعیر بو دفترین اولینده یاخشی دئییر کی ” فیکیرلر حاصارلاری سیندیردیقجا، شعریمیزده قالیبلردن چیخمالیدیر…”
شاعیرین بو دفترینده ده بؤیوک بؤیوک گؤزللیکلر، کیچیک عیبلره غالیب اولور، نییه کی او بیر رسام کیمی گؤزه‌ل رسملر چکیب، شعر صنعت‌لریندن ان گؤزه‌ل فایدالار آلیب و بعضا ایجازلا اعجاز ائدیب، من بئله سئویرم کی دؤردونجو دفتر حاققیندا بیر نئچه گوده مثاللا سؤزو داواملاندیرام، اولسون کی سؤز و قلم ساحه‌سینی سئونلر بو عطیرلرین گؤزه‌ل قوخوسونو، عطاردان دینله‌مه‌دن عطرین اؤزوندن دویسونلار:
– لال کؤلگه کیمی بوزلاغیندا
دونور باخیش
یاخیلیرام یئر اوزونه
ناخیش ناخیش
و…
– …قالخ آیاغا
یاشاییشلار کاروانینین
گؤزو – سؤزو – سسی بیزده
سویدوگونون توت الیندن
دالغالارلا یولا دوشک
بو دنیزده هر نه وارسا یاشاییشدیر
یاری یازدیر
یاری قیشدیر
و…
گؤیرچینین اوره‌گینی باریشدیریر منله
سازاق
قاناد قاناد حیاتینا آچیرام قول
…قونور منده
حیاتیما یول ائیله‌ییر
… دن دن – دنلیر کده‌ریمی
ده‌ییشیریک اوره‌ک‌لری عشقه داییر
نئچه لحظه
گویرچینم!
اودا شاعیر!
و بئله‌لیکله شور و شعور شعاعلاریلا، آچیق و وسعتلی فیکیر، گئنیش خیال، گوجلو جذبه و عشقلی طبعدن، قالارقی شعر دوغولوب، ایللر بویو خلق ایچره نفس چکیب یاشاییر.
